Diagnostyka psychopedagogiczna Opracowała: dr Marta Majorczyk, pedagog, doradca rodzinny (Family Counselling Poland), psychoterapeuta, edukator prorozwojowy, trener, wykładowca akademicki, adiunkt w Katedrze Pedagogiki i Psychologii na Wydziale Studiów Społecznych WSB z siedzibą w Poznaniu, pracownik niepublicznej poradni psychologiczno- -pedagogicznej przy USWPS w Poznaniu Diagnostyka psychopedagogiczna oznacza rozpoznanie, wyróżnianie i osądzanie określonego stanu rzeczy, ustalenie jego tendencji rozwojowych na podstawie określonych objawów oraz znajomości ogólnych prawidłowości. Dzięki niej kształtowane są umiejętności i kompetencje diagnozowania. Diagnoza psychopedagogiczna stanowi punkt wyjścia w przekształcaniu rzeczywistości zgodnie z pewnym wzorcem. W diagnozowaniu mamy łączność teorii i praktyki. Jest to działanie ważnym z poznawczego i praktycznego punktu widzenia, a mianowicie: • istnieje ścisły związek diagnostyki z metodologią badań (aspekt poznawczy), • w diagnozowaniu stosuje się odpowiednie formy działania rozpoznawczego (plan badawczy, hipoteza, metoda badawcza, technika badawcza), • diagnozowanie spełnia podstawową rolę w budowaniu i doskonaleniu praktyki i teorii (aspekt praktyczny). Obszary diagnostyki Przedmiotem diagnostyki psychopedagogicznej jest określony stan, zjawisko, zmiana czy działanie osoby w określonych warunkach. Do obszarów diagnostyki można zaliczyć: • środowisko (np. rodzinne, szkolne, rówieśnicze), • procesy (np. socjalizacja, wychowanie, edukacja), • działania osoby, stany oraz zmiany zachodzące w działaniach diagnozowanej osoby i w jej funkcjonowaniu. Każdy wymieniony obszar diagnozowania można rozstrzygać na następujących płaszczyznach: • intrapsychicznym – relacja z samym sobą (uczucia, spostrzegania, wartości, cele, plany), • behawioralnym – sfera zachowań działań i zachowań człowieka (edukacja), • interpersonalnym – relacje międzyludzkie, wymiana uczuciowa zachodząca między ludźmi, • grupowym – grupa jako środowisko wychowawcze, w którym zachodzą procesy socjalizacyjne, • instytucjonalnym – procesy edukacji w instytucjach (takich jak szkoła), osoba w tym procesie, • ekospołecznym – mieści się w nim jakość życia ludzi, kręgów społecznych, układ określonych warunków (np. społecznych, materialnych, terytorialnych, przyrodniczych). Etapy postępowania diagnostycznego Proces diagnozowania składa się z wielu czynności: spostrzegania, myślenia i wnioskowania, prowadzących do identyfikacji i wyjaśniania określonych zjawisk. W diagnozowaniu chodzi o odkrycie czynników i pojawiających się związków przyczynowych między nimi, które kształtują analizowaną sytuację. Każde postępowanie diagnostyczne składa się z następujących, wzajemnie warunkujących się, etapów: • opis – jest to zestawienie danych z badań, które podlegają obserwacji; musi być wyczerpujący, jasny, prezentujący zjawisko w sposób uporządkowany; dobrze sporządzony opis sporządzony jest bardzo ważnym ogniwem całego procesu diagnozy, spełnia funkcję wyjaśniającą i uzasadniającą hipotezy początkowe, • ocena – następuje porównywanie poznanego stanu rzeczy z naszym wyobrażeniem o nim, o tym, jak ma być, a także poznanie różnic między rzeczywistością a postulowanym teoretycznie modelem; formułowanie ocen niesie pewne zagrożenia, dlatego ważna jest obiektywizacja ocen przez odnoszenie tego, co analizowane, do wzorców