Czy wiesz, że...? Opracował: Paweł Jankowski, absolwent psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; pracował z chorującymi psychicznie i osobami z niepełnosprawnościami intelektualnymi; interesuje się psychologią społeczną, zaburzeniami osobowości i psychologią uzależnień Oprócz powszechnie znanych problemów natury psychicznej, jak choroby psychiczne czy zaburzenia rozwojowe, istnieją również zaburzenia osobowości. Zaburzenia osobowości to jednostki kliniczne zarejestrowane zarówno w klasyfikacji medycznej ICD, jak i psychologicznej DSM. Czym są zaburzenia osobowości i kiedy możemy mówić, że jednostka jest w tym zakresie zaburzona, a kiedy nie jest? W pierwszej kolejności przyjrzyjmy się definicji. Według kryteriów DSM-IV jest to: „Trwały wzorzec wewnętrznych doświadczeń i zachowań, które znacząco odbiegają od oczekiwań kultury, w której dana jednostka żyje. Wzorzec ten ujawnia się w co najmniej dwóch z następujących obszarów: 1) poznawczym (tzn. w sposobach percepcji i interpretowania siebie, innych ludzi i wydarzeń), 2) afektywności (tzn. w zakresie intensywności, zmienności i adekwatności reakcji emocjonalnych), 3) funkcjonowaniu interpersonalnym, 4) kontroli impulsu”. Jak widać, na zaburzenie osobowości składają się różne czynniki, w tym określony kontekst kulturowy, który sprawia, że w jednym miejscu na kuli ziemskiej określone zachowanie może być standardem, podczas gdy gdzie indziej zostanie uznane za zaburzone. Jakie zaburzenia osobowości wyróżniamy? Zacznijmy od wiązki A, w ramach której pogrupowane są zaburzenia o charakterze dziwaczno-ekscentrycznym: schizoidalne zaburzenie osobowości, schizotypowe zaburzenie osobowości oraz paranoiczne zaburzenie osobowości. Z osobowością schizoidalną mamy do czynienia wtedy, gdy motorem napędowym jej życia jest samotność. Jednostka schizoidalna ma problem z nawiązywaniem relacji, które – jeśli w ogóle istnieją – ograniczają się do absolutnego minimum (rodzice, partner/ka, pojedynczy kolega). Osoba z zaburzeniem schizoidalnym ma ponadto duże trudności w okazywaniu emocji, których wewnętrzne przeżycie jest w dodatku dość ubogie. Podobnym zaburzeniem osobowości jest zaburzenie schizotypowe: tu również osią główną jest samotność, ale przeżycia osoby schizotypowej wzbogacone są o doznania percepcyjne, których brakuje osobie schizoidalnej; zaburzenie to często występuje u osób spokrewnionych z chorującymi na schizofrenię. Trzecia grupa wiązki A, osobowość paranoiczna, funkcjonuje w systemie sztywnych, negatywnych przekonań dotyczących otaczającego świata. Osoba z zaburzeniem paranoicznym dopatruje się w codziennych, neutralnych czy wręcz pozytywnych zachowaniach i gestach innych ludzi, bardzo negatywnych intencji, spiskowania itp. Co jeszcze trudniejsze, jest przekonana o zasadności i racjonalności swoich obaw. W kolejnej, wiązce B, mieszczą się zaburzenia osobowości, których głównym wyznacznikiem jest dramatyczność i niekonsekwencja: antyspołeczne (psychopatyczne) zaburzenie osobowości, zaburzenie osobowości borderline, histrioniczne zaburzenie osobowości oraz narcystyczne zaburzenie osobowości. Najważniejszym wyznacznikiem antyspołecznego zaburzenia osobowości jest notoryczne łamanie praw i norm społecznych występujących jeszcze przed 15. rokiem życia oraz wysoka impulsywność. Osoby z zaburzeniem borderline są przede wszystkim bardzo chwiejne emocjonalnie, łatwo popadają na przemian w skrajne stany emocjonalne, potrzebują bliskości, a zarazem sabotują próby stworzenia relacji. Główna pobudka osoby histrionicznej to potrzeba bycia w centrum uwagi, połączona nierzadko z ekstrawaganckim ubiorem i teatralnym zachowaniem. Podobnie jak osobowość narcystyczna – osobom histrionicznym zależy na byciu w centrum uwagi i podziwie ze strony otoczenia. Osobowość narcystyczna tym różni się od histrionicznej, że nie dąży do tworzenia emocjonalnych relacji. Ostatnia wiązka C obejmuje zaburzenia o charakterze obawowo-lękowym: unikowe zaburzenie osobowości, zaburzenie osobowości obsesyjno-kompulsywne oraz zależne zaburzenie osobowości. Osobowość unikająca to ta, która z obawy przed porażką będzie stroniła od wyzwań i podejmowania nawet najmniejszego ryzyka w różnych sferach ludzkiego życia: zawodowego, uczuciowego itp. Osobowość obsesyjno-kompulsywna skupiona jest na notorycznym, obsesyjnym myśleniu o mniej lub bardziej ważnych obowiązkach codziennych, jak również dążeniu do perfekcji. Osobowość zależna to przede wszystkim usilne dążenie do bycia w związku z inną osobą, która przejmie rolę opiekuna – dla osoby zależnej taki układ jest konieczny nawet wtedy, gdy wejdzie w toksyczny związek na przykład ze sprawcą przemocy. Przedstawiony pokrótce obraz zaburzeń osobowości jest bardzo uproszczony i nie uwzględnia innych czynników decydujących o diagnozie. Warto o tym pamiętać, by pochopnie nie przypisywać danej jednostki klinicznej osobie, która przejawia niektóre ze wspomnianych cech. Należy też pamiętać, że granice między zaburzeniami osobowości nie są sztywne; często osoba z jednym zaburzeniem osobowości może przejawiać także symptomy innego.