Elementy arteterapii w pracy poradni Opracowała: Alicja Mironiuk, nauczyciel, animator, oligofrenopedagog i wykładowca. Łącząc różne doświadczenia zawodowe, poszukuje twórczych metod w pracy z dziećmi i dorosłymi w odniesieniu do alternatywnych koncepcji pedagogicznych, idei zrównoważonego rozwoju oraz kultury popularnej Zwykle postrzegamy sztukę jako praktykę oderwaną od codzienności, zamkniętą w muzeach i galeriach. Wydaje się, że tworzenie sztuki wymaga bycia utalentowanym – sprawnym manualnie, zdolnym do wprawnego posługiwania się narzędziami malarskimi, wymaga także przygotowania, treningu, odpowiedniego szkolenia. Jeżeli jednak pomyślimy, że już ludzie pierwotni, tworząc malowidła naścienne, wykorzystywali techniki plastyczne do zapisu swojej codzienności i ekspresji towarzyszących im uczuć (o czym świadczą pełne dynamiki i dramatyzmu sceny polowań), możemy zupełnie zmienić nasze postrzeganie sztuki. W tym artykule sztukę będziemy postrzegać jako praktykę codziennej formy komunikacji i kanału ekspresji emocji (we współczesnej metodyce to podejście określane jest jako nowoczesne). Sztuki w codzienności nie ograniczają: • mury galerii czy pracowni, ponieważ może „dziać się” wszędzie: w parku, na murze, w zeszycie w kratkę, • umiejętności twórcy, którym może być każdy, bez profesjonalnego przygotowania, • wyselekcjonowane materiały, ponieważ oprócz „tradycyjnego” warsztatu malarskiego środkami wyrazu mogą stać się przedmioty codziennego użytku, materiały naturalne, a nawet śmieci. Tak rozumiana aktywność artystyczna ujęta w kontekst edukacyjno-terapeutyczny to działalność arteterapeutyczna. Czym jest arteterapia? Termin pochodzi z języka angielskiego – od art therapy (arteterapii przez sztuki wizualne) i arts therapies (dotyczącego wszystkich rodzajów terapii przez sztukę). W związku z tym rozróżnieniem i ograniczeniem przekładu na język polski trudno jednoznacznie określić ramy pojęciowe arteterapii i działania składające się na jej praktykę. Ustaleń nie ułatwia też fakt, że arteterapię lub jej elementy w swojej pracy wykorzystują różni specjaliści – pedagodzy, psycholodzy, psychoterapeuci, artyści – zwracając uwagę na inne jej aspekty. Na potrzeby tego opracowania za arteterapię uznamy działanie z wykorzystaniem sztuk wizualnych w kontekście praktyk pedagogicznych. Przed realizacją przedstawionych w artykule rozwiązań arteterapeutycznych warto pamiętać o: • osobistym „przedrozumieniu” terapeuty – efekt tego samego zdania każdy specjalista może zinterpretować w odmienny sposób, co uwarunkowane jest wykształceniem i doświadczeniem zawodowym, a także osobistymi doświadczeniami, • odróżnieniu kompleksowych działań arteterapeutycznych od stosowania elementów arteterapii (których dotyczy to opracowanie), • zróżnicowanych efektach działań z elementami arteterapii – relaksacji, ćwiczeniu uważności, poznawaniu siebie (i w konsekwencji terapii); należy jednak zaznaczyć, że cel główny jest zawsze taki sam – poprzez kreację dokonuje się wewnętrzny proces porządkowania doświadczenia umożliwiający zmianę postrzegania siebie i zmianę perspektywy widzenia świata, a tym samym arteterapii towarzyszy cała gama uczuć – od przyjemnych, związanych z radością tworzenia, po uczucia dyskomfortu, konfliktu poznawczego, buntu czy cierpienia wynikającego z procesu terapeutycznego. Cele i zalety arteterapii W oparciu o technikę rysunku Wiesław Karolak wymienia następujące cele i zalety arteterapii, która może: • rozwijać kompetencje komunikacyjne i zastąpić kontakt werbalny, • stanowić okazję do wyrażenia uczuć, emocji, pragnień, • pomóc w rozładowaniu uczuć negatywnych: frustracji, strachu, zamętu, agresji, • pomóc zintegrować osobowość, • pomóc scalić wewnętrzne „ja” i zintegrować lub zmierzyć się z rzeczywistością, • pozwoli ocenić stan psychofizyczny – nastrój i kondycję fizyczną, • być miłym