Pomoc dziecku po rozstaniu rodziców Opracowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, doświadczony kurator społecznego sądu rodzinnego i dla nieletnich Najkorzystniejszym środowiskiem rozwoju każdego dziecka jest pełna rodzina, która daje mu poczucie bezpieczeństwa i stabilizację. Niestety, nie każda rodzina jest na tyle spójna, aby przetrwać konflikty, które pojawiają się w codziennym życiu. W przypadku gdy związek rodziców rozpada się, zaburzone zostaje dotychczasowe funkcjonowanie dziecka w rodzinie. Jakie działania można podjąć, aby wesprzeć je w przypadku rozwodu jego rodziców? Konflikt Rozstaniu rodziców dziecka nierzadko towarzyszy konflikt. Jedno z dorosłych zazwyczaj czuje się pokrzywdzone. Niezmiernie często pojawiają się kwestie np. podziału majątku, mieszkania, samochodu. W konflikcie rodziców prawie zawsze uczestniczą pozostali członkowie rodziny, teściowie, rodzeństwo i zdarza się, że głośno wyrażają oni opinie związane z tą sytuacją, nie zważając na to, że w rozmowie uczestniczy dziecko. Niejednokrotnie rodzice krytykują się wzajemnie – także przy dziecku. Gdy cele indywidualne stają się ważniejsze od nadrzędnych (związanych z rodziną), dochodzi do konfliktu. Warto jednak pamiętać o: • terapii rodzinnej – jej celem jest rozwiązanie sytuacji konfliktowych oraz odbudowanie więzi pomiędzy członkami rodziny; polega ona na określeniu źródła kryzysu oraz wspólnym wypracowaniu sposobów, które mają na celu jego zażegnanie, czemu służy cykl spotkań, w których uczestniczy para rodziców i terapeuta prowadzący zajęcia, niekiedy dołączają do nich również dzieci (podstawowym warunkiem powodzenia terapii jest pełna dobrowolność uczestniczących w niej osób), • mediacjach – zdarza, że zwaśnieni małżonkowie nie chcą podjąć terapii albo nie przynosi ona oczekiwanych efektów, a wtedy dobrym rozwiązaniem są mediacje, które łagodzą komunikację pomiędzy małżonkami, pozwalają na bezkonfliktowy podział majątku oraz podjęcie decyzji dotyczących opieki nad dzieckiem (działania związane z mediacjami pozwalają na zmniejszenie napięcia, jakie towarzyszy rozstaniu, a przez to stwarzają bardziej bezpieczną przestrzeń dla dzieci uwikłanych w problemy dorosłych). Zarówno prowadzenie terapii rodzinnej, jak i mediacji wchodzi w zakres obowiązków specjalistów zatrudnionych w poradni psychologiczno-pedagogicznej, które wynikają z przepisów prawa. Reakcja na rozstanie Samo rozstanie rodziców jest poważną traumą dla dziecka. Konflikt pomiędzy rozstającymi się rodzicami ma wpływ na rozwój dziecka. Zdarza się, że dziećmi się manipuluje, nastawia się je przeciwko drugiemu z opiekunów, czasami zmusza do składania zeznań. Dzieci reagują na te sytuacje bardzo różnie. Najmłodsze dzieci (do trzeciego roku życia), zazwyczaj ściśle związane z matką, żywo reagują na jej stan emocjonalny. Często wracają więc do zachowań właściwych dla wcześniejszych faz rozwoju. Dziecko może również stać się bardziej płaczliwe, rozpaczać na rozstanie z rodzicem. Dzieci w wieku przedszkolnym zazwyczaj reagują lękiem przed utratą drugiego opiekuna. Może to spowodować większą labilność emocjonalną, zaburzenia łaknienia, kłopoty w zasypianiu, ataki agresji wyrażające się poprzez złość, przemoc fizyczną czy werbalną. Mogą również pojawić się nerwowe nawyki, takie jak: obgryzanie paznokci, ssanie palca, gryzienie włosów. U dzieci nieco starszych (młodszych dzieci w klasach szkoły