STAN PRAWNY NA 22 LISTOPADA 2019 Prawo rodziców do uzyskiwania informacji na temat dziecka Opracowała: Joanna Rymarowicz, adwokat i psycholog, absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego na kierunku prawo oraz Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego na kierunku psychologia stosowana, specjalizuje się w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz cywilnego, wykonuje zawód w indywidualnej Kancelarii Adwokackiej w Krakowie, reprezentuje interesy klientów w sprawach sądowych na terenie całego kraju Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2086 ze zm.) • Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. 2019 r. poz. 1148 ze zm.), • Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1145 ze zm.). Dane dziecka, którymi dysponują placówki oświatowe, mają najczęściej charakter poufny i mogą być przekazywane jedynie określonym osobom, często wyłącznie w konkretnych sytuacjach. Oczywiste jest, że informacje związane z zachowaniem dziecka oraz jego postępami w nauce to dane, do których dostęp powinni mieć rodzice, gdyż są oni zobowiązani do współpracy ze szkołą w procesie edukacji i wychowania, tak aby przygotować dziecko do przyszłego odpowiedzialnego życia. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że prawo do pozyskiwania przez rodziców informacji na temat dziecka zależy od tego, czy przysługuje im władza rodzicielska, zaś udzielenie informacji osobie niepowołanej do jej otrzymania może rodzić poważne konsekwencje prawne. Dlatego też tak ważne jest, aby podmioty dysponujące danymi poufnymi i przekazujące je osobom trzecim rozumiały podstawowe pojęcia dotyczące władzy rodzicielskiej – to, czym jest, komu przysługuje oraz w jaki sposób i na jaki okres może być ograniczona lub zawieszona. Władza rodzicielska Problematyka władzy rodzicielskiej została uregulowana w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym w art. 92–112. Żaden przepis obowiązującego porządku prawnego nie wskazuje jednak, jak należy rozumieć to pojęcie. Liczne jej definicje zostały natomiast stworzone przez przedstawicieli doktryny oraz bogate orzecznictwo sądowe. Przykładowo Sąd Najwyższy w Uchwale z dnia 26 stycznia 1973 r. (III CZP 101/17) wskazał, że „władza rodzicielska obejmuje ogół praw i obowiązków rodziców względem dziecka i oznacza stosunek prawny, którego stronami są rodzice i dzieci, przy czym jest to stosunek szczególnego rodzaju, w którym dzieci są podporządkowane rodzicom”. Najczęściej spotykamy się z sytuacjami, w których władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, jednakże jeśli wymaga tego dobro dziecka, może ona zostać przez sąd – w odniesieniu do jednego lub obojga rodziców – zawieszona lub ograniczona. Rodzice mogą też zostać jej pozbawieni. Jeśli jedno z rodziców nie żyje albo nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (np. zostało ubezwłasnowolnione), władza rodzicielska przysługuje drugiemu rodzicowi. Jeśli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, wówczas obydwoje są współodpowiedzialni za jej odpowiednie sprawowanie. Czas trwania władzy rodzicielskiej Władza rodzicielska rozpoczyna się w chwili urodzenia dziecka i trwa aż do momentu osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości. W praktyce zatem w liceach, technikach i szkołach branżowych będziemy mieć do czynienia z sytuacjami, kiedy do pewnego momentu to rodzicie będą podejmowali za dzieci najważniejsze decyzje – chociażby te związane z edukacją – potem zaś ciężar ten zacznie spoczywać na uczniach. Przykładowo zatem uczeń pełnoletni będzie mógł sam wnioskować o usprawiedliwienie swoich nieobecności w szkole, przedkładając wychowawcy stosowne oświadczenie/wniosek, czy też samodzielnie zwolnić się z lekcji. Od tego też momentu to właśnie uczniowi należy udzielać wszelkich informacji związanych z jego edukacją. Wraz z ukończeniem 18 roku życia uczeń uzyskuje bowiem tzw. pełną zdolność do czynności prawnych, czyli także do przyjmowania i składania oświadczeń woli mających na celu wywołanie powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. W k.r.o. została przewidziana również sytuacja, która pozwala na uzyskanie przez małoletniego wcześniejszej zdolności do czynności prawnych. Dotyczy ona kobiet w wieku od 16 do 18 lat, które zawierają związek małżeński po uzyskaniu zgody sądu opiekuńczego. Ważne jest przy tym, że wcześniejszą pełną zdolność do czynności prawnych może uzyskać jedynie kobieta, mężczyźni każdorazowo uzyskują pełnoletniość dopiero z chwilą ukończenia 18 lat i ustawodawca nie przewidział od tej