Przedszkolak w świecie dramy Opracowała: Aleksandra Kubala-Kulpińska, pedagog, terapeuta, trener, autorka programów profilaktycznych, materiałów szkoleniowych oraz publikacji dla rodziców, dyrektorów i nauczyciel Drama jest metodą stosowaną na zajęciach przedszkolnych i ma za zadanie wprowadzenie dziecka w tajemniczy nastrój. Podczas jej trwania wykonywanie zadań oparte jest na tworzeniu pewnego rodzaju granicy między światem rzeczywistym a wyobrażonym. Dziecko znajduje się w określonej ,,roli”, co potęguje atrakcyjność samych zajęć. Drama (z gr. drao – działam, usiłuję) polega na budowaniu fikcji, w której poszukuje się sposobów na rozwiązanie wymyślonych zadań, problemów i trudności. Główne cechy Metoda ta w maksymalnym stopniu angażuje dziecko, łącząc przy tym sferę emocjonalną i fizyczną z jednoczesnym odrzuceniem cielesności, wspomaganiem procesów poznawczych, kształtowaniem postaw itp. Dzięki temu podejściu drama posiada niezliczone walory edukacyjne i terapeutyczne, a dziecko traktuje udział w niej jako zabawę tematyczną. Ponadto jako główne cele dramy wskazuje się: poznawanie i rozumienie siebie oraz świata, nabywanie umiejętności przez działanie, odnajdywanie swojego miejsca w grupie rówieśniczej i wspólnocie, a także budowanie systemu wartości – wszystkie te elementy są niezwykle ważne dla rozwoju dziecka. Drama jest metodą spełniającą różnorodne funkcje, począwszy od diagnostycznej, poprzez wychowawczą, kształcącą, terapeutyczną, aż po kreatywną oraz stymulującą. Techniki dramy Techniki dramowe stosowane w przedszkolu różnią się nieco od tych powszechnie wykorzystywanych, a dzieje się tak przede wszystkim z uwagi na niski poziom rozwoju określonych umiejętności dzieci i brak gotowości do zrozumienia sensu niektórych technik. W tych okolicznościach wyróżnić możemy techniki zaprezentowane w poniższej tabeli opracowanej na podstawie książki Marii Królicy Drama i happening w edukacji przedszkolnej: Nazwa techniki Opis Ćwiczenia zmysłów Technika szczególnie przydatna w edukacji przedszkolnej. Pozwala dzieciom doskonalić poszczególne zmysły, różnicować ich wrażliwość, uświadomić sobie ich znaczenie i rolę w życiu każdego człowieka. Ćwiczenia te mogą być wykonywane w odpowiedzi na konkretne polecenie (np. Powąchaj próbki materiałów w słoikach i powiedz, które zapachy są dla ciebie najprzyjemniejsze) albo przez „bycie w roli” (np. Jesteś kupującym w sklepie, w którym brak światła – nic nie widzisz. Wybierz z różnych towarów te, które są dla ciebie najprzyjemniejsze). W pierwszym przypadku został określony zmysł, który dzieci doskonalą – węch; w drugim zainspirowano dzieci do myślenia, przypominania sobie informacji i własnych doświadczeń oraz szukania sposobu rozwiązania zadania (doskonalony jest przy tym nie tylko zmysł węchu, ale także procesy poznawcze oraz inne zmysły, np. dotyku, smaku, słuchu – w zależności od zaproponowanego przez dzieci sposobu rozwiązania zadania) Rozmowa-wywiad Technika, która doskonali umiejętności komunikowania się dzieci, zarówno w aspekcie artykulacyjnym, jak i semantycznym. Pozwala dziecku również zobaczyć drugą osobę, swojego rozmówcę, przez pryzmat jego sukcesów, radości, specyficznych cech i problemów. Rozwija dziecięce emocje i uczucia towarzyszące ukierunkowanemu kontaktowi z drugą osobą. Technika ta jest najefektywniejsza dzięki jasnemu określeniu ról: wiadomo, kim jest prowadzący rozmowę-wywiad i kim jest jego rozmówca Rysunek Technika bardzo atrakcyjna dla dzieci przedszkolnych, opiera się bowiem na tym środku ekspresji, który jest im najbliższy, którym najczęściej się posługują. Stosowanie tej techniki wymaga jednak takiego sformułowania zadania