podstawowej) pojawia się lęk przed opinią zewnętrzną, strach przed opuszczeniem. Z kolei starsze dzieci są świadome utraty, odczuwają strach przed zmianą, jaka ich czeka. Często próbują manipulować rodzicami, reagują gniewem i wymówkami. Uciekają w świat marzeń, szukają gratyfikacji poza domem. Podejmując decyzję o rozstaniu, rodzice powinni uwzględnić dobro dziecka i pamiętać, aby: • działać wspólnie: o rozmawiać ze sobą o problemach dotyczących dziecka ponad toczącym się pomiędzy nimi konfliktem, o wspólnie podejmować decyzje dotyczące dzieci, o razem prowadzić z dziećmi rozmowy na temat ich problemów i przyszłości; • zachować pozytywny obraz obojga rodziców: o nie walczyć ze sobą o względy dzieci, o nie krytykować partnera przy dziecku, o nie wpisywać dziecka w rolę mediatora, o nie obarczać winą za rozpad związku współmałżonka przed dzieckiem, o zapewnić nieograniczoną możliwość kontaktowania się z rodzicami; • dać dziecku poczucie bezpieczeństwa i przewidywalności: o ograniczyć zmiany, o mieć dla niego zawsze czas, o towarzyszyć wspólnie w ważnych dla niego wydarzeniach, o nie zmieniać jego przyzwyczajeń, o dbać o uczestniczenie dziecka we wszystkich dotychczasowych zajęciach, o być słownym i punktualnym, o zapewnić dziecku bliskość emocjonalną i fizyczną, o stopniowo wprowadzać do swoich nowych rodzin, o wspierać dziecko w niepowodzeniach, o podążać za potrzebami emocjonalnymi dziecka. Szkoła i przedszkole Często konflikt rodziców przenosi się na teren placówki oświatowej, do której uczęszcza dziecko, a rodzice próbują decydować o losach potomstwa bez zgody współmałżonka. Uczeń, będąc w trudnej sytuacji, może sprawiać problemy wychowawcze i edukacyjne. Dlatego też przedstawiciele szkoły/przedszkola muszą być świadomi, że w takiej sytuacji powinni nie tylko dać rodzicom możliwość skorzystania z terapii rodzinnej i/lub mediacji, ale także zadbać o wsparcie dziecka w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej, np.: • zapewnić stałą współpracę pomiędzy wychowawcą (koordynującym wszystkie działania wspierające ucznia) a nauczycielami go uczącymi oraz specjalistami w celu ewentualnego wychwycenia niepokojących sygnałów dotyczących zachowania dziecka, • zaproponować zajęcia z psychologiem, których przedmiotem będzie udzielenie dziecku wsparcia w trudnej dla niego sytuacji, • zorganizować zajęcia wyrównawcze w sytuacji pojawienia się braków edukacyjnych, • skierować za zgodą rodziców dziecko do poradni psychologiczno-pedagogicznej. W sytuacji sporu pomiędzy rodzicami, dotyczącego sprawowania opieki i decydowania o losach dziecka, szkoła powinna zażądać od rodziców decyzji sądu w zakresie ich praw rodzicielskich. Decyzja taka może zostać wydana przed zapadnięciem wyroku rozwodowego. Wszelkie działania szkoły/przedszkola, związane z odbiorem dziecka z placówki, udzielaniem informacji na temat postępów w nauce, sytuacji wychowawczej, możliwości uczestniczenia dziecka w wycieczkach, konkursach, działaniach profilaktycznych, wyboru dalszej ścieżki kształcenia, muszą być zgodne z orzeczeniem sądu. Jeżeli placówka ma kłopoty ze zrozumieniem przesłania płynącego z jego postanowienia, powinna skontaktować się z przedstawicielem sądu w celu uściślenia płynącego z niego przekazu. Pomoc społeczna Często do kryzysu w rodzinie doprowadza trudna sytuacja materialna. Instytucja, która jest powołana do wsparcia rodziny w tym zakresie, to pomoc