STAN PRAWNY NA 24 STYCZNIA 2020 Profilaktyka uzależnień Część II: Procedury postępowania Opracowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, wieloletni kurator społecznego sądu rodzinnego i dla nieletnich Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1481 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 lutego 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U. z 2007 r. Nr 35 poz. 222), • Ustawa z dnia 8 kwietnia 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych oraz ustawę o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz.U. z 2010 r. Nr 81 poz. 529), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 199 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz.U. z. 2019 r. poz. 2277), • Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 852 ze zm.), • Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 30), • Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 969), • Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1145 ze zm.), • Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1950 ze zm.). Rolą pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznej jest inicjowanie działań o charakterze profilaktycznym w placówkach, z którymi współpracują. Wszelkie działania profilaktyczne, podejmowane wśród społeczności lokalnej, powinny być dostosowane przede wszystkim do jej potrzeb i możliwości. Należy przede wszystkim brać pod uwagę możliwości materialne oraz personalne placówki. Ważny jest również wiek odbiorców oraz dostępność do środków psychoaktywnych. Szczególną uwagę należy zwrócić na sprzedaż bezpośrednią oraz wysyłkową prowadzoną przez sklepy handlujące dopalaczami. Działania profilaktyczne Działania profilaktyczne nie powinny uprzedzać zachowań ryzykownych. Niedopuszczalne jest wdrażanie programów, które prezentują dzieciom środki psychoaktywne – nawet wtedy, gdy prowadzący omawia ich szkodliwość. Programy powinny koncentrować się na kształtowaniu umiejętności komunikacyjnych, asertywności czy kreowaniu zdrowego stylu życia. Ich realizacja może odbywać się w szkole jedynie za wiedzą i zgodą rodziców. Muszą być one prowadzone przez specjalistów, posiadających odpowiednie wykształcenie oraz kompetencje, pozwalające na przekazywanie wiedzy i umiejętności w aktywny sposób. Najkorzystniejszym rozwiązaniem jest wdrażanie programów profilaktycznych w formie kaskadowej. Prowadzą je nauczyciele, przygotowani przez specjalistów z poradni psychologiczno-pedagogicznej. Programy upowszechniają np. podczas godzin wychowawczych. Pozwala to nie tylko na przekazanie uczniom wiedzy i doskonalenie ich umiejętności, ale również na budowanie autorytetu wychowawcy oraz integrowanie zespołu klasowego z nauczycielem. Prowadzący poznaje swoich uczniów w innych realiach, co pozwala na zidentyfikowanie ich problemów, a przez to na przeciwdziałanie zachowaniom ryzykownym. Nauczyciele, którzy prowadzą zajęcia z uczniami, powinni mieć wsparcie w postaci superwizji. Prowadzić je powinni specjaliści zatrudnieni w poradni. Procedury postępowania w sytuacjach kryzysowych Niestety niejednokrotnie, pomimo działań prewencyjnych, nawet w najlepiej zarządzanej placówce pojawia się kryzys. Aby straty w jego wyniku były jak najmniejsze , niezbędne jest wprowadzenie i przestrzeganie procedur interwencyjnych. Muszą być one współtworzone przez całą społeczność szkolną. Powinny uwzględniać jej potrzeby i możliwości. Ważne jest zwłaszcza zaplecze lokalowe i personalne. Musi ono umożliwiać przeprowadzenie działań interwencyjnych w sposób sprawny, bezkonfliktowy i pozwalający zachować dyskrecję. Społeczność szkolna – dopiero po rozwiązaniu sytuacji kryzysowej – powinna dowiedzieć się o trudnościach, które miały miejsce, należy przekazać te informacje w sposób przemyślany i racjonalny. Procedury muszą być zgodne z obowiązującym prawem i zapewniać bezpieczeństwo fizyczne oraz emocjonalne osób biorących udział w zdarzeniu. Procedury Jednym z elementów programu wychowawczo-profilaktycznego są procedury postępowania w sytuacjach kryzysowych. Rolą poradni jest uświadomienie pracowników szkoły, że procedury nie powinny być martwymi zapisami. W tym celu można zaproponować nauczycielom warsztaty, które pozwolą na wypracowanie aktualnych zasad postępowania, dostosowanych do potrzeb i możliwości konkretnej placówki. Elementem, na który warto zwrócić uwagę podczas tworzenia procedur, powinna być współpraca z lokalnym zapleczem pomocowym oraz organami ścigania. Jest ona nieodzowna, aby działania sprzyjające rozwiązaniu sytuacji kryzysowej przebiegały w sposób sprawny i zgodny z prawem. Ponadto ważne, by