dramowego, aby rysunek stał się sposobem nie tylko wyrażania siebie, ale także rozwiązania określonego problemu. Wymaga ono odpowiednich warunków, czasu realizacji i klimatu dla uporządkowania własnych doświadczeń, wyobrażeń i możliwości technicznych uczestników. Technika ta, właściwie stosowana, sama w sobie jest już dramą, nie ma charakteru wprowadzenia w nią czy jej podsumowania Rzeźbienie – rzeźba (pomnik) Technika oparta na znakach dramy, takich jak: ruch – bezruch. Odnosi się do doświadczeń uczestników związanych z własnym ciałem, do świadomości możliwości ruchowych i wyczucia przestrzeni. Podstawowy środek ekspresji – ruch – staje się narzędziem plastycznego budowania sytuacji. Technikę można stosować na dwa sposoby: • modelowanie materii rzeźbiarskiej (osoba lub grupa osób) za pomocą dotyku; uczestnik dramy, w roli rzeźbiarza, dotykając i uruchamiając materię, nadaje jej kształt sugerowany zadaniem dramowym, • synchronizacja ruchów rzeźbiarza i materii; trudniejszy sposób, w którym rzeźbiarz nie dotyka materii, a jedynie wykonuje ruchy dłońmi wskazujące zmianę materii (np. ustawienie dłoni przy podbródku materii i powolne jej przesunięcie w dół jest dla niej sygnałem do opuszczenia głowy tak nisko, aż ustanie ruch rzeźbiarza). W trakcie takiego rzeźbienia w naturalny sposób stymuluje się zdolność obserwacji, koncentrację uwagi, wrażliwość na drugą osobę, świadomość cech własnego i cudzego ruchu (płynność, celowość, natężenie, umiejętność podporządkowania się innym, myślenie oraz wyobraźnię itd.). Przy stosowaniu tej techniki wyraźnie widoczne są zintegrowane, wewnętrzne oddziaływania na całą osobę dziecka jako holistyczną jedność, będące właśnie cechą dramy. Efekt pracy dziecka (rzeźba, pomnik) podlega opisowi i etykietowaniu – pozostali uczestnicy nadają mu nazwę Scenka pantomimiczna Technika również oparta na wykorzystaniu ruchu, lecz posiada fabułę, a ruch staje się środkiem wyrazu dramaturgicznego. Jest to technika trudniejsza od techniki rzeźbienia-rzeźby. Jej wprowadzenie przebiega zgodnie z zasadą stopniowania trudności – od prostych ćwiczeń pantomimicznych (np. naśladowania zachowania znanych zwierząt, obserwowanych sposobów poruszania się pojazdów, typowych zachowań ludzi, wykonywania codziennych czynności bez przyborów czy przedstawiania zjawisk przyrodniczych – rozwijanie się kwiatu, wichura, burza itp.) do opartych na współdziałaniu członków grupy trudniejszych form polegających na przedstawieniu wspólnej koncepcji fabularnej tylko za pomocą ruchu i mimiki. Stosowanie tej techniki wymaga od uczestników dramy wcześniejszych ćwiczeń doskonalących świadomość własnego ciała oraz znajomość kodu semantycznego symboli ruchowych i mimicznych Scenka improwizacyjna Technika, w której wykorzystuje się jednocześnie wszystkie znaki dramy: dźwięk (słowo) – cisza, światło – ciemność, ruch – bezruch. Jest jedną z technik najbardziej złożonych. Opiera się na wykorzystaniu improwizowanej fabuły z silnie zarysowanym konfliktem (problemem). Znakami można się posługiwać w dowolny sposób, ale tak, aby powstały ciąg skojarzeń wywołany tematem dramy i przełożony na jej fabułę był zrozumiały przez innych uczestników. Odpowiednio dobrany temat, sformułowany przez dzieci problem, który jest dla nich ważny w codziennym życiu, może doskonale integrować działania dzieci przedszkolnych w scenkach improwizowanych. Technika ta jest oparta na współdziałaniu uczestników i dlatego powinno się ją wprowadzać w parach i poszerzać na małe grupy (od trzech do pięciu osób), a na końcu dopiero stosować ją w zespołach liczniejszych Film (stop-klatka) Technika równie złożona, jak opisane powyżej. Wykorzystuje ona