sposobem spędzenia czasu, • stanowić dowód w procesie terapii. Propozycja aktywności z elementami arteterapii Poniżej przedstawiono przykłady aktywności z elementami arteterapii skierowane do młodzieży, ale przy odpowiednim dopasowaniu języka instrukcji (pytań) zadania bez trudu wykonają także uczniowie pierwszych klas szkoły podstawowej. Młodsi uczestnicy warsztatów mają mniejsze opory przed autoekspresją z wykorzystaniem form plastycznych, natomiast ich skojarzenia są bardziej dosłowne. Młodzież jest bardziej krytyczna w ocenie swojego warsztatu artystycznego, ale twórczość starszych uczniów charakteryzuje większa sprawność w operowaniu metaforą, dostrzeganiu analogii czy myśleniu transformacyjnym. Czas wykonania zadań nie jest podany, ponieważ zależy od indywidualnych potrzeb uczestników. Zadania przeznaczone są do zajęć indywidualnych i/lub dla małego zespołu, choć przy odpowiedniej organizacji można je przeprowadzić w liczniejszych grupach. Działanie w oparciu o elementy arteterapii wymaga od pracownika poradni dużych świadomości i dystansu. Należy unikać szybkich, jednostronnych i „jedynie słusznych” interpretacji prac wykonanych w czasie warsztatów. Przy zachowaniu profesjonalnego dystansu zajęcia z elementami arteterapii mogą stać się doskonałym wstępem do zajęć (terapii), sposobem na nawiązanie kontaktu, formą komunikacji (werbalnej i symbolicznej), a przede wszystkim bodźcem do refleksji nad sobą oraz otaczającą rzeczywistością. Propozycje ćwiczeń Ćwiczenie 1 – Jedna karta jest warta tysiąc słów Materiały: kartka papieru dla każdego uczestnika. Cel: nawiązanie pozytywnego kontaktu, identyfikowanie i ekspresja emocji. Przebieg: Zaczynamy słowami: „To jest zwykła kartka, gotowa do użycia. Często kartek używamy, by zapisać na nich ważne dla nas informacje, wydarzenia. Gdy piszemy pamiętnik, zapisujemy nasze emocje i myśli. Czy wiesz, jak można na tej kartce zapisać to, jak się czujesz, o czym myślisz, ale bez użycia kredki, pisaka czy długopisu? Jedynymi narzędziami, których możemy użyć, są nasze ręce”. Komentarz: Gdy pierwszy raz przeprowadzamy to ćwiczenie, szczególnie z dziećmi, które nie miały doświadczeń z zajęciami kreatywnymi lub arteterapeutycznymi, polecenie budzi ich zdziwienie, nie mają pomysłu, jak można je wykonać. Wtedy to dorosły powinien pokazać swój nastrój, modyfikując kartkę: • z kartki wydzieramy spiralę: „Jestem ciekawy, jak rozwinie się ten dzień i co nowego się wydarzy”, • z kartki formujemy mikrofon: „Mam nadzieję, że uda nam się dziś porozmawiać o…”, • odrywamy z kartki mały fragment, formujemy z niego kulkę, a pozostałą część kartki zwijamy w rulon; formujemy z dwóch części znak zapytania: „Jestem ciekawy, czy uda nam się dzisiaj zrobić…”, • z brzegów kartki wydzieramy małe paski: „Mam w głowie wiele myśli”. Inne przykładowe rozwiązania: • zgniatamy kartkę w rulon, z którego formujemy łuk, w zależności od tego, jak przyłożymy go twarzy, oznaczać będzie np. „jestem wesoły”, „jestem smutny”, • energicznie gnieciemy kartkę w kulę, rozdzieramy ją na małe kawałki, co oznaczać będzie: „jestem zdenerwowany”, • z kartki wydzieramy kształt twarzy, tworzymy maskę, wydzierając oczy, co znaczy: „jestem nieśmiały, chcę się schować”. Rozwiązanie zadania i zapis swoich uczuć/myśli z wykorzystaniem kartki jest indywidualną kwestią. Powyższe przykłady nie są „jedynymi słusznymi” rozwiązaniami, ale raczej wskazówką, w jaki sposób można przekształcić kartkę. Pierwsze cztery – neutralne, wprowadzające w temat spotkania – to komunikaty doradcy/terapeuty. Bardziej emocjonalne, osobiste wypowiedzi – trzy ostatnie – to wypowiedzi charakterystyczne dla klienta. Komunikaty formułujemy z perspektywy „ja”. Ćwiczenie 2 – Mój portret Materiały: rolka papieru pakowego (dostępna np. w sklepach budowlanych), materiały plastyczne (kredki, pastele, pisaki, farby – według uznania), czarny