gwarantowały konstruktywne rozwiązanie sytuacji problemowej, bezpieczne dla wszystkich członków społeczności szkolnej. Częstym problemem występującym w szkole jest brak akceptacji rodziców co do konsekwencji, jakie zostają uruchomione w sytuacji trudnej wychowawczo. Dlatego też w zebraniach poświęconych temu problemowi zasadniczo powinien uczestniczyć specjalista zatrudniony w poradni, by zwrócić uwagę na bezpieczeństwo, które zapewnia stosowanie procedur. Procedury w stosunku do ucznia, wobec którego istnieje podejrzenie, że posiada przy sobie substancję zabronioną: • nauczyciel, który powziął informację o posiadaniu przez ucznia zabronionej substancji, izoluje go od społeczności szkolnej poprzez umieszczenie go w oddzielnym pomieszczeniu, • o zaistniałej sytuacji powiadamia wychowawcę ucznia oraz pedagoga szkolnego lub dyrektora, • pedagog szkolny lub wychowawca żądają okazania przez ucznia zawartości kieszeni oraz plecaka; czynności związane z przeszukaniem zarezerwowane są wyłącznie dla organów ścigania, • jeżeli uczeń, pomimo ponownego żądania, odmawia okazania zawartości kieszeni i plecaka, pedagog szkolny lub wychowawca w porozumieniu z dyrektorem szkoły powiadamia rodziców ucznia oraz policję o zajściu, • jeżeli uczeń, okazawszy zawartość plecaka i kieszeni, wydaje zakazaną substancję, pedagog szkolny zabezpiecza ją poprzez włożenie jej do koperty, dodatkowo sporządza notatkę służbową, a o zajściu powiadamia (w porozumieniu z dyrektorem szkoły) policję oraz rodziców ucznia. Procedury wobec ucznia, którego objawy zatrucia wskazują na użycie przez niego substancji zabronionej: • nauczyciel, zauważywszy u ucznia symptomy, które wskazują na przyjęcie przez niego substancji psychoaktywnej, odurzającej lub innej zmieniającej świadomość (o ile jego stan tego wymaga), podejmuje działania związane z pierwszą pomocą, • odizolowuje ucznia od społeczności szkolnej poprzez umieszczenie go w gabinecie pielęgniarki lub oddzielnym pomieszczeniu; dobrze, jeśli pomieszczenie będzie umieszczone na parterze – umożliwia to zachowanie dyskrecji podczas prowadzonych działań interwencyjnych z udziałem pogotowia oraz policji, • o zdarzeniu natychmiast powiadamia wychowawcę ucznia, pedagoga szkolnego, dyrektora szkoły, • pedagog szkolny na podstawie opinii pielęgniarki lub (jeżeli takiej osoby w szkole nie ma) na podstawie własnej obserwacji podejmuje decyzję o powiadamianiu rodziców oraz pogotowia ratunkowego, podając operatorowi: adres szkoły, dane poszkodowanego i jego stan, imię i nazwisko oraz stanowisko osoby zgłaszającej, • po przyjeździe karetki decyzję o potrzebie podjęcia dalszych działań wobec ucznia podejmuje lekarz lub ratownik medyczny. Procedury w sytuacji znalezienia na terenie szkoły substancji, która budzi niepokój: • nauczyciel powiadamia o zdarzeniu pedagoga oraz dyrektora, • pedagog szkolny zabezpiecza substancję poprzez umieszczenie jej w kopercie, • sporządza notatkę, która zawiera datę, godzinę i miejsce odnalezienia podejrzanej substancji, imię i nazwisko osoby, która ją znalazła, a także imiona i nazwiska świadków, • pedagog oddaje zabezpieczoną substancję do depozytu dyrektorowi szkoły; do czasu przekazania jej organom ścigania dyrektor przechowuje ją w pomieszczeniu zabezpieczonym przed niepowołanymi osobami, • powiadamia o zajściu policję, po jej przybyciu wydaje podejrzaną substancję jej przedstawicielowi. Działania naprawcze Działania interwencyjne są pierwszym elementem strategii, której celem jest rozwiązanie sytuacji kryzysowej. Aby zaistniała sytuacja nie była początkiem kolejnych nieprzewidzianych zdarzeń, konieczne jest podjęcie działań naprawczych. Nie należy podejmować ich oczywiście w dniu zdarzenia. Rozmowa z nietrzeźwym uczniem lub jego rodzicami w takiej sytuacji jest obciążona wysokim poziomem stresu, zarówno z jednej, jak i z drugiej strony. Przy odbieraniu dziecka jego rodzice powinni zostać jedynie poinformowani, że przy współudziale specjalistów ta trudna sytuacja może zostać pozytywnie rozwiązana. Spotkanie z rodzicami powinno być zaplanowane na inny dzień, kiedy znane będą wszystkie szczegóły sprawy. Często w szkole brakuje specjalistów, którzy potrafią przeprowadzić taką rozmowę. Obawy nauczycieli mogą również wynikać z wcześniejszych konfliktów z rodzicami ucznia sprawiającego problemy wychowawcze. Jeżeli sprawa dotyczy większej liczby osób, spotkania z rodzicami powinny odbywać się indywidualnie. Sprzyja to obniżeniu napięcia, zachowaniu tajemnicy oraz jednostkowego podejścia do każdego ucznia. Rozmowa powinna się odbywać w oddzielnym pomieszczeniu, które umożliwia zachowanie dyskrecji. Po podziękowaniu za przybycie należy skupić się na konkretach, niedopuszczalne jest uogólnianie i stygmatyzowanie ucznia. Z drugiej strony trzeba nazywać dokonane przez ucznia przewinienia po imieniu, np. zabranie czyjegoś mienia – kradzieżą. W trakcie rozmowy należy zapytać rodziców o ich pogląd na temat przyczyn niedopuszczalnego zdarzenia. Następnie na podstawie wspólnych ustaleń należy określić strategię działań, których celem będzie pomoc uczniowi w wyjściu z trudnego położenia. Wszelkie ustalenia należy spisać, aby w każdej sytuacji można było do nich wrócić. Aby działania naprawcze były skuteczne, konieczne jest podtrzymanie ścisłej współpracy z rodzicami ucznia. Opierać ją trzeba o kontrakt behawioralny, w którym uczeń nagradzany jest za zachowania pożądane i karany za zachowania naganne. Meritum stanowią przywileje, których uczeń, z powodu popełnionego wykroczenia, zostaje pozbawiony czy też czas i warunki ich przywracania. Zawiera on również zobowiązania wszystkich podpisanych poniżej stron – ucznia, jego rodziców oraz przedstawicieli szkoły – mające przywrócić normy i wskazujące granice. Inne działania Działania naprawcze muszą również przewidywać wyrównanie braków edukacyjnych. W tym celu powinny być zaplanowane zarówno zajęcia z terapii pedagogicznej, jak i wyrównawcze. Dla dziecka zagrożonego demoralizacją ważna jest zmiana grupy rówieśniczej. Zajęcia powinny mieć charakter systemowy, gdzie normy są ściśle narzucone i przestrzegane. Warto, aby osoba je prowadząca była lubiana przez młodzież, a jednocześnie miała autorytet. Zadaniem poradni jest wspieranie placówki w podejmowanych przez nią działaniach wychowawczych, socjalizacyjnych i resocjalizacyjnych. Uczeń może być włączony do grup o charakterze socjoterapeutycznym prowadzonych w poradni lub uczestniczyć w warsztatach pomagających radzić sobie z trudnymi emocjami. Jeżeli zdarzenie ma charakter czynu karalnego, np. posiadanie substancji zabronionej lub jej udzielanie innym osobom, niezbędnym krokiem musi być powiadomienie o zajściu organów ścigania. Jeżeli zdarzenie świadczące o demoralizacji powtarza się, np. uczeń w stanie nietrzeźwym pojawia się w szkole lub wprowadza się w stan upojenia podczas trwania wycieczki, przedstawiciele szkoły są zobowiązani powiadomić o tym na piśmie sąd rodzinny i dla nieletnich. Do wyeliminowania ucznia ze społeczności szkolnej może dojść jedynie w sytuacji głębokiej demoralizacji, podejmowania przez niego działań o charakterze przestępczym lub głębokiego uzależnienia. Przeważnie odbywa się to na podstawie orzeczenia sądowego, na mocy którego uczeń poddawany jest badaniu pod kątem niedostosowania społecznego. Na jego podstawie otrzymuje orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego ze względu na zagrożenie niedostosowaniem społecznym lub niedostosowanie społeczne. Następnie umieszczany jest odpowiednio w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, młodzieżowym ośrodku socjoterapii lub ośrodku dla osób uzależnionych. Nierzadko czas oczekiwania na umieszczenie w takim ośrodku jest bardzo długi, uczeń nadal uczęszcza do macierzystej placówki. Wszelkie podejmowane w szkole działania naprawcze muszą być prowadzone w oparciu o przepisy prawa. Zgodnie z nimi dyrektor szkoły tworzy dla ucznia odpowiedni zespół. W jego skład wchodzą wszyscy nauczyciele i specjaliści opiekujący się nim. W przypadku ucznia, którego problemem jest demoralizacja, ważną rolę odgrywa pedagog szkolny i psycholog (jeżeli w szkole jest zatrudniony). Jeżeli szkoła nie dysponuje specjalistami, konieczne jest wsparcie zespołu przez psychologa zatrudnionego w poradni psychologiczno-pedagogicznej. O jego oddelegowanie do działań podejmowanych w szkole powinien wystąpić na piśmie dyrektor szkoły. Koordynatorem zespołu przeważnie jest wychowawca, w szczególnych przypadkach dyrektor może podjąć inną decyzję, zlecając to zadanie np. pedagogowi. Podsumowanie Wszelkie działania naprawcze, udokumentowane w indywidualnym programie edukacyjno- -terapeutycznym, muszą być poprzedzone wielospecjalistyczną oceną poziomu funkcjonowania ucznia. Trzeba zadbać, by obejmowały zarówno jego funkcjonowanie społeczne, jak i postępy edukacyjne. Jeżeli uczeń, który zetknął się już ze środkami psychoaktywnymi, jest objęty działaniami w poradni psychologiczno-pedagogicznej, niezbędna jest stała współpraca pomiędzy specjalistami zatrudnionymi w poradni a pracownikami szkoły. Pozwala ona na podjęcie spójnej strategii postępowania obu placówek, sprzyja także doskonaleniu umiejętności zainicjowanych podczas spotkań w poradni.