społeczna. Jej ośrodki mieszczą się w każdej gminie, której przedstawiciele realizują gminną strategię rozwiązywania problemów społecznych. Pomoc ta jest dobrowolna i nieodpłatna. Przykładowo: • w ramach rozpoznania potrzeb rodziny pozostającej w kryzysie prowadzony jest wywiad środowiskowy, pracownik socjalny prowadzi go w domu klienta; w uzasadnionych przypadkach, np. w sytuacji stosowania przez jednego z członków rodziny przemocy, może być prowadzony w innym miejscu, • ośrodki pomocy społecznej oferują wsparcie specjalistów, w tym pomoc psychologiczną, która obejmuje terapię rodzinną oraz mediacje. Niejednokrotnie praca z psychologiem ujawnia potrzebę wsparcia specjalistycznego w postaci lekarza psychiatry, pozwala również zmotywować klienta do skorzystania z niej, • pomoc prawna, wyjątkowo ważna w trakcie ustalenia opieki nad dziećmi po ustaniu związku małżeńskiego, wysokości alimentów, podziału majątku; prawnik zatrudniony w ośrodku wspiera również ofiary przemocy domowej w dochodzeniu swoich praw, chroni dzieci przed jej sprawcami; niejednokrotnie usługi prawnicze są konieczne do rozpoczęcia prowadzenia działalności gospodarczej, oddłużenia mieszkania, co ma służyć przezwyciężeniu sytuacji kryzysowej, w której znalazła się rodzina, • ważnym elementem udzielanego wsparcia w ramach pomocy społecznej, umożliwiającym nabycie członkom rodziny niezbędnych umiejętności życiowych, potrzebnych np. w opiece nad dziećmi, jest asystent rodziny, który przydzielany jest w sytuacji umieszczenia dzieci w pieczy zastępczej, zagrożenia tym lub w sytuacji kryzysowej, której konsekwencją może być brak wydolności opiekuńczo- -wychowawczej; ssystent pracuje z rodziną na zasadzie dobrowolnego kontraktu obejmującego plan pracy z rodziną, którego przedmiotem jest uzmysłowienie członkom rodziny potrzeb oraz sposobów ich zaspokojenia; na podstawie wspólnie opracowanego planu asystent uczy członków rodziny umiejętności koniecznych do osiągnięcia zamierzonych celów, pracuje w ten sposób, aby rodzina po jego odejściu mogła samodzielnie funkcjonować – nie wyręcza jej członków w pełnionych obowiązkach, a jedynie przygotowuje do ich wypełniania, • pracownik socjalny, który oprócz rozpoznania oferuje wsparcie socjalne jej członkom; w uzasadnionych przypadkach (np. porzucenia dziecka lub zaniedbań), które mogą prowadzić do zagrożenia zdrowia bądź życia, po konsultacji z przedstawicielem policji lub służby zdrowia, może odebrać dziecko w trybie natychmiastowym, jednocześnie bezpośrednio powiadamia o swych działaniach sąd rodzinny i dla nieletnich i ma 24 godziny na wydanie orzeczenia o dalszych losach dziecka. Sąd rodzinny i dla nieletnich Przedstawiciele sądu rodzinnego i dla nieletnich w swoim postępowaniu zawsze kierują się dobrem dziecka. Podejmują decyzje, które mają chronić nieletniego i sprzyjać jego wychowaniu oraz edukacji. Przykładowo: • niejednokrotnie konflikt toczący się pomiędzy dorosłymi jest tak dynamiczny, że wymaga natychmiastowych działań, dlatego też, aby móc wydawać postanowienia w sytuacjach nagłych, sędziowie sądu rodzinnego pracują poza godzinami urzędowania, pełnią określone dyżury, • sprawa rozwodowa zawsze jest poprzedzona wywiadem środowiskowym, który wykonuje kurator sądowy; ma on na celu ustalenie stanu majątkowego i socjalnego rodziny, relacji panujących pomiędzy domownikami, kompetencji opiekuńczo- -wychowawczych rodziców; stanowi