Przykładowe metody terapeutyczne w pracy z dzieckiem z zespołem Downa Opracowała: Ilona Michałowska-Olechnowicz, terapeuta zajęciowy m.in. w domu pomocy społecznej, certyfikowany terapeuta metody Snoezelen I stopnia, pedagog Prezentujemy najczęściej wykorzystywane metody terapeutyczne w pracy z dzieckiem z zespołem Downa. 1. Metoda integracji sensorycznej – koncentruje się na procesie przetwarzania informacji odbieranych przez zmysły z naszego ciała oraz z otoczenia w celu wykorzystania ich w codziennym życiu. U dzieci z zespołem Downa (dalej ZD) większość zaburzeń ruchowych, zaburzeń zachowania czy mowy oraz trudności w uczeniu się jest wynikiem nieprawidłowego dopływu bądź przetwarzania odbieranych przez ich organizm wrażeń zmysłowych. Oceny zaburzeń integracji sensorycznej dokonuje się na podstawie specjalnych testów SI. W zależności od stwierdzonych nieprawidłowości ustala się program leczenia usprawniającego, w którym uwzględnia się: • stymulację układu dotykowego, • stymulację proprioceptywną, • stymulację układu przedsionkowego, • hamowanie przetrwałych odruchów, • normalizację napięcia mięśni, • koordynację wzrokowo-ruchową, • koordynację czynności ruchowych obu stron ciała, które są podstawą dla wykształcenia się dominacji stron. Podczas terapii podopiecznych z ZD nie uczy się konkretnych umiejętności, lecz poprawiając integrację sensoryczną, wzmacnia się procesy nerwowe leżące u podstaw tych umiejętności, a one pojawiają się w sposób naturalny, jako konsekwencja poprawy funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego. 2. Metoda Domana – umożliwia rozwój ruchowy, fizyczny, intelektualny, uczuciowy czy też społeczny. Wyróżnione są w niej cztery bloki rozwojowe, w ramach których dokonuje się usprawniania. Są to bloki rozwoju: • fizjologicznego, • intelektualnego, • społecznego, • fizycznego. Oddziaływanie na dziecko w ramach technik uwzględnionych w tej metodzie stwarza warunki do optymalnego rozwoju sfery motorycznej, decydującej o jakości ruchu, mowy oraz czynności manualnych. W metodzie tej wykorzystuje się przedmioty dostarczające dziecku różnego rodzaju wrażeń (dotykowych, smakowych, zapachowych, termicznych). Podczas ćwiczeń szczególną uwagę zwraca się na potrzeby dziecka, jego nastrój i dążenia. Nadmierna ingerencja i korekcja jego zachowań przez otoczenie może wywołać opór i skutkować zaprzestaniem współpracy. 3. Metoda Vojty – przeznaczona dla dzieci z ZD już od pierwszych dni ich życia, u których stwierdzono obniżone napięcie mięśniowe. Jej celem jest normalizacja połączeń w drogach nerwowych, a tym samym poprawa motoryki. Bazuje ona na pobudzaniu pól koordynacyjnych w ośrodkowym układzie nerwowym poprzez stymulację. Podczas stymulacji do ośrodkowego układu nerwowego docierają liczne informacje z receptorów mięśni i stawów, co pozwala na budowanie właściwego schematu ciała. Polega to na wprowadzaniu podczas usprawniania konkretnych ćwiczeń czynnych i oporowych. 4. Metoda Faya – jest to metoda kinezyterapeutyczna stosowana w usprawnianiu zaburzeń neurologicznych. Metoda ta zakłada trójstopniowy rozwój ruchowy dziecka: • pełzanie homologiczne – podczas tego etapu kończyny dziecka poruszają się jednocześnie, • pełzanie homolateralne – kończyna górna i dolna poruszają się jednocześnie po tej samej stronie ciała, • pełzanie heterolateralne – inaczej naprzemienne. Celem wykonywania założonych ćwiczeń u dzieci z ZD jest wzmocnienie mięśni tułowia, polepszenie czynności chwytnych kończyn górnych i czynności lokomocyjnych kończyn dolnych, jak również zwiększenie ogólnej koordynacji ruchowej. Ćwiczenia wymagają wielokrotnego powtarzania w ciągu dnia. 5. Metoda ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne – zakłada ona, że rozwój poznawczy dziecka opiera się na