wszystkie znaki dramy, rozwija się w czasie powstania fabuły, ale dodatkowo włącza jeszcze elementy typowe dla filmu – ciąg klatek (scenek), który można dowolnie przyśpieszyć, zwolnić i cofnąć. Można też wyłączyć jeden ze znaków dramy, np. głos (film niemy) lub ruch (zatrzymać klatkę). Takie działania pozwalają na analizę fabuły, refleksję nad problemem, konfliktem czy na uzmysłowienie sobie następstwa swoich działań itd. Trzymajmy się zasad Aby w prawidłowy sposób wykorzystać potencjał dramy, warto zapoznać się z poniższymi zasadami i konsekwentnie wprowadzać je w dramowe działania. 1. Wprowadź dzieci w tematykę dramy. Przed rozpoczęciem dramy dziecko powinno zostać właściwie wprowadzone w świat fikcji, w którym rozegra się scenka. Wychowawca omawia wskazane miejsce, zwracając uwagę na szczegóły i charakterystyczne dla niego elementy. Pozwala to dzieciom łatwiej wejść w role i wyobrazić sobie sytuację. 2. Przygotuj odpowiednio przedszkolną salę. Sale przedszkolne z reguły pozostawiają wiele do życzenia, jeśli chodzi o powierzchnię i funkcjonalność. Dzieci muszą mieć odpowiednio dużo miejsca do swobodnej ekspresji. Organizacja zajęć z wykorzystaniem dramy niejednokrotnie wymaga sporego przeorganizowania powierzchni, przeniesienia mebli i wygospodarowania właściwej „sceny” dla dzieci. Najważniejszą zasadą jest zapewnienie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa oraz swobody ekspresji. 3. Przed przystąpieniem do właściwej dramy zadbaj o odpowiedni poziom koncentracji grupy i wprowadź nastrój odgrywanej scenki. Pomocne są tutaj wszelkie ćwiczenia koncentracji z wykorzystaniem percepcji wielozmysłowej, np. recytacja wiersza z wytupywaniem rytmu. Dobrze jest, gdy ćwiczenia nawiązują do scenki, która ma być odegrana i nie skupiają się na innej tematyce, gdyż grozi to dekoncentracją grupy i przeniesieniem uwagi podopiecznych na coś innego. 4. Dostosuj poziom językowy do możliwości dzieci, z którymi pracujesz. Zbyt wyszukane słownictwo lub rozbudowane zdania mogą spowodować trudności we właściwym zrozumieniu tematu i umiejscowieniu go w repertuarze własnych doświadczeń dziecka. Należy pamiętać, że świat dziecka jest radykalnie inny od świata dorosłych. Wizualizacja i rozumienie tematu przez dzieci zawsze zależne są od posiadanej wiedzy i doświadczenia. Dzieci odczuwają i reagują całym ciałem, wszystkimi zmysłami i na wielu polach emocjonalnych. Dlatego należy też pamiętać o możliwie jak największej obiektywizacji, by dać dziecku szansę na własne modyfikacje scenki i dostosowanie jej do swoich przeżyć. 5. By właściwie odegrać scenkę, wprowadź elementy emocji i napięcia. Dynamika przedstawienia jest szczególnie ważna w pracy z najmłodszymi, gdyż pozwala utrzymać odpowiedni poziom koncentracji wokół głównego tematu i problemu dramy. Wszystkie elementy, które odgrywamy, powinny wskazywać na znaczenie emocjonalne dramy, tj. gesty, mimika, ruch sceniczny czy tembr głosu. 6. Nie kieruj się scenariuszem. Najważniejsza jest dynamika. Głównym założeniem dramy jest nieprzewidywalność jej przebiegu. Dzieci pracują na zasadzie odniesienia poszczególnych elementów do własnych przeżyć, reakcji i doświadczeń. W związku z tym wychowawca nie powinien w żaden sposób narzucać dzieciom przebiegu scenki, a jego aktywne uczestnictwo w dramie może jedynie, w niewielkim stopniu, nakierowywać ją na właściwy tor, w sposób, który nie dotyczy samego odgrywania roli, ale pozwala wypracować właściwe rozwiązania problemu, pokazać ewentualne trudności, reakcje i możliwości wpływu na wydarzenia. 