empirycznych lub narzędzia; jest to trudny moment postępowania diagnostycznego, gdyż ocena jest warunkiem poprawnej i trafnej konkluzji, która determinuje kierunek projektowanego przekształcania środowiska i uzasadnia podjęcie działań, • konkluzja – następuje stwierdzenie potrzeby zmiany stanu rzeczy (gdy ocena jest negatywna) lub jego ulepszenia (gdy ocena jest pozytywna); konkluzja zawiera w sobie działania przekształcające środowisko czy też postępowanie ratownicze, kompensacyjne lub profilaktyczne. Cykl działania zorganizowanego Postępowanie diagnostyczne jest częścią składową (fazą) w cyklu działania zorganizowanego (ryc. 1), który jest najbardziej skuteczny, gdy charakteryzuje się zharmonizowanym, uporządkowanym, planowym i konsekwentnym postępowaniem. Ryc. 1. Elementy cyklu działania zorganizowanego   Diagnozowanie, będące elementem cyklu, spełnia następujące funkcje: • stanowi punkt wyjścia w czynnościach projektowania udzielenia pomocy, • pozwala na systematyczną kontrolę przebiegu procesu pomagania, • służy ocenie wyników działalności psychopedagogicznej, umożliwia kontrolę przebiegu działań i korektę danego lub następnego cyklu. Cykl działania zorganizowanego składa się (oprócz diagnozowania) z projektowania (czynności, których zadaniem jest ulepszenie badanego stanu rzeczy) oraz realizacji (wprowadzenie planu w życie i empiryczna weryfikacja). Charakterystyka diagnozy psychopedagogicznej Diagnoza psychopedagogiczna obejmuje nie tylko rozpoznanie zaburzeń czynności psychicznych czy też ich klasyfikowanie do określonych kategorii (typów, zdolności, cech osobowych) na podstawie obserwacji zachowań i pomiaru poszczególnych cech jednostki, ale również rozpoznanie tego, co społecznie uwarunkowane (dostrzeganie przyczyny określonego stanu zachowań ludzkich w funkcjonowaniu grup społecznych czy też instytucji) i tego, co indywidualne. Diagnoza psychopedagogiczna stanowi podstawę do optymalizacji warunków rozwoju, doskonalenia oddziaływań psychologicznych czy remediacji powstałych zakłóceń w procesie rozwoju czy wychowania. Odgrywa ważną rolę w wyrażaniu oceny poziomu właściwości rozwojowych wychowanka i jego osobowości (czy jest on zgodny np. z celami wychowania), oraz określeniu, na jakim poziomie i w skutek jakich działań sprawczych właściwości te zostały ukształtowane. Najczęściej podejmowane problemy w diagnozie psychopedagogicznej to rozwój, uwarunkowania rozwoju, możliwości zwiększenia jego efektywności, przyczyny zaburzeń rozwoju. Wynik diagnozy psychopedagogicznej wyznacza sposoby i możliwości działań optymalizacyjnych bądź remediacyjnych, a więc kierunek, zakres i formę ingerencji w warunki i przebieg rozwoju, które zmierzają do poprawy zastanego stanu rzeczy. Rodzaje i typy diagnozy psychopedagogicznej Ze względu na cel poznania można mówić o diagnozie poznawczej i decyzyjnej. Diagnoza poznawcza odpowiada na pytanie: „Jak jest?”. Jego celem jest pełne rozpoznanie badanego stanu, opisywanie zjawisk, procesów czy przedmiotu badania. Polega ona na opisie badanego zjawiska na podstawie badań lub studiów teoretycznych literatury z danego zakresu. W tej diagnozie chodzi o wykrycie zgodności lub niezgodności faktu z teorią. Diagnoza ta stosowana jest w badaniach naukowych i nie kładzie nacisku na realizację czy projektowanie czynności. Przykład takiego typu diagnozy: Pedagog podejmuje badanie, aby sprawdzić skuteczność stosowania określonej metody działania pedagogicznego. Diagnoza decyzyjna odpowiada na pytanie: „Co należy uczynić, aby było tak, jak być powinno?”