reguły żadnych odstępstw. Przykładowy (otwarty, jako że niemożliwe jest stworzenie katalogu zamkniętego ujmującego wszystkie elementy związane z wykonywaniem władzy rodzicielskiej) katalog praw i obowiązków rodziców i dzieci wynikających z władzy rodzicielskiej został wskazany w art. 95 k.r.o. Do ww. obowiązków rodzica należy m.in. dbanie o edukację dziecka, czyli w praktyce – pomoc w nauce, uczestnictwo w wywiadówkach szkolnych, współdziałanie z nauczycielami, celem jak najbardziej efektywnego kształtowania procesu edukacji dziecka, oraz obowiązek dbania o realizowanie przez nie obowiązku szkolnego. Władza rodzicielska w przypadku rodziców rozwiedzionych lub z innych przyczyn żyjących w rozłączeniu Coraz częściej zdarza się, że rodzice dziecka żyją w rozłączeniu na skutek orzeczenia pomiędzy nimi rozwodu albo też z zupełnie innej przyczyny, np. kiedy nie decydują się na założenie rodziny lub też jedno z rodziców na stałe mieszka i pracuje poza granicami kraju. W takiej sytuacji władza rodzicielska co do zasady może: • przysługiwać obojgu rodzicom – jeśli przedstawili oni zgodne z dobrem dziecka pisemne porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem lub też jeśli nie porozumieli się w tym zakresie, ale sąd rozstrzygnął o pozostawieniu pełni władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom w sposób uwzględniający dobro dziecka, • być powierzona jednemu z rodziców z ograniczeniem władzy drugiego rodzica do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeśli dobro dziecka za tym przemawia. Jeśli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każdy z nich ma prawo uzyskiwać informacje na temat dziecka. W przypadku ograniczenia władzy rodzicielskiej o tym, czy rodzic ma takie uprawnienie, czy też został go pozbawiony, każdorazowo decyduje zakres ograniczenia ww. władzy. Ograniczenie władzy rodzicielskiej Do ograniczenia władzy rodzicielskiej rodzica może dojść w dwóch przypadkach. Pierwszym z nich jest, jak już wskazano, pozostawanie rodziców „w rozłączeniu”, drugim zaś – sytuacje, w których dochodzi do zagrożenia dobra dziecka. Bardzo ważne jest, niezależnie od przyczyny ograniczenia władzy rodzicielskiej jednego z rodziców, dokonanie właściwej interpretacji zakresu ograniczenia, tak aby w sposób prawidłowy określić pozostawione danemu rodzicowi elementy władzy rodzicielskiej oraz podjąć prawidłową decyzję dotyczącą tego, czy można udzielić mu informacji dotyczących ucznia. Jeśli sąd dokonuje ograniczenia władzy rodzicielskiej jednego z rodziców, wskazuje na te spośród elementów władzy rodzicielskiej, które zostały mu pozostawione. Wymienia zatem, jakie konkretnie uprawnienia i obowiązki wobec dziecka przysługują rodzicowi, którego władza została ograniczona. Najczęściej jest to uprawnienie do współdecydowania o istotnych sprawach dotyczących dziecka. Można również spotkać się ze wskazaniem katalogu takich spraw, np. związanych z leczeniem, edukacją i miejscem zamieszkania dziecka. Jeśli zatem rodzic legitymuje się orzeczeniem sądu, w którym dokonano ograniczenia władzy rodzicielskiej poprzez użycie sformułowania: „Władza rodzicielska XY zostaje ograniczona do …….. (tutaj następuje wymienienie elementów ograniczenia)”, oznacza to, że wymienione przez sąd po słowie „do” uprawienia i obowiązki rodzica są tymi, które zostały mu pozostawione. Właściwa interpretacja zakresu ograniczenia jest bardzo ważna, błąd może bowiem doprowadzić do sytuacji, w której pracownicy placówki oświatowej udzielą informacji na temat dziecka rodzicowi, który jest pozbawiony takiego uprawnienia na mocy orzeczenia sądu, a zatem osobie nieuprawnionej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej lub zawieszenie jej wykonywania Rodzice dziecka (oboje lub jedno z nich) mogą zostać pozbawieni władzy rodzicielskiej: • władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody, np. wyjazdu rodziny za granicę „na stałe” czy długotrwałej i nierokującej poprawy choroby uniemożliwiającej wykonywanie władzy rodzicielskiej, • dochodzi do nadużywania władzy rodzicielskiej, np. poprzez dopuszczanie się względem dziecka czynów karalnych, • dochodzi do rażącego zaniedbywania obowiązków względem dziecka, np. poprzez porzucenie go, nieposyłanie do szkoły pomimo braku obiektywnych przyczyn uniemożliwiających wypełnianie obowiązku szkolnego, brak reakcji na demoralizację dziecka czy popełnianie przez nie czynów zabronionych (statystycznie to właśnie z powodu rażącego zaniedbywania obowiązków względem dziecka najczęściej dochodzi do pozbawienia władzy