STAN PRAWNY NA 6 GRUDNIA 2019 Profilaktyka uzależnień Część I: Czynniki chroniące Opracowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, wieloletni kurator społecznego sądu rodzinnego i dla nieletnich Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1481 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 lutego 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U. z 2007 r. Nr 35 poz. 222), • Ustawa z dnia 8 kwietnia 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych oraz ustawę o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz.U. z 2010 r. Nr 81 poz. 529), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 199 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 2137 ze zm.), • Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 852), • Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 969). Problem uzależnień dzieci i młodzieży stale utrzymuje się na wysokim poziomie. Niestety ok. 40 proc. uczniów, pomimo podejmowanych kroków zaradczych, nadal eksperymentuje ze środkami psychoaktywnymi. Na co dzień przyjmuje je ok. 10 proc. młodzieży. Aby przeciwdziałać zjawisku, konieczne są: dogłębna znajomość problemu, stworzenie odpowiednich warunków pozwalających na prawidłowy rozwój psychospołeczny dzieci i młodzieży oraz nabycie przez przedstawicieli placówek oświatowych umiejętności, które pozwalają konstruktywnie reagować na przejawy negatywnego zjawiska. Zadania poradni psychologiczno-pedagogicznej Jednym z zadań pracowników poradni, zgodnie z Rozporządzeniem w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych, jest przeciwdziałanie uzależnieniom u dzieci i młodzieży. Prowadzona diagnoza pozwala specjalistom na określenie rozmiaru i nasilenia problemu, zarówno w stosunku do poszczególnych uczniów zgłaszanych do poradni, jak i do skali zjawiska wśród lokalnej społeczności. Jest to bardzo ważne działanie z uwagi na planowanie dalszych działań profilaktycznych i naprawczych. Dzięki rozeznaniu skali potrzeb można dobrać programy realizowane na terenie poradni, których uczestnikami są zagrożeni uzależnieniem uczniowie oraz ich rodzice. Równie ważne są działania podejmowane w szkołach. Pracownicy poradni powinni być zaangażowani w realizację spotkań z rodzicami oraz organizację i prowadzenie warsztatów o charakterze profilaktycznym. Ważne jest również wsparcie przez specjalistów zatrudnionych w poradni przy tworzeniu i realizacji IPET-ów dla uczniów z orzeczeniem o zagrożeniu niedostosowaniem społecznym lub niedostosowanych społecznie. Aspekt społeczny Najskuteczniejszym sposobem przeciwdziałania zachowaniom ryzykownym wśród dzieci i młodzieży jest eliminowanie ich przyczyn oraz wzmacnianie czynników chroniących. Obok dostrzeżenia uwarunkowań biologicznych dużo ważniejsze dla przeciwdziałania niepożądanemu zjawisku jest zdanie sobie sprawy z jego aspektu społecznego. W kreowaniu środowiska sprzyjającego rozwojowi należy przede wszystkim zwrócić uwagę na czynniki chroniące, wśród których można wymienić: • poczucie przynależności do rodziny, • poszanowanie autorytetów, • poczucie przynależności do pozytywnej grupy rówieśniczej, • poczucie satysfakcji z własnych osiągnięć. Podstawowym dokumentem tworzonym w szkole, w oparciu o który prowadzone są wszelkie działania o charakterze profilaktycznym, jest program wychowawczo-profilaktyczny. W jego tworzeniu, zwłaszcza w sytuacji zagrożenia uzależnieniami, powinni uczestniczyć specjaliści zatrudnieni w poradni, by wesprzeć pracowników szkoły. Pozwala to na wskazanie obszarów szczególnie ważnych dla tworzenia pozytywnego klimatu społecznego, w którym potrzeby uczniów są zaspokojone, a ich rozwój przebiega w sposób niezakłócony. Potrzeby fizjologiczne Podczas konsultacji warto zwrócić uwagę na pozornie mało ważne czynniki kształtujące środowisko rozwoju dzieci i młodzieży, takie jak: odpowiednia temperatura powietrza w salach lekcyjnych, dbałość o ich wietrzenie, dostęp uczniów do wody pitnej, warunki do spożywania przez nich posiłków i możliwość ich zjedzenia. Mają one decydujący wpływ na dobre samopoczucie dzieci w czasie trwania zajęć lekcyjnych. Równocześnie wpływają na proces nabywania przez uczniów wiedzy i umiejętności koniecznych dla poczucia satysfakcji z własnych osiągnięć. Nie mniej ważna dla procesu edukacji jest dbałość o odpowiednią