7. Planując dramę, jasno określ role. Dzieci są w stanie wczuć się w swoją rolę, pod warunkiem, że dobrze rozumieją jej sens i znaczenie użytych do jej opisu określeń. Staraj się stosować proste komunikaty (np. zagrasz w scence smutnego chłopca, rozgniewanego klienta w kolejce sklepowej). Takie ujęcie tematu daje dziecku jasny komunikat, jak powinno się zachowywać oraz jaką postawę przyjąć. Ponadto występuje tu charakterystyczny element dramy, czyli odniesienie zadanej roli do własnych doświadczeń i przeżyć, co dodatkowo wywołuje z pamięci stan emocjonalny towarzyszący konkretnemu wydarzeniu. Tutaj też należy pamiętać o właściwym poziomie językowym. Jeśli jednak okaże się, że język jest dla dziecka zbyt trudny, musimy wskazać kontekst i wyjaśnić rolę na tyle precyzyjnie, by dziecko nie miało wątpliwości co do znaczenia swojej osoby w dramie. 8. Nie bądź scenarzystą, towarzysz dzieciom w tworzeniu dramy. Stosowanie się do tej reguły przysparza wychowawcom najwięcej trudności z racji przyzwyczajenia do wskazywania dzieciom właściwych reakcji na poszczególne sytuacje o charakterze społecznym. Drama jest formą wyrazu charakteryzującą się nieprzewidywalnością i wolnością interpretacji sytuacyjnej. Dlatego też nauczyciel nie może wskazywać dzieciom, jaka powinna być w danej chwili ich reakcja. Pozwala to na kształtowanie umiejętności wyrażania swoich emocji, ekspresji twórczej oraz nauki właściwego reagowania na sytuacje nagłe, nieprzewidywalne. Im więcej spontaniczności i wolności w dramie, tym wyższa jej wartość. 9. Nie wolno ci oceniać zasadności reakcji dziecka. Wychowawcy często stosują zasadę odnoszenia zachowań dziecka do własnego systemu wartości, nie zdając sobie sprawy z indywidualności małego człowieka. Wpychanie go w ramy „dobrego zachowania” i właściwych reakcji powoduje odwrócenie efektywności stosowania dramy. Każda reakcja dziecka jest właściwa, bo jest jego własna i odnosi się do osobistych przeżyć. Możliwe jest drobne korygowanie roli dziecka, jeśli niewłaściwa reakcja wynika w błędnej interpretacji roli lub nie obrazuje sensu zadania dramowego. 10. Nie zmuszaj do uczestnictwa w dramie, zachęcaj do udziału i aktywizuj. Każde dziecko powinno mieć zaplanowaną rolę w dramie. Rolą wychowawcy jest tutaj właściwe dopasowanie ról, z uwzględnieniem charakteru dziecka, jego predyspozycji do gry scenicznej czy uczuciowości. W celu właściwej organizacji dramy pod względem technicznych możliwości sali należy pamiętać, żeby dzieci nie były stłoczone. Jeśli jest taka konieczność, można podzielić wychowanków na grupy, które wchodzą na scenę w odpowiednim momencie – pozwoli to uniknąć chaosu czy niewłaściwej interpretacji odgrywanych scenek. Nauczyciel powinien właściwie kierować doborem małych aktorów, w każdej grupie są dzieci, które zawsze są chętne do współpracy, co nie oznacza, że umiejscowienie ich w danej roli jest właściwe. Ponadto powinno się unikać sytuacji, w których dzieci nieśmiałe, zamknięte w sobie, nie otrzymują szansy odegrania roli. Należy właściwie zmotywować takie dzieci do aktywnego uczestniczenia w dramie poprzez stopniowe zwiększanie znaczenia ich ról w całości przedsięwzięcia. Jeśli jednak zdarzy się tak, że pomimo wszelkich starań i zachęt nie jesteśmy w stanie zaangażować dziecka i zainteresować go uczestniczeniem w dramie, powinniśmy na jakiś czas zaniechać tych zabiegów, by skutek działań nie był odwrotny do zamierzonego. Dzieci, które nie uczestniczą w odgrywaniu ról, powinny pozostać obserwatorami – pozwoli im to oswoić się z sytuacją i być może skłoni do włączenia się do wspólnej zabawy w przyszłości. 