marker. Cel: próba zdefiniowania samego siebie, autorefleksja. Przebieg: Klient kładzie się na arkuszu papieru pakowego, odpowiadającego wielkości jej/jego ciała, w pozycji, która pokazuje jej/jego wybraną cechę, jest wygodna lub ciekawa. Doradca/terapeuta odrysowuje tę pozę markerem. Następnie klient wypełnia kontur: • słowami, które opisują jego zachowanie, wygląd, preferencje, hobby, • kolorami, które lubi najbardziej, lub kolorami, które oddają jej/jego aktualny nastrój, • rysunkami (wycinkami z prasy), które stanowią odpowiedź na pytanie/pytania: „Jaki/ jaka jestem?”, „Co lubię najbardziej?”, „Co chcę powiedzieć innym o sobie?” – w czasie zajęć można postawić tylko jedno lub wszystkie pytania (jednocześnie lub stopniowo). Komentarz: W zależności od celu spotkania można wybrać jedną z technik, można także podzielić pracę na etapy – przez pięć minut klient wypisuje słowa, następnie przez kolejne pięć dobiera kolory itd. Interesujące wnioski można uzyskać, obserwując uczestników, zarówno gdy swobodnie wybierają technikę pracy oraz gdy tworzą w oparciu o poszczególne warianty, ponieważ medium wypowiedzi może i ograniczać, i ułatwiać ekspresję podmiotowości. Ćwiczenie 3 – Kapsuła czasu Materiały: pudełko z wieczkiem (najlepiej puszka), kolorowe magazyny o różnej tematyce, białe kartki, nożyczki, klej, markery, pisaki, kredki. Cel: opis rzeczywistości (jej wad i zalet), refleksja nad współczesnym stylem życia, tworzenie hierarchii pojęć/kategorii związanych z codziennością. Przebieg: Zadanie polega na stworzeniu kapsuły czasu – uchwyceniu najważniejszych cech współczesnego świata. Zadanie można rozpocząć słowami: „Zamknij na chwilę oczy i pomyśl o tym, jak opisałabyś/opisałbyś współczesny świat. Co motywuje ludzi do działania? Jakimi przedmiotami się otaczają? Co jest najważniejszym osiągnięciem współczesnej cywilizacji? Co jest najpiękniejsze/najbrzydsze we współczesnym świecie? Wyobraź sobie, że chcesz zostawić wiadomość dla ludzi, którzy będą żyć na ziemi za 100 lub 500 lat. Jakie przedmioty zostawiłabyś/zostawiłbyś w pudełku – kapsule czasu – i czy będą pokazywać piękno czy brzydotę naszej rzeczywistości? Zanim dokonasz wyboru, obejrzyj dokładnie pojemnik i pomyśl, ile informacji uda ci się zmieścić w środku. Wybierz te, które twoim zdaniem są najważniejsze”. Następnie doradca/terapeuta wręcza uczestnikowi warsztatu pudełko, magazyny, kartki, nożyczki, klej, pisaki. Do pudełka (puszki) uczestnik wkłada wybrane przez siebie ilustracje, które charakteryzują rzeczywistość. Jeżeli jakiegoś przedmiotu brakuje, można go narysować lub napisać nazwę na kartce. Po wykonaniu kapsuły uczestnik omawia swoją pracę, uzasadniając wybór poszczególnych kategorii/przedmiotów. Warianty: • uczestnik może opisać siebie – stworzyć osobistą „kronikę życia” dla przyszłych pokoleń, • niezależnie od wariantu, przygotowanie kapsuły czasu można przedstawić jako zadanie domowe, które uczestnik wykona w domu i omówi na kolejnym spotkaniu w poradni. Komentarz: Zadanie jest bodźcem do refleksji i odpowiedzi na pytania dotyczące tożsamości klienta i/lub kondycji współczesnego świata. Tempo życia zarówno dorosłych, jak i dzieci jest szybkie i nie pozostawia wiele przestrzeni na refleksję. Warto zachęcić uczestników do poszukiwania zalet i wad, ponieważ w ocenie (siebie lub świata) mamy tendencję do skupiania się tylko na jednej ze wspomnianych perspektyw. Ćwiczenie 4 – O jedno słowo za dużo Materiały: kartka z liniaturą i długopis w innym kolorze dla każdego uczestnika, zestaw kostek story cubes (kostki do gry, które zamiast kropek na ściankach mają narysowane piktogramy czynności, przedmiotów, postaci, miejsc – gra polega na rzuceniu kośćmi i ułożeniu historii na podstawie widocznych ilustracji). Cel: nawiązanie pozytywnych relacji w małej grupie, wspólne tworzenie historii, szanowanie pracy innych, uