STAN PRAWNY NA 6 GRUDNIA 2019 Wolontariat i wolontariusze w poradni Opracował: Marcin Majchrzak, radca prawny, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 688), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 199 ze zm.), • Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1373 ze zm.), • Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 737), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1148 ze zm.), • Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1145). Dyrektorzy poradni psychologiczno-pedagogicznych mogą nawiązać współpracę z wolontariuszami. Jest to rozwiązanie korzystne zarówno dla dzieci i młodzieży korzystających z pomocy poradni i jej pracowników, jak i samych wolontariuszy. Dzięki współpracy wolontariusze mają możliwość uzyskania dodatkowego doświadczenia i nabycia umiejętności, nie wspominając o satysfakcji z niesionej pomocy. Dla pracowników poradni istotny jest natomiast fakt, że większa liczba osób będzie pomagać im w codziennych obowiązkach. Kto może zostać wolontariuszem? Zgodnie z art. 68 ust. 1 pkt 9 Ustawy Prawo oświatowe dyrektor powinien stwarzać warunki do działania w poradni m.in. wolontariuszy. Podstawowe zasady funkcjonowania wolontariatu zostały określone w Ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. W przypadku publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych szczegółowe zasady współpracy z wolontariuszami określa Rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych. Niepubliczne poradnie mogą jednak stosować odpowiednio regulacje tego Rozporządzenia w zakresie ustalania współpracy z wolontariuszami (w takiej sytuacji ich statuty powinny zawierać szczegółowe zapisy). Zgodnie z Ustawą przez wolontariusza należy rozumieć osobę fizyczną, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na zasadach określonych w Ustawie. Definicja ta, pomimo swojej lapidarności, zawiera dużo istotnych informacji na temat podmiotów, które mogą być wolontariuszami. Z kolei osoba fizyczna to każdy człowiek, niezależnie od wieku, zdolności do czynności prawnych czy rodzaju posiadanego przez niego obywatelstwa. Oznacza to, że wolontariuszami mogą być co do zasady także osoby niepełnoletnie (za zgodą rodziców/opiekunów prawnych), z niepełnosprawnościami czy będące obcokrajowcami. Warto jednak pamiętać, że w przypadku publicznych poradni przepisy Rozporządzenia stawiają wolontariuszom dodatkowe wymogi, wśród których pojawia się wymóg pełnoletniości wolontariusza (§ 17 ust. 2). Definicja wolontariusza jednoznacznie przesądza również o tym, że wolontariuszami nie mogą zostać osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadające osobowości prawnej. Jednak przepisy określające prawa i obowiązki wolontariuszy należy odnosić wyłącznie do osób fizycznych. Ważną cechą charakterystyczną wolontariatu jest konieczność wykonywania w jego ramach zadań w sposób ochotniczy. Brak czynnika dobrowolności automatycznie przesądza o tym, że nie mamy do czynienia z wolontariatem. Nie wyklucza to oczywiście możliwości namawiania do podejmowania się wolontariatu przez pracowników, uczniów czy studentów, jednakże ewentualna odmowa nie powinna wiązać się z odpowiedzialnością dyscyplinarną czy porządkową. Ostatni element charakterystyczny dla wolontariatu to wykonywanie świadczeń przez wolontariusza bez wynagrodzenia, pod którym należy rozumieć przede wszystkim świadczenia pieniężne. Jakie zadania może wykonywać wolontariusz i dla kogo? Decydując się na podjęcie współpracy z wolontariuszami, trzeba mieć na uwadze, że powinni oni wykonywać wskazywane im zadania wyłącznie w ramach przewidzianych przez przepisy prawa, w tym zwłaszcza Ustawę o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Takie ramy są również zakreślone przez przepisy Rozporządzenia: „Pomoc dzieciom i młodzieży może być udzielana w poradniach także przez wolontariuszy, którzy wspierają realizację zadań w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej świadczonej przez poradnię”. Do zadań tych należą: • diagnozowanie dzieci i młodzieży, • udzielanie dzieciom i młodzieży oraz rodzicom bezpośredniej pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • realizowanie zadań profilaktycznych oraz wspierających wychowawczą i edukacyjną funkcję przedszkola, szkoły i placówki, w tym wspieranie nauczycieli w rozwiązywaniu problemów dydaktycznych i wychowawczych, • organizowanie i prowadzenie wspomagania przedszkoli, szkół i placówek w zakresie realizacji zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych. Zatem przepisy nie tylko dopuszczają współpracę pomiędzy poradniami psychologiczno- -pedagogicznymi a wolontariuszami, lecz wręcz zachęcają do jej zawierania. Z innej strony – należy pamiętać, że zadania związane z udzielaniem pomocy psychologiczno-pedagogicznej powinny być wykonywane przez wolontariusza we współpracy z zatrudnionymi w poradni specjalistami, pod nadzorem dyrektora lub wyznaczonej do tego osoby, a rolą wolontariusza jest jedynie wspieranie poradni, a nie zastępowanie etatowych pracowników (§ 17 ust. 5 Rozporządzenia). Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie określa w szczególności podmioty, na rzecz których wolontariat może być świadczony. Należą do nich m.in. organizacje pozarządowe, a także jednostki organizacyjne podległe organom administracji publicznej lub nadzorowane przez te organy. Oznacza to, że wolontariat może być świadczony zarówno na rzecz poradni publicznych, jak i niepublicznych. Wymogi kwalifikacyjne Zgodnie z art. 43 Ustawy „wolontariusz powinien posiadać kwalifikacje i spełniać wymagania odpowiednie do rodzaju i zakresu wykonywanych świadczeń, jeżeli obowiązek posiadania takich kwalifikacji i spełniania stosownych wymagań wynika z odrębnych przepisów”. Wiąże się to z faktem, że do wykonywania niektórych czynności nie powinny być dopuszczane osoby nieposiadające odpowiedniego przeszkolenia bądź kwalifikacji, nawet jeżeli miałyby wykonywać te czynności za darmo. Daje to jednak wolontariuszom możliwość wykonywania czynności, które normalnie byłyby zarezerwowane wyłącznie dla pracowników etatowych posiadających szczególne kwalifikacje. W ten sposób wolontariusz może nabyć praktykę wymaganą przy pracy na tego typu stanowisku. Przepis ten obejmuje także przypadki wspierania przez wolontariuszy realizacji zadań z zakresu pomocy psychologiczno- -pedagogicznej świadczonej przez poradnie – we współpracy z psychologami, pedagogami, logopedami i doradcami zawodowymi w nich zatrudnionymi. W przypadku pozostałych świadczeń (niezwiązanych z udzielaniem pomocy psychologiczno-pedagogicznej, np. pomoc w sprzątaniu budynku poradni czy w prostych pracach konserwatorskich) wolontariusz nie musi legitymować się szczególnymi kwalifikacjami, aczkolwiek poradnia korzystająca z jego pomocy może w tym zakresie stawiać pewne wymagania. Rozporządzenie określa dodatkowe wymogi dla wolontariuszy wspierających realizację zadań z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej świadczonej przez publiczne poradnie. W takim przypadku wolontariuszem może być wyłącznie osoba, która nie była skazana za umyślne przestępstwo i przeciwko której nie toczy się postępowanie karne. Oznacza to, że osoba zainteresowana podjęciem współpracy z poradnią powinna przedstawić zaświadczenie o niekaralności z Krajowego Rejestru Karnego oraz oświadczenie, że nie toczy się wobec niej postępowanie karne. Z oczywistych względów niepubliczne poradnie powinny stosować analogiczne wymogi wobec potencjalnych wolontariuszy. Na jakiej podstawie wykonywany jest wolontariat? Zgodnie z art. 44 Ustawy podstawą wykonywania przez wolontariusza świadczeń jest porozumienie z korzystającym (daną poradnią), które powinno określać ich zakres, sposób wykonywania, a także czas współpracy (chodzi tu zarówno o czas wykonywania przez wolontariusza zadań, np. pięć godzin w tygodniu, jak i czas trwania porozumienia, np. przez dany rok szkolny). Porozumienie powinno wskazywać także zakres zobowiązań spoczywających na podmiocie korzystającym z pracy wolontariusza oraz warunki jego rozwiązania. Dodatkowe wymogi odnośnie porozumienia zawiera § 17 ust. 4 Rozporządzenia – zgodnie z nim powinno ono dodatkowo zawierać zobowiązanie wolontariusza do: • wykonywania zadań we współpracy ze specjalistami zatrudnionymi w poradni (psychologami, pedagogami, logopedami, doradcami zawodowymi oraz innymi specjalistami, w szczególności lekarzami), • nieujawniania informacji dotyczących dzieci i młodzieży, rodziców i nauczycieli korzystających z pomocy poradni. Porozumienie może być zawarte w formie ustnej, jednak w przypadku gdy świadczenia wykonywane będą przez wolontariusza przez okres dłuższy niż 30 dni – konieczne jest zawarcie porozumienia w formie pisemnej. Należy pamiętać, że w przypadku młodszych wolontariuszy, którzy nie posiadają pełnej zdolności do czynności prawnych, do zawarcia porozumienia konieczna jest zgoda ich przedstawicieli ustawowych. Ponadto wolontariusz może zażądać od poradni korzystającej z jego pracy potwierdzenia na piśmie treści porozumienia, zwłaszcza gdy zostało ono zawarte w formie ustnej, a także może domagać się wydania pisemnego zaświadczenia o wykonanych świadczeniach, w tym o ich zakresie (art. 44 ust. 2 Ustawy). Jest to istotne z tego względu, że zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego wolontariusz, który