STAN PRAWNY NA 6 GRUDNIA 2019 Projekt ustawy o nieletnich – omówienie Opracował: Marcin Majchrzak, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 969), • Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 821 ze zm.), • Projekt ustawy o nieletnich. W Ministerstwie Sprawiedliwości trwają prace nad nową Ustawą o nieletnich. Celem jej wprowadzenia jest stworzenie kompleksowej regulacji postępowania w sprawach nieletnich, począwszy od postępowania rozpoznawczego, a kończąc na postępowaniu wykonawczym. Projekt ustawy przewiduje również kilka nowych rozwiązań istotnych z punktu widzenia dyrektorów szkół. Najważniejsze założenia Projektu Obecnie obowiązująca Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich w ocenie twórców omawianego Projektu nie spełnia już swojej funkcji. Mimo że była kilkukrotnie nowelizowana, zdaniem resortu sprawiedliwości nie przyczynia się do poprawy skuteczności procesu wychowawczego, kształtowania właściwych postaw społecznych czy zapobiegania negatywnym tendencjom w rozwoju dzieci i młodzieży. Z tego względu postanowiono przygotować akt prawny, który w sposób całościowy regulowałby sprawy nieletnich, dokonując przy okazji aktualizacji przepisów i dostosowania ich do standardów międzynarodowych. Należy zaznaczyć, że jednym z impulsów do zmiany przepisów w sprawie nieletnich był Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu z dnia 30 czerwca 2015 r. (skarga nr 57722/12), dotyczący przebywania nieletniego w schronisku dla nieletnich bez legalnej podstawy prawnej. Wzmocnienie gwarancji procesowych nieletnich Projekt ustawy przewiduje poszerzenie ochrony nieletnich poprzez precyzyjne określenie procedur mających na celu wyeliminowanie sytuacji nieuzasadnionego naruszenia konstytucyjnych praw i wolności nieletniego. Jednym z nowych mechanizmów służących realizacji tego założenia jest przyznanie nieletniemu prawa do obrony już od chwili podjęcia pierwszej czynności z jego udziałem. Planuje się poszerzenie przesłanek do wyznaczenia nieletniemu obrońcy z urzędu, co ma następować w każdym przypadku zastosowania wobec nieletniego środka tymczasowego związanego ze zmianą miejsca pobytu, np. umieszczenia w młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub zakładzie leczniczym, oraz w razie uzasadnionego podejrzenia dopuszczenia się przez nieletniego czynu zabronionego wyczerpującego znamiona zbrodni, a także w razie wystąpienia innych okoliczności, które sąd rodzinny uzna za utrudniające nieletniemu obronę. Nowe przepisy mają przyznawać nieletniemu prawo do złożenia zażalenia na zatrzymanie, przeprowadzenie kontroli osobistej czy użycie środków przymusu bezpośredniego. Możliwość pobytu nieletnich matek z małoletnimi dziećmi w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich Zgodnie z aktualnymi przepisami nieletnia, która urodziła dziecko w trakcie wykonywania środka wychowawczego lub poprawczego, nie ma możliwości przebywania ze swoim dzieckiem w ww. placówkach (w przeciwieństwie np. do skazanych odbywających karę pozbawienia wolności). Projektowana Ustawa przewiduje wprowadzenie możliwości umieszczenia nieletniej matki z jej małoletnim dzieckiem w specjalnie zorganizowanych oddziałach przeznaczonych dla nieletnich wychowanek, które zgłosiły chęć opiekowania się swoimi dziećmi. Umieszczenie nieletniego w ośrodku wychowawczo-adaptacyjnym Zdaniem resortu sprawiedliwości obecne przepisy nie przewidują odpowiedniego środka wychowawczego dla nieletnich popełniających czyny karalne, których postępowanie nie nosi znamion wysokiego stopnia demoralizacji lub nie daje podstaw do zastosowania środka poprawczego. Ponadto młodzieżowe ośrodki wychowawcze często mają problem z nieletnimi, którzy odmawiają realizowania oferty resocjalizacyjnej, w wyniku czego następuje ich dalsza demoralizacja. Nowy środek wychowawczy ma być dodatkowym narzędziem, pozwalającym sądom rodzinnym na podjęcie odpowiednich działań, w wyniku których