ilość i jakość odpoczynku. Nauczyciele, mając na uwadze realizację podstawy programowej w zakresie nauczanego przez siebie przedmiotu, często zapominają, że aby uczeń mógł przyswoić sobie nowe partie materiału, musi mieć czas wolny od nauki. Część procesów zapamiętywania oraz utrwalania przebiega mimowolnie i potrzeba do tego pełnego relaksu. Czas wolny jest ważny dla rozwoju psychospołecznego i nabywania umiejętności koniecznych do prawidłowego funkcjonowania dziecka w grupie społecznej. Warto zadbać o to, aby uczniowie, w swobodnych relacjach z rówieśnikami, mieli szansę nabywać konieczne umiejętności w zakresie komunikacji interpersonalnej, asertywności, umiejętności potrzebnych do ustalania granic oraz rozwiązywania sytuacji trudnych i konfliktowych. Nadmierna liczba zajęć dodatkowych – w tym także czasu, który dziecko musi poświęcić na pracę domową – ogranicza ich kontakty z rówieśnikami, a przez to uniemożliwia ćwiczenie powyższych umiejętności w praktyce. Szkoła w sposób świadomy powinna dbać o zapewnienie swoim uczniom czasu wolnego. W tym celu nauczyciele mogą np. ustalać pomiędzy sobą ilość zadawanego do domu materiału. Warto też, by pamiętali o tym, że uczeń o specjalnych potrzebach edukacyjnych, najbardziej podatny na wchodzenie w zachowania ryzykowne, musi tego czasu mieć znacznie więcej. Poczucie bezpieczeństwa Brak poczucia bezpieczeństwa generuje stany lękowe, które młodzież próbuje znieczulić za pomocą środków psychoaktywnych. Są to zazwyczaj środki uspakajające i halucynogenne. Zapewnienie poczucia bezpieczeństwa jest istotnym czynnikiem klimatu społecznego placówki, potrzebnym, aby zapobiegać zachowaniom ryzykownym. Poczucie bezpieczeństwa członków społeczności szkolnej powinno zostać włączone w ewaluację wewnętrzną. Sugerując pracownikom szkoły takie rozwiązanie, warto zwrócić uwagę na to, że badanie powinno być skierowane zarówno do uczniów, jak i ich rodziców oraz nauczycieli. Nieodzowne jest również zadanie pytań pracownikom administracyjnym szkoły. Zwłaszcza woźnym, którzy często obserwują uczniów w czasie przerw lekcyjnych i są świadkami zachowań dysfunkcyjnych. Wśród rozwiązań służących podniesieniu poczucia bezpieczeństwa wymienić można także zapewnienie dodatkowych dyżurów w placówce – zwłaszcza w miejscach szczególnie narażonych na przemoc rówieśniczą. Równie ważne jest doświetlenie zaułków, stała kontrola toalet, szatni i przebieralni. Warto zwrócić również uwagę pracowników szkoły na konieczność corocznego przypomnienia uczniom zasad poruszania się po placówce – zwłaszcza wchodzenia po schodach i schodzenia z nich. Należy też uczyć dzieci zasad związanych z pierwszeństwem opuszczania pomieszczeń. Aspektami bezpieczeństwa w szkole są m.in. znajomość norm w niej obowiązujących, współudział uczniów w ich tworzeniu oraz przewidywalność konsekwencji za ich naruszanie. Poczucie przynależności Poczucie przynależności do grupy rówieśniczej jest jedną z najważniejszych potrzeb wieku adolescencji. Dziecko dzięki niej uczy się funkcjonowania w społeczeństwie, np. pełnienia ról grupowych, rozwiązywania konfliktów i ustanawiania swoich granic. Jednocześnie grupa rówieśnicza daje informacje dziecku o nim samym, kształtuje też jego samoocenę. Pozytywne środowisko rówieśnicze może uchronić przed zachowaniami ryzykownymi. Dlatego też konieczne jest stworzenie warunków, które będą sprzyjać zawiązywaniu przyjaźni. Pracownicy poradni powinni zadbać, aby w podległych im szkołach (jak i w samej poradni) podejmowane były działania w tym obszarze. W klasach powinny być przeprowadzane działania integracyjne, którym sprzyja wspólne obchodzenie świąt np. Bożego Narodzenia czy Wielkanocy, ale i wydarzeń związanych z funkcjonowaniem grupy rówieśniczej, np. imienin uczniów lub święta klasy. Należy zwrócić uwagę, aby wszelkie wspólne przygotowania sprzyjały integracji zespołu i nie ograniczały się jedynie do samego uczestniczenia w przedsięwzięciu. Organizacja festynów, ognisk, zabaw tanecznych sprzyja poczuciu wspólnoty, jest też istotna dla integracji zespołu klasowego, czasem nawet bardziej niż samo uczestniczenie w nich. Dobry pomysł to także wspólny kilkudniowy wyjazd na wycieczkę lub zieloną szkołę, podczas którego zachodzi proces grupowy, sprzyjający świadomej i rzeczywistej integracji zespołu klasowego. Wychowawca