jego rozwoju ruchowym. Zajęcia oprócz usprawnienia ruchowego dają możliwość osiągnięcia wewnętrznego spokoju, relaksu, uświadomienia sobie własnej wartości. W metodzie ruchu rozwijającego odpowiednio dawkowana aktywność umożliwia: • poznanie własnego ciała, • poznanie otoczenia, • współpracę z drugą osobą oraz działanie grupowe. Wszelkie planowane zajęcia muszą uwzględniać prawidłowości rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka oraz rozwoju procesu grupowego, a także możliwości i ograniczenia psychofizyczne dzieci, wynikające z zaburzeń ich rozwoju. Ćwiczenia powinny być wykonywane przez godzinę raz w tygodniu. 6. Metoda M. Ch. Knillów – wspomaga ogólny rozwój dziecka. Celem nadrzędnym zajęć jest rozwijanie świadomości i wrażliwości dzieci na wzajemne kontakty, sygnały i reakcje. Zastosowanie tej metody możliwe jest zarówno w trakcie terapii indywidualnej, jak i przy nawiązywaniu kontaktu z dzieckiem, rozbudzaniu sprawności pozytywnej oraz kształtowaniu orientacji w schemacie ciała i rozwijaniu poczucia tożsamości. Jej ważną częścią składową jest muzyka, specjalnie skomponowana dla potrzeb opisywanej metody, stanowiąca obudowę wspierającą zajęcia. Istota metody polega na prowadzeniu wyraźnie ustrukturalizowanych sesji. Po pewnym czasie dzieci zaczynają łączyć bodźce słuchowe (np. melodię) ze schematem i rodzajem wykonywanej czynności. Dzięki temu nawiązuje się kontakt z dzieckiem i rozwija się jego aktywność, ale również orientację w czasie, umiejętność przewidywania czy też koordynację słuchowo-ruchową. 7. Metoda dobrego startu Marty Bogdanowicz (MDS) – należy do metod terapii psychomotorycznej. Celem metody jest korygowanie zaburzeń percepcyjnych wzroku i słuchu, zaburzeń motorycznych czy integracji percepcyjno-motorycznej, orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. Poprzez zastosowanie tej metody kształtuje się rozwój strefy emocjonalno-motywacyjnej, wyrabia krytycyzm i rozwija dojrzałość społeczną. MDS służy również wzbogacaniu słownictwa, rozwijaniu funkcji językowych i mowy, ale także kształceniu zdolności rozumienia i posługiwania się symbolami abstrakcyjnymi. Należy zwrócić uwagę na trzy elementy występujące w metodzie: • słuchowy (piosenka – muzyka i tekst), • wzrokowy (wzór graficzny – figura geometryczna lub litera), • ruchowy (wykonywanie ruchów w celu odtwarzania wzorów graficznych, zharmonizowanych z rytmem piosenki). Zajęcia odbywają się zawsze według określonej struktury (część wprowadzająca, część właściwa, zajęcia końcowe). Metoda dobrego startu wykorzystywana jest w pracy z podopiecznymi z ZD zarówno podczas zajęć indywidualnych, jak i zbiorowych. 8. Muzykoterapia – celem zajęć jest odkrycie wszelkich, nawet minimalnych możliwości rozwoju dzieci z ZD we wszystkich dziedzinach funkcjonowania. Muzyka bardzo korzystnie wpływa na sferę emocjonalną, więc przyczynia się do poprawy funkcjonowania układów: nerwowego, krążenia, oddechowego, poprawia procesy wydzielania wewnętrznego i trawienia. Gdy jest wykorzystywana w zabawach ruchowych, wpływa na prawidłowe kształtowanie się układu mięśniowo-szkieletowego i na równowagę, a także systemu westybularnego i poczucia własnego ciała. Poprzez działania muzykoterapeutyczne można m.in. wspomagać rozwój motoryki małej i dużej, jak też stymulować wzrok, słuch bądź kształcić koordynację wzrokowo-ruchową, wspomagać rozwój mowy i rozwój społeczno- -emocjonalny dziecka z ZD. Muzyka łączy dwie formy aktywności podopiecznego – w sferach odbiorczej i wykonawczej. Umożliwia wzbudzanie emocji, zaspokaja potrzebę ekspresji i zabawy, pobudza potrzeby estetyczne i poznawcze człowieka. W czasie zajęć z muzykoterapii dzieci mają możliwość doznania radości i uwolnienia się od lęku. Muzykoterapia dzieci z trisomią 21, podobnie jak inne metody usprawniania, powinna opierać się na wnikliwej diagnozie. Czynnikami istotnymi przy planowaniu procesu terapeutycznego są nie tylko stan zdrowia bądź inne ograniczenia, ale również potrzeby emocjonalne i intelektualne, osobowość czy sposób wchodzenia w interakcje społeczne. 