nieletni poddany zostanie należytym oddziaływaniom wychowawczym. Tym samym ośrodki wychowawczo-adaptacyjne mają być rozwiązaniem pośrednim między młodzieżowymi ośrodkami wychowawczymi a zakładami poprawczymi. Uregulowanie procedury stosowania i przedłużania stosowania środków tymczasowych wobec nieletnich Zmiana ta jest bezpośrednio związana ze wspomnianym już Wyrokiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Projektowana Ustawa zakłada określenie ogólnych przesłanek stosowania środków tymczasowych, w tym o charakterze izolacyjnym, a także zasady ich przedłużania. Niezbędne będzie w związku z tym wydanie postanowienia przez sąd rodzinny, w którym oznaczona zostanie długość pobytu nie dłuższa niż trzy miesiące. Postanowienie to będzie podlegało zaskarżeniu. Określenie dolnej granicy wieku odpowiedzialności nieletnich w sprawach o demoralizację Projekt ustawy zakłada wprowadzenie granicy wiekowej odpowiedzialności w sprawach o demoralizację na poziomie 10 lat. W aktualnie obowiązujących przepisach granica ta nie jest oznaczona, w związku z czym w sprawach nieletnich za demoralizację odpowiedzialność mogą ponosić teoretycznie również nieletni poniżej 10. roku życia. Nowe przepisy mają na celu ochronę dzieci w wieku wczesnoszkolnym przed niepotrzebnym wszczynaniem postępowania przed sądem dla nieletnich, gdy wystarczające będzie np. wydanie przez sąd opiekuńczy określonych zarządzeń skierowanych przede wszystkim do rodziców dziecka. Bez zmian w porównaniu z obecnymi przepisami pozostanie granica wieku przesądzająca o możliwości ponoszenia odpowiedzialności za czyny karalne. Będą mogli ją ponieść nieletni, którzy w chwili popełnienia tego czynu ukończyli 13 lat, a nie ukończyli jeszcze 17 lat. W rezultacie czyny zabronione, których dopuścił się nieletni po ukończeniu 10 lat, lecz przed ukończeniem 13 lat, będą uznane za demoralizację (wobec takich osób nie będzie można, tak jak obecnie, zastosować środka poprawczego w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym). Rozszerzenie definicji czynu karalnego Obowiązujące przepisy wskazują, że przez „czyn karalny” popełniany przez nieletniego rozumie się przestępstwa, przestępstwa skarbowe bądź wybrane wykroczenia określone w Kodeksie wykroczeń (np. zamiar użycia niebezpiecznego przedmiotu, zakłócenie porządku, kradzież rzeczy o wartości do 500 zł). Projektowana Ustawa zakłada rozszerzenie tej definicji przez objęcie nią dodatkowo wszystkich wykroczeń i wykroczeń skarbowych. Rozwiązanie to ma pozwolić na podjęcie działań przez sąd rodzinny w przypadku wszelkich negatywnych zachowań nieletnich, przy jednoczesnym dokonaniu oceny, czy dane zachowanie, ze względów wychowawczych, powinno zostać objęte postępowaniem w trybie projektowanej Ustawy. Obowiązek informowania o demoralizacji nieletniego Projekt ustawy podtrzymuje, w nieco zmienionej formie, obowiązek informowania o okolicznościach mogących świadczyć o demoralizacji nieletniego. Zgodnie z projektowanym przepisem każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności: dopuszczenie się czynu zabronionego, naruszanie zasad współżycia społecznego, uchylanie się od obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki, używanie alkoholu lub innej substancji psychoaktywnej, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, ma społeczny obowiązek odpowiednio przeciwdziałać temu, a przede wszystkim zawiadomić o tym rodziców lub opiekuna nieletniego, sąd rodzinny, policję lub inny właściwy organ. Nadal szczególny obowiązek przeciwdziałania wspomnianym czynom będzie spoczywał na instytucjach państwowych, samorządowych oraz organizacjach społecznych, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o dopuszczeniu się przez nieletniego czynu karalnego ściganego z urzędu (będą one zobowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym sąd rodzinny lub policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów popełnienia takiego czynu).