. Ta diagnoza związana jest z praktyczną stroną działań pedagogicznych i ukierunkowana na projektowanie zmian, ma na celu poprawę niezadowalającego stanu bądź zjawiska. Diagnoza decyzyjna jest składową cyklu działania zorganizowanego. Przykład takiego typu diagnozy: Pedagog przeprowadza badanie, aby uzyskać wynik przydatny do podjęcia decyzji na temat celowego użycia środków w działaniu praktycznym. Ze względu na uzyskany wynik diagnozę dzieli się na wstępną (I) i sprawdzającą (II). Diagnoza wstępna (I) gruntownie rozpoznaje warunki, w których mamy podjąć np. działalność wychowawczą lub opiekuńczą. Jest ona niezbędna do planowania, może też warunkować skuteczność konkretnej pracy. Diagnoza sprawdzająca (II) rozpoznaje efekty i skuteczność podjętych planowo działań. Przez porównanie wyników/ocen uzyskanych w diagnozie I z wynikami i ocenami diagnozy II można określić stopień skuteczności podjętej działalności psychopedagogicznej. I tak, jeśli wyniki diagnozy II okażą się wyższe od wyników diagnozy I, to efektywność pracy psychopedagogicznej jest dodatnia. Podjęte działania psychopedagogiczne korzystnie wpłynęły na osiągnięcie zamierzonych celów i zadań wychowawczych. Jeśli wyniki diagnozy II są równe wynikom uzyskanym w diagnozie I lub różnią się minimalnie, to efektywność podjętej pracy jest słaba. Jeśli wyniki diagnozy II są niższe od analogicznych wyników i ocen uzyskanych z diagnozy I, może to dowodzić np. minimalnej skuteczności naszych oddziaływań. Ze względu na możliwości rozwojowe i osiągnięcia diagnozę dzieli się na pozytywną i negatywną. Diagnoza pozytywna koncentruje się na mocnych stronach badanej osoby lub zjawiska, podkreśla pozytywne cechy rozwoju lub funkcjonowania dziecka. Diagnoza ta stanowi podstawę planowania pracy terapeutycznej opartej na posiadanych i potencjalnych możliwościach dziecka oraz jego zainteresowaniach.   Przykład takiego typu diagnozy: W opisie diagnozy występują stwierdzenia typu: „Dziecko wykazuje zainteresowanie…, na wysokim poziomie plasuje się zdolność…, dobre rozumienie….”. Diagnoza negatywna polega na opisie trudności, opóźnień lub zaburzeń rozwoju, skupia się na słabościach, negatywnej stronie badanego zjawiska. Działania diagnosty są skoncentrowane na ustaleniu przyczyny negatywnego zjawiska, rozpoznaniu źródła trudności i niepowodzeń, często przez wskazanie słabych stron rozwoju i występujących opóźnień czy zaburzeń. Przykład takiego typu diagnozy: W opisie diagnozy występują stwierdzenia typu: „Nie umie…, nie potrafi…, słabo rozwinięte…, nieopanowanie…, niski poziom…, duże braki…, brak możliwości...”. Bibliografia: • Diagnostyka, profilaktyka, socjoterapia w teorii i praktyce pedagogicznej, red. M. Deptuła, Bydgoszcz 2005. • A. Janowski, Poznawanie uczniów, Warszawa 1985. • E. Jarosz, Diagnoza psychopedagogiczna, Warszawa 2006. • D. Lalak, T. Pilch, Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999. • E. Lisowska, Wprowadzenie do diagnozowania pedagogicznego, Kielce 2003. • W. Paluchowski, Diagnoza psychologiczna, Warszawa 2001. • B. Skałbania, Diagnostyka pedagogiczna. Wybrane obszary badawcze i rozwiązania praktyczne, Kraków 2011. • S. Ziemski, Problemy dobrej diagnozy, Warszawa 1973.