on podstawę do orzeczenia wysokości alimentów oraz przyznania opieki nad dziećmi, • w sytuacjach wyjątkowo trudnych, np. stosowania przez jednego z rodziców przemocy, sędzia może podjąć decyzję o przesłuchaniu dzieci; odbywa się ono zazwyczaj w tzw. błękitnym pokoju, w bezpiecznych warunkach, i jest rejestrowane, aby nie trzeba było go powtarzać; z dzieckiem obok sędziego pracuje psycholog dziecięcy, który dba o swobodę wypowiedzi dziecka oraz o jego poczucie bezpieczeństwa, • w sytuacji gdy pod opieką rozwodzącej pary pozostają nieletnie dzieci, sąd podczas pierwszej sprawy stara się doprowadzić do porozumienia skonfliktowanych małżonków, a jeżeli nie jest to możliwe, sprawę kieruje do mediacji, • podczas kolejnych rozpraw sąd, orzekając rozwód, przyznaje opiekę nad dzieckiem oraz orzeka o wysokości alimentów, • opieka nad dziećmi po rozwodzie może przyjmować różne formy, przeważnie dzieci pozostają przy tym rodzicu, z którym są bardziej związane, który gwarantuje lepszą opiekę; jeżeli istnieją problemy z ustaleniem, który z rodziców jest lepszym gwarantem sprawowania codziennej pieczy, kieruje rodzinę na badania do Opiniodawczego Zespołu Sądowego Specjalistów (dawniej Rodzinnego Ośrodka Diagnostyczno-Konsultacyjnego) i na podstawie przeprowadzonych badań pedagogiczno-psychologicznych określany jest najlepszy sposób opieki nad potomstwem po ustaniu związku małżeńskiego; w decyzji o przydzieleniu opieki nad dzieckiem jest również brane pod uwagę zdanie dziecka, zwłaszcza jeżeli jest ono w starszym wieku; w sytuacji gdy opieka nad dzieckiem powierzana jest jednemu z rodziców, drugie ma prawo do widzeń z dzieckiem, zabierania go do siebie do domu, spędzania z nim części wakacji oraz wybranych świąt i jeżeli rodzice nie potrafią porozumieć się w tym zakresie, sąd decyduje o szczegółach widzeń (jeżeli rodzic, któremu została powierzona opieka nad dziećmi, utrudnia możliwość spotkań swojemu byłemu partnerowi, sąd może przydzielić kuratora, przy którym odbywają się widzenia); coraz częstszym sposobem opieki nad dzieckiem po ustaniu związku jest tzw. opieka naprzemienna, która polega na tym, że dziecko mieszka naprzemiennie u jednego i u drugiego rodzica, np. po tygodniu – jest to jednak sposób możliwy i bezpieczny ze względu na zdrowie psychiczne dziecka jedynie w sytuacji całkowitej zgody pomiędzy rodzicami, która gwarantuje wymianę informacji i współdziałanie w wychowaniu, stosowanie takich samych postaw wychowawczych, norm czy zasad (konieczna jest również bliskość zamieszkania byłych małżonków, która umożliwia dziecku np. naukę w tej samej szkole czy podtrzymanie relacji rówieśniczych), • niekiedy rozpadowi związku rodziców towarzyszą czyny uznawane za karalne wobec dzieci i partnera, które mogą prowadzić do uszczerbku zdrowia, a nawet zagrażać ich życiu, i wówczas sąd może wydać postanowienie o ograniczeniu praw rodzicielskich, określając zakres ograniczeń, a w skrajnych przypadkach może rodzica pozbawić praw rodzicielskich – jednocześnie trzeba pamiętać, że nie oznacza to zwolnienia z zobowiązań (np. alimentacyjnych), które ustają one jedynie jeżeli opiekujący się dzieckiem rodzic ponownie wejdzie w związek małżeński, a jego nowy partner adoptuje jego potomstwo. Służba kuratorska Kurator sądowy to pedagog, którego działanie podlega sądowi rodzinnemu: • jego zadanie polega na rozpoznaniu potrzeb dziecka i jego rodziny oraz w niektórych