Psychologiczne aspekty wprowadzania zmian Opracował: Paweł Jankowski, absolwent psychologii (UAM w Poznaniu), kontynuował edukację na studiach podyplomowych (z seksuologii oraz psychologii transportu). Pracował w Ośrodku Interwencji Kryzysowej, fundacji wspierającej osoby wykluczone oraz jako psycholog w Warsztacie Terapii Zajęciowej Zmiany są procesem towarzyszącym nieustannie człowiekowi. Pozornie nawet najbardziej ustabilizowane, monotonne życie obfituje w nowe bodźce, które różnią się od siebie w zależności od czasu i miejsca, w jakim przebywamy. Zmiana jest również kluczowym pojęciem definiującym proces rozwojowy każdego z nas, ponieważ każdy etap w życiu człowieka w jakimś stopniu różni się od poprzedniego i następnego priorytetami, celami, dominującymi wartościami czy stylem życia. Jakie możliwości i zagrożenia niesie ze sobą zmiana? Efekt facylitacji społecznej Ważnym pojęciem psychologicznym związanym ze zmianą jest efekt facylitacji społecznej. Zjawisko to oznacza, że obecność publiczności działa motywująco na wykonywanie zadań, z którymi jednostka jest dobrze obyta, a zarazem deprymuje wykonanie czynności, która nie została należycie przyswojona. Świadomość istnienia tego zjawiska może okazać się istotna w przypadku, gdy ma zostać wprowadzona zmiana polegająca np. na demonstrowaniu określonych umiejętności (lub po prostu przekazywaniu wiedzy) w grupie. Dobitnym przykładem takich okoliczności jest relacja ucznia z nauczycielem, który dopiero rozpoczyna pracę zawodową. Dla nauczyciela takie rozpoczęcie oznacza szereg nowych wyzwań, począwszy od pojawienia się w nowym środowisku, poprzez zbudowanie adekwatnej relacji z podopiecznymi, po profesjonalne przekazywanie wiedzy na zajęciach. Sytuacja taka nierzadko może być źródłem stresu, dlatego warto, by starsi stażem nauczyciele i pedagodzy wykazali chęć pomocy i wsparcia. Bywa również tak, że zmiany, jakie mają miejsce w placówkach, dotyczą roszad kadrowych, harmonogramu pracy lub po prostu organizacji pracy całego zespołu. Wówczas warto, w miarę możliwości, wziąć pod uwagę indywidualne preferencje wszystkich pracowników. Chodzi o to, by nowe (powstałe w trakcie zmian) obszary pokrywały się (o ile to realne) z pasjami i kompetencjami określonych nauczycieli. Może się zdarzyć, że z powodu braków kadrowych nastąpi konieczność przeprofilowania pracy któregoś z nauczycieli. W takiej sytuacji należy pamiętać, że zdolność do zmian wynika nie tylko z wielkości tej zmiany, ale również innych czynników, np. wieku. Nie da się ukryć, że w wielu przypadkach młodsze osoby są bardziej elastyczne i skłonne do zmiany niż osoby starsze.   Zmiana adekwatna do poziomu rozwoju Może się zdarzyć, że zmiany, które świetnie sprawdzają się w przypadku jednej grupy, są całkowicie bezzasadne lub wręcz szkodliwe w przypadku innej. Szczególnym przykładem jest tu szkoła podstawowa, która po reformie edukacji wróciła do systemu ośmioletniego – chodzą do niej zarówno dzieci okresu późnego dzieciństwa, jak i adolescenci. Obie grupy znajdują się na zupełnie innym etapie rozwoju umysłowego, społecznego czy intrapsychicznego. Świadomość istnienia tych różnic jest bardzo ważna w przypadku planowania zajęć. Ciekawych i przydatnych informacji może dostarczać tzw. Piagetowska teoria rozwoju poznawczego dziecka. Jean Piaget zakładał, że człowiek na określonym etapie rozwoju znajduje się w danym stadium rozwoju poznawczego: • od urodzenia do ok. 2 lat – w stadium sensomotorycznym, • od ok. 2 do ok. 7 lat – w stadium przedoperacyjnym, • od ok. 7 do ok. 11 lat – w stadium operacji konkretnych, • od ok. 11 lat – w stadium operacji formalnych. Każdej z poniższych faz przypisane są określone zdolności, coraz bardziej rozwinięte wraz z wiekiem. Koncepcja Piageta bardziej szczegółowo, a zarazem przystępnie, opisana jest w książce Psychologia dziecka Rudolpha Schaffera w rozdziale Dziecko jako naukowiec: Piagetowska teoria rozwoju poznawczego. Potrzeba domknięcia poznawczego Szeroko pojęta zmiana oznacza zawsze coś nowego, do czego jednostka musi się przyzwyczaić, zaadaptować. Nie wszyscy ludzie lubią zmiany, są również tacy, dla których oznaczają one przykre wyzwania, którym nie zawsze chcą i potrafią sprostać. Zjawiskiem, które warto przywołać, jest tzw. potrzeba domknięcia poznawczego. Oznacza ona, ogólnie ujmując, tendencję do posiadania określonej wiedzy na jakiś temat – wiedzy na tyle ustabilizowanej, by pozwalała unikać braku pewności wtedy, gdy z otoczenia płyną nowe informacje. Potrzeba ta nie jest stała u jednostki (niezależnie od panujących okoliczności). Tendencja do unikania niepewności rośnie w przypadku takich okoliczności jak hałas, presja czasu czy zmęczenie. Oznacza to, że jesteśmy wtedy bardziej skłonni do bazowania na dobrze nam znanych informacjach, do wyciągania na ich podstawie szybkich (i często pochopnych!) wniosków oraz odrzucania nowych informacji, które dotychczasowe przekonania mogłyby zrewidować. Istnienie powyższego zjawiska może oznaczać, że w różnorodnych, mniej sprzyjających warunkach panujących w placówce zarówno uczniowie, jak i nauczyciele będą niechętni wobec przyswajania nowych informacji, niechętni wobec zmian. Potrzeba domknięcia poznawczego to zjawisko zależne nie tylko od czynników zewnętrznych, środowiskowych, ale również cecha specyficzna dla określonych jednostek. Oznacza to, że u jednych ludzi nasilenie tej cechy jest większe niż u innych. Ta osoba, którą cechuje wysoka potrzeba domknięcia poznawczego, w różnych sytuacjach społecznych preferować będzie porządek i przewidywalność, a w obliczu wieloznaczności odczuje dyskomfort. Osoby z wysoką potrzebą domknięcia poznawczego są mniej skłonne do wszelkich zmian, które w jakimś stopniu mogą zniekształcać ich dotychczasowy światopogląd, schemat myślenia czy przekonanie, ponieważ potrzeba domknięcia poznawczego oznacza tendencję do posiadania ustabilizowanego, względnie spójnego i jednoznacznego obrazu świata. Kwestionariuszem pozwalającym zbadać nasilenie potrzeby domknięcia poznawczego jest składająca się z 32 twierdzeń Skala Potrzeby Poznawczego Domknięcia. Wprowadzanie zmian Ciekawym zjawiskiem psychologicznym jest zmiana postaw – zwłaszcza, że odnosi się do obszaru najsilniej zakorzenionego w przekonaniach kluczowych jednostki. Do takich postaw należy m.in. postrzeganie określonej grupy jako obcej i wszelkie związane z tym postrzeganiem stereotypy. Jakie zatem kryteria muszą zostać spełnione, by doszło do zmiany percepcji określonej grupy? Przede wszystkim warto, by doszło do kontaktu z przedstawicielami danej grupy. Kontakt z takimi ludźmi może być doświadczeniem, które wnosi nowe informacje do już istniejących schematów poznawczych i niweluje siłę utartych wyobrażeń. Sam kontakt jednak nie jest czynnikiem wystarczającym, by zmieniać postawę względem innych osób. Ważne jest również to, by przedstawiciele niniejszej grupy znajdowali się na tym samym poziomie, co przedstawiciele grupy większościowej. Podsumowanie Zmiana ma znaczenie nie tylko w ujęciu rozwojowym, ale zależy od szeregu różnych czynników i zjawisk psychologicznych, takich jak efekt facylitacji społecznej, potrzeba domknięcia poznawczego, siła stereotypu itp. Istotne jest, by uwzględniać te czynniki w procesie wprowadzania zmian, ponieważ świadomość ich istnienia często może przesądzać o sukcesie lub porażce wdrażania czegoś nowego. Warto pamiętać, że są to czynniki mające źródło zarówno w osobowościowych (indywidualnych) cechach, jak i środowiskowych, sytuacyjnych uwarunkowaniach. Bibliografia: • E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Warszawa 2009. • M. Kossowska, Umysł niezmienny. Poznawcze mechanizmy sztywności, Kraków 2005. • R. Schaffer, Psychologia dziecka, Warszawa 2013. • B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Warszawa 2006.