zobowiązał się do wykonania odpowiednich świadczeń, pozostaje wobec korzystającej poradni dłużnikiem aż do czasu ich spełnienia. Potwierdzenie wykonania tych świadczeń jest więc konieczne do wykazania, że wolontariusz (dłużnik) wywiązał się ze swoich zobowiązań wobec poradni (wierzyciela). Potwierdza to art. 44 ust. 5 Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, na podstawie którego do porozumień stosuje się w zakresie nieuregulowanym przepisy Kodeksu cywilnego, ponieważ praca świadczona przez wolontariusza nie jest stosunkiem pracy, lecz ma charakter cywilnoprawny. Obowiązki poradni Należy pamiętać, że poradnia korzystająca z pracy wolontariusza powinna zadbać, aby został on poinformowany o wszystkich przysługujących mu prawach oraz ciążących na nim obowiązkach, a także zapewnić dostępność tych informacji (art. 47 Ustawy). Do obowiązków poradni korzystającej z pomocy wolontariusza należą (art. 45 Ustawy): • konieczność informowania wolontariusza o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa związanym z wykonywanymi świadczeniami oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami, • konieczność zapewnienia wolontariuszowi, na dotyczących pracowników zasadach określonych w odrębnych przepisach, bezpiecznych i higienicznych warunków wykonywania przez niego świadczeń, a także, w razie potrzeby, odpowiednich środków ochrony indywidualnej, • pokrycie kosztów podróży służbowych, diet, a także innych niezbędnych kosztów ponoszonych przez wolontariusza w związku z wykonywaniem świadczeń. Dodatkowe obowiązki informacyjne wynikają z § 17 ust. 3 Rozporządzenia. Stosownie do niego dyrektor powinien poinformować wolontariusza wspierającego poradnię w realizacji przez nią zadań z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej o specyfice pracy poradni i konieczności zachowania tajemnicy w sprawach dotyczących dzieci i młodzieży, rodziców i nauczycieli korzystających z pomocy poradni. Wolontariusz zobowiązany jest do przestrzegania zasad współpracy przekazanych mu przez dyrektora (§ 17 ust. 2). Zadaniem dyrektora poradni jest także sprawowanie nadzoru nad wolontariuszem bądź wyznaczenie w tym celu odpowiedniej osoby. Kwestią zniechęcającą niekiedy do korzystania z usług wolontariuszy jest przekonanie o konieczności opłacania im składek ubezpieczenia zdrowotnego w ramach NFZ. Jest to jednak niepotrzebna obawa. Zgodnie z art. 46 ust. 1 Ustawy wolontariuszowi mogą przysługiwać świadczenia zdrowotne na zasadach przewidzianych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Przepis nie przesądza więc o obowiązku ubezpieczenia, lecz jedynie o takiej możliwości. Dodatkowo, zgodnie z art. 68 ust. 2 Ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, korzystający może zgłosić wolontariusza do ubezpieczenia zdrowotnego, jeżeli nie jest on objęty ubezpieczeniem zdrowotnym z innego tytułu. Pewien obowiązek ubezpieczenia pojawia się wyłącznie w przypadku, gdy wolontariusz wykonuje świadczenie przez okres nie dłuższy niż 30 dni (art. 46 ust. 3 Ustawy o działalności pożytku publicznego). Chodzi tu jednak o zapewnienie ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków. Obowiązek ten pojawia się nawet w przypadku, gdy wolontariusz miał już wcześniej wykupioną polisę od NNW. Towarzystwa ubezpieczeniowe posiadają często w swojej ofercie ubezpieczenia NNW kierowane do wolontariuszy, dlatego też poradnia nie powinna mieć trudności z wyborem najkorzystniejszego wariantu (gdy wolontariusz wykonuje świadczenia tylko w określone dni, nie ma potrzeby opłacania ubezpieczenia za całe 30 dni). W przypadku wolontariatu wykonywanego dłużej niż 30 dni nie jest konieczne zawieranie dla wolontariusza polisy od NNW, ponieważ podlega on ubezpieczeniu na mocy art. 2 ust. 1 pkt 12 Ustawy o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach. Warto rozważyć ubezpieczenie wolontariusza od odpowiedzialności cywilnej, ponieważ w przypadku wyrządzenia przez wolontariusza szkody osobie trzeciej odpowiedzialność może ponosić poradnia. W tym zakresie stosowane są ogólne przepisy o odpowiedzialności wynikające z Kodeksu cywilnego, gdyż porozumienie o wolontariacie ma charakter cywilnoprawny. W przypadku wolontariatu sprawowanego w poradni ubezpieczenie od OC wolontariusza nie stanowi jednak obowiązku, który wynikałby z przepisów prawa. Po wykonaniu świadczeń wolontariusz może ubiegać się o wydanie przez poradnię odpowiedniej pisemnej opinii (art. 44 ust. 3 Ustawy o działalności pożytku publicznego). Warto jednak pamiętać, że zgodnie z przepisami poradnia nie ma obowiązku wydania opinii, nawet pomimo wystosowania przez wolontariusza pisemnego wniosku w tym zakresie.