powinien czuwać nad przestrzeganiem przyjętych wspólnie norm i przeciwdziałać wchodzeniu uczniów w niepożądane role grupowe. Warto przygotować dla nauczycieli warsztaty, podczas których nabędą oni umiejętności zarówno w zakresie komunikacji interpersonalnej czy umiejętności bezinwazyjnego przekazywania oczekiwań. Ważne dla organizacji czasu wolnego dzieci i młodzieży, ale także dla kształtowania alternatywnej grupy rówieśniczej są zajęcia dodatkowe oferowane przez placówkę. Istotne, aby wśród propozycji znalazły się również takie, które zachęcają do udziału dzieci mniej zdolne i mniej zamożne. W przeciwdziałaniu zachowaniom ryzykownym ważne jest poczucie przynależności dziecka do rodziny. Zwłaszcza dla uczniów, których osiągnięcia edukacyjne są niewielkie, czynnik ten może mieć duże znaczenie. Warto zwrócić uwagę pracownikom szkoły, że możliwości szkół w tym zakresie są jedynie pozornie ograniczone. Przede wszystkim nauczyciele oraz specjaliści powinni zadbać, aby informacje o pozytywnym charakterze docierały do rodziców uczniów. Pozytywne uwagi wzmacniają poczucie wartości dziecka, jak również poczucie rodzicielskiej dumy, a przez to służą zacieśnieniu więzi w kręgu najbliższych. Podobne znaczenie mają występy dziecka, które mogą oglądać i podziwiać jego bliscy. Dlatego też we wszelkich spektaklach organizowanych przez szkołę powinni uczestniczyć wszyscy uczniowie z zespołu klasowego, niezależnie od możliwości i posiadanych umiejętności. Zasadne wydaje się włączanie rodziców we wspólną organizację festynów, ognisk, turniejów, które sprzyjają integracji całej społeczności szkolnej. Część z dzieci, pomimo podejmowanych przez szkołę działań, nie potrafi odnaleźć się w grupie rówieśniczej. Dla tych uczniów poradnia psychologiczno-pedagogiczna powinna przygotować zajęcia socjoterapeutyczne, które wyposażą je w niezbędne umiejętności konieczne do prawidłowego funkcjonowania. Potrzeba uznania Problemy edukacyjne mają szczególny wpływ na wchodzenie przez młodzież w zachowania ryzykowne. Przyczyniają się one do niskiej samooceny, a przez to do szukania pozytywnych wzmocnień w nieakceptowanych formach zachowań. Przeciwdziałanie niepożądanemu zjawisku wymaga dostosowania metod pracy oraz stawianych wymagań, aby pozwolić uczniom o specjalnych potrzebach edukacyjnych wykorzystać maksimum swoich możliwości. Ocenie powinno być poddawane zaangażowanie, nie zaś końcowe efekty pracy. Wbrew pozorom takie podejście ma również pozytywny wpływ na efekty pracy uczniów szczególnie uzdolnionych. Jeżeli wymagania stawiane wobec nich są przez wiele lat zaniżane, nie nabywają oni umiejętności koniecznych do procesu uczenia się. W konsekwencji na kolejnych etapach kształcenia ponoszą oni porażkę, z którą nie radzą sobie emocjonalnie. Zdarza się, że aby ułatwić sobie proces uczenia się, sięgają po środki psychoaktywne. Stawianie wobec dziecka, również tego zdolnego, zbyt wysokich wymagań może powodować poszukiwania przez nie środków, które „pomagają” w przyswojeniu nadmiernej ilości materiału. Dostosowanie metod pracy i wymagań w praktyce budzi jednak wiele kontrowersji i napotyka na opór nie tylko uczniów, którzy nie mają takich udogodnień, ale również ich rodziców, a w konsekwencji samych nauczycieli, którzy nie podporządkowują się zaleceniom poradni, zamieszczanych w opiniach i orzeczeniach. Dlatego też warto zwrócić na ten aspekt szczególną uwagę. Podsumowanie Niezmiernie ważne jest, aby zalecenia zamieszczane w tych dokumentach były szczegółowe i w przejrzysty sposób informowały, w jaki sposób należy je realizować. Zasadne jest również, aby pracownicy poradni służyli pomocą pedagogom szkolnym i wychowawcom klas w ich interpretacji. Mogą także uczestniczyć w zebraniach rodzicielskich, podczas których wyjaśnią obiektywnie, na czym polega idea dostosowania wymagań i zachęcą rodziców do przestrzegania zasad tolerancji. Ponadto należy zwrócić uwagę pracowników na to, że poczucie satysfakcji z własnych osiągnięć może nie być bezpośrednio związane ze szkołą. Zaangażowanie w działania alternatywne, np. sport lub harcerstwo, może także wpływać na integrację z pozytywną grupą rówieśniczą i przynosić satysfakcję. Część druga tekstu poświęcona będzie działaniom profilaktycznym, procedurom postępowania w kryzysowych sytuacjach i działaniom naprawczym.