rodzicielskiej), • mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 § 2 pkt 5 k.r.o., tj. zarządzenia umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka, w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzenia tymczasowo pełnienia funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych w zakresie niezbędnych szkoleń określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej albo zarządzenia umieszczenia małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej, a w szczególności, gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem. Rodzic bez możliwości sprawowania władzy rodzicielskiej traci prawo do pozyskiwania jakichkolwiek informacji na temat dziecka – zarówno dotyczących jego postępów w nauce, zachowania w szkole, jak również wszelkich innych danych, którymi dysponuje placówka szkolna. Bardzo ważne jest przy tym podkreślenie, że pozbawienie rodzica władzy rodzicielskiej nie ma wpływu na kontakty z dzieckiem, jako że są to uprawnienia uregulowane w obowiązującym systemie prawnym w sposób oddzielny. To, w jaki sposób i w jakiej formie będą one realizowane, zależy od tego, jak zostaną uregulowane przez sąd. Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie prowadzi również do wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego rodzica, który jest zobowiązany do przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb dziecka niezależnie od tego, czy posiada władzę rodzicielską. Co do zasady pozbawienie rodzica lub rodziców władzy rodzicielskiej nad dzieckiem ma charakter trwały, jednakże w razie ustania przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej możliwe jest jej przywrócenie przez sąd. Władza rodzicielska może również zostać przez sąd opiekuńczy zawieszona w przypadku przemijającej przeszkody w jej wykonywaniu np. spowodowanej chorobą rodzica, która rokuje na poprawę stanu zdrowia i ponowną możliwość sprawowania władzy. W takiej sytuacji rodzic, którego władza została zawieszona do momentu uchylenia przez sąd zawieszenia, traci możliwość pozyskiwania od pracowników szkoły jakichkolwiek informacji na temat dziecka, należy bowiem traktować go jak osobę pozbawioną władzy rodzicielskiej i stosować wobec niego dokładnie te same regulacje prawne. Zakres przekazywanych informacji na temat ucznia Nie sposób stworzyć jednego wyczerpującego katalogu informacji, jakie mogą i powinny być przekazywane przez pracowników placówki oświatowej uprawnionym do ich pozyskania rodzicom. W sytuacjach budzących wątpliwości należy każdorazowo szukać odpowiedzi w przepisach – np. karcie praw i obowiązków ucznia czy w statucie szkoły, który zgodnie z art. 98 ust. 2 pkt. 2 Prawa oświatowego ma określać organizację i formy współdziałania szkoły z rodzicami w zakresie nauczania, wychowania, opieki i profilaktyki, a zatem również powinien wskazywać, jakie informacje na temat dziecka są przekazywane uprawnionym do ich pozyskiwania podmiotom. Warto też zasięgnąć porady innych pracowników placówki, których wiedza i doświadczenie w tym zakresie z pewnością mogą okazać się istotne. Odpowiedzialność za przekazanie informacji podmiotom nieuprawnionym Przekazanie informacji poufnych podmiotom nieuprawnionym do ich pozyskania, poza odpowiedzialnością dyscyplinarną, może rodzić również odpowiedzialność cywilnoprawną, jeśli stanowi naruszenie dóbr osobistych ucznia. O tym, czym są dobra osobiste, jaka przysługuje im ochrona oraz jakie konsekwencje mogą wyniknąć na skutek ich naruszenia, stanowią art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego. Przykładowy katalog dóbr osobistych został zawarty w art. 23 k.c.: „dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”. Konsekwencje naruszenia dóbr osobistych zostały zaś wymienione w art. 24 k.c., zgodnie z którym: • ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne; w razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności żeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie; na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny, • jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych. Ważne! Za przekazanie informacji poufnych dotyczących ucznia osobom nieuprawnionym pracownik placówki oświatowej może m.in. ponieść odpowiedzialność finansową poprzez zasądzenie od niego – za dokonane naruszenie – zadośćuczynienia pieniężnego lub odpowiedniej sumy pieniężnej na cel społeczny. Podmiotem legitymowanym do zainicjowania postępowania sądowego poprzez złożenie pozwu jest przedstawiciel ustawowy ucznia – najczęściej rodzic lub sam uczeń, jeśli osiągnął pełnoletniość i ma pełną zdolność do czynności prawnych.