przypadkach na monitorowaniu postanowień sądowych, sprawuje on nadzór z ramienia sądu nad rodziną w kryzysie, • do jego zadań należy ukierunkowanie działań mających na celu m.in. poprawę relacji, skorzystanie z pomocy psychologicznej, poprawę warunków bytowych rodziny, jednocześnie sprawuje on nadzór nad funkcją opiekuńczo-wychowawczą rodziców (kurator ze swojej działalności na rzecz dziecka i jego rodziny składa systematycznie sprawozdanie, które przekłada sądowi, a sąd na tej podstawie podejmuje decyzję o dalszych losach dziecka i jego rodziny), • w sytuacjach, które wskazują na zagrożenie życia lub zdrowia dziecka, ma prawo do odebrania dziecka w trybie natychmiastowym (na podobnych zasadach jak pracownik socjalny), • sąd rodzinny może postanowić o skierowaniu dziecka do ośrodka kuratorskiego, która jest placówką o charakterze otwartym w formie świetlicy – prowadzi ona w miejscu zamieszkania nieletnich działalność profilaktyczną, opiekuńczo-wychowawczą oraz resocjalizacyjno-terapeutyczną, a wychowawcami w niej są np. kuratorzy sądowi. Policja Zadaniem policji jest dbałość o przestrzeganie prawa oraz postanowień sądowych: • podczas interwencji w sprawach rodzinnych policjanci mają obowiązek zawsze zadbać o bezpieczeństwo dzieci, • w sytuacji, która wskazuje na stosowanie przemocy wobec dziecka lub innych członków rodziny, policja ma obowiązek rozpoczęcia procedury Niebieskiej Karty – jest ona uruchamiana niezależnie od woli osoby, która jest jej ofiarą, ponieważ przemoc w rodzinie jest przestępstwem ściganym z urzędu. Służba zdrowia: • dziecko uwikłane w konflikt dorosłych żyje w nieustającym stresie, który może odbijać się na jego zdrowiu, więc jeżeli lekarz zauważy, że przejawy zaburzeń dziecka mają podłoże psychosomatyczne, może zalecić konsultację psychologiczną, • jeżeli w trakcie badania dziecka przedstawiciel służby zdrowia zauważy jakiekolwiek przejawy przemocy stosowanej wobec niego, ma obowiązek powiadomić o tym odpowiednie służby, sąd rodzinny czy pomoc społeczną; w skrajnych przypadkach, zagrażających zdrowiu i życiu dziecka, należy wezwać na miejsce policję, • proces leczenia jest objęty tajemnicą lekarską, dlatego dane rodziców dotyczące ich zdrowia, które mogłyby zostać wykorzystane (np. przy ograniczeniu opieki nad dziećmi), mogą być udostępnione jedynie na podstawie postanowienia sądowego. Organizacje pozarządowe: • fundacje i stowarzyszenia, które wspierają dzieci i ich rodziny, zatrudniają najczęściej specjalistów z zakresu prawa i pomocy psychologiczno-pedagogicznej, którzy służą pomocą w rozwiązaniu problemów związanych z opieką nad dzieckiem, rozpoznaniem znamion krzywdzenia, wsparciem psychoterapeutycznym, • kierują świetlicami środowiskowymi, które organizują czas dzieciom, których rodziny przeżywają kryzys, wspierają proces edukacji i wychowania, ale też dbają o prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny powierzonych opiece dzieci, • prowadzą domy samotnej matki, gdzie osoby pozbawione domu mogą zatrzymać się z dziećmi i np. uzyskać poradę prawną, pomoc w przezwyciężeniu sytuacji kryzysowej; celem pobytu w tym domu jest również zapobieżenie powielaniu złych wzorców rodzinnych i środowiskowych, a zwłaszcza wyuczonej bezradności. Bibliografia: • Standardy pomocy dziecku w sytuacji rozstania rodziców. Poradnik dla rodziców i profesjonalistów, Warszawa 2019, www.rpo.gov.pl (dostęp: 10.02.2020).