11. Stosuj naprzemiennie techniki wyciszające z aktywizującymi, wyzwalającymi ekspresję twórczą. Jak powszechnie wiadomo, dzieci szybko się nudzą i trudno na dłuższy czas zainteresować je jakąkolwiek działalnością, zwłaszcza jeśli jest ona jednorodna. Stosowanie metody naprzemienności jest tutaj jak najbardziej uzasadnione, przy czym daje dodatkowe efekty w postaci lepszego poznania samych siebie i umożliwienia dzieciom znalezienia właściwego dla siebie sposobu ekspresji. Dzieci mogą analizować sytuacje i problemy poprzez rysunek, zabawy tematyczne, ruch sceniczny, taniec, dramę czy rzeźbienie w plastelinie. Pozwala to rozwijać wyobraźnię i poszerzać warsztat technik ekspresywnych. 12. Nie kształtuj zachowań dzieci poprzez nakazy i zakazy. Stosuj w tym celu ćwiczenia i zadania. Drama jest formą ekspresji, która sama w sobie uwzględnia ruch, mowę, śmiech i wszelkie emocjonalne reakcje dziecka. Nie sposób więc przeprowadzać jej w ciszy i pełnym skupieniu. Nauczyciel nie może jednak pozwolić na powstanie chaosu i roztargnienia. Potrzebne jest stałe kontrolowanie działań i rozmów w sferze omawianego tematu. Sprzyja to właściwej koncentracji na problemie oraz większemu wczuciu się dzieci w sytuację. Stosowanie typowych zwrotów uciszających i uspokajających dzieci zwykle przynosi efekt odwrotny do zamierzonego. Dodatkowo podniesiony głos powoduje u dzieci reakcję odcięcia od tematu, totalną dekoncentrację i burzy cały, zbudowany wcześniej dramowy świat. Najlepsze efekty przynosi stosowanie umownych zasad wzajemnej komunikacji grupy i wychowawcy. Mogą to być np. zgaszenie światła w sali, zastosowanie dźwięku jakiegoś instrumentu czy przyjęcie określonej postawy ciała. Dodatkowo po odzyskaniu uwagi grupy stosuje się ćwiczenia koncentrujące, np. recytację znanego wierszyka, zaśpiewanie fragmentu piosenki z elementami ruchu i tańca. Pozwala to skupić uwagę grupy na jednym działaniu, które dodatkowo działa relaksująco i pomaga powrócić do wcześniejszych działań. Ponadto dzieci, czując szczególną więź z nauczycielem, budują poczucie bezpieczeństwa i integracji w grupie społecznej, co owocuje zwiększeniem samoświadomości i umiejętności społecznych. 13. Nie zakładaj określonych ram czasowych na przedstawienie dramy. Małe dzieci mają obniżone możliwości co do wyczucia czasu i nie są w stanie tak zaplanować swoich działań, by zmieścić się w założonym czasie. Ponadto głównymi zasadami dramy są spontaniczność i nieprzewidywalność, więc nie możemy z góry przewidzieć, ile czasu zajmie dzieciom rozwiązanie danego problemu i z jakimi reakcjami będą musiały się zmierzyć. Nie należy poganiać dzieci, zmuszać do przyspieszenia lub zwolnienia tempa działań. Nauczyciel jest zobligowany zaplanować zajęcia w taki sposób, by nie kolidowały one z ustalonym planem dnia i pozostawiały zapas czasu na nieprzewidziany przebieg dramy. 14. Omów dramę z dziećmi po jej zakończeniu. Omówienie jest bardzo ważnym elementem dopełniającym dramę. Nie należy postępować schematycznie, sposób omówienia musi być dopasowany do przedstawianego tematu oraz uwzględniać przebieg dramy. Technika części omawiającej powinna nawiązywać do zasady naprzemienności działania, czyli jeśli drama była bardzo dynamiczna i ekspresyjna, omówienie powinno być spokojne i wyciszające. Należy również wziąć pod uwagę inne możliwości rozwiązania zadanego problemu i omówić je. Podsumowanie Nie ulega wątpliwości, że zabawa jest główną i najważniejszą aktywnością dziecka, dlatego każde działanie, które dziecko w ten sposób postrzega i które wpływa jednocześnie na rozwój i prawidłowe funkcjonowanie wychowanka, powinniśmy na co dzień wprowadzać do naszej pracy. Bibliografia: • M. Królica, Drama i happening w edukacji przedszkolnej, Kraków 2006. • K. Pankowska, Drama – zabawa i myślenie, Warszawa 1990. • K. Pankowska, Edukacja przez dramę, Warszawa 1997.