9. Hipoterapia – należy do wieloprofilowych form rehabilitacji, której niezwykłość polega na jednoczesnym oddziaływaniu na sferę ruchową, społeczną, psychiczną, emocjonalną i sensoryczną. Dzięki wielopłaszczyznowemu działaniu jest jedną z metod o największym zasięgu pod względem różnorodności. Podczas pracy z dzieckiem z ZD wykorzystuje się formy hipoterapii, m.in.: • fizjoterapię na koniu (gimnastyka lecznicza na koniu idącym stepem, która jest uzupełnieniem postępowania fizjoterapeutycznego), • terapię polegającą na kontakcie z koniem (jej celem jest nawiązanie bliższego kontaktu dziecka ze zwierzęciem i otoczeniem; najważniejszy w tej terapii jest kontakt emocjonalny z koniem), • psychopedagogiczną jazdę konną i woltyżerkę (wykorzystuje zarówno kontakt z koniem, jak też jazdę konną; jest to zespół działań jeździeckich, psychologicznych i pedagogicznych, podejmowanych w celu usprawnienie intelektualnego, poznawczego, emocjonalnego i fizycznego). 10. Choreoterapia – należy do metod terapii przez sztukę, a jednocześnie może być określana jako forma psychoterapii, gdyż bazuje na emocjonalnych, zmysłowych i międzyludzkich doświadczeniach, które realizują się przez ciało, ruch i mowę. Chociaż terapia tańcem zorientowana jest na ciało, to jednak ma charakter holistyczny, gdyż ujmuje człowieka jako jedność. Taniec jako środek terapeutyczny jest sposobem na uzyskanie harmonii ciała i umysłu, ułatwia poznanie siebie i porozumienie z innymi ludźmi. 11. Zajęcia w wodzie (np. na basenie) – zajęcia mające wymiar integracyjny i zdrowotny. Stymulują rozwój na poziomach: fizycznym, intelektualnym, społecznym i psychicznym. Środowisko wodne daje możliwość ruchu wolnego od działania siły ciężkości, jest czynnikiem odciążającym pracę kości, mięśni i stawów, niesie radość, zadowolenie, odprężenie. 12. Terapia logopedyczna, mowy – w przypadku dzieci z trisomią 21 powinna być skierowana na: ćwiczenia słuchowe, usprawnianie pracy narządów artykulacyjnych, wzbogacanie zasobu słownika czynnego i biernego, a także rozwijanie umiejętności komunikacyjnych z drugą osobą. Terapia zawiera stymulację obniżonej sprawności aparatu artykulacyjnego (hipotonia mięśni) oraz klasyczne ćwiczenia logopedyczne. Ważną częścią terapii jest metoda sekwencyjno-symultaniczna, uwzględniająca wszystkie aspekty rozwojowe, percepcję wzrokową, słuchową, koordynację wzrokowo-ruchową, motorykę, pamięć, mowę i myślenie. Zajęcia prowadzi się w formie indywidualnej. Podsumowanie Zaprezentowane metody znacząco wpływają na rozwój dziecka z zespołem Downa, umożliwiają wyodrębnienie siebie z otaczającego świata. Ich podstawowe założenie to usprawnianie określonych funkcji psychomotorycznych. Wspomaganie rozwoju dziecka nie jest magicznym sposobem usuwania opóźnień i zakłóceń rozwojowych, ale ciężką pracą wspierającą jego potencjalne możliwości rozwojowe. Zastosowanie nawet najlepszych metod rehabilitacyjnych czy usprawniających nie przyniesie oczekiwanych rezultatów, jeżeli nie będą spełnione naturalne potrzeby, np. miłości, poczucia bezpieczeństwa, przynależności. Mogą one być zaspokojone w pełni tylko w rodzinie. Brak odpowiedzi na te potrzeby ze strony rodziców prowadzić może do zaniku mechanizmów naturalnej pozytywnej aktywności dziecka i utraty przez nie energii życiowej. Różne programy wczesnej interwencji lub programy rodzinne instruują w kwestiach wspierania rozwoju dziecka, bazując na przekonaniu, że wsparcie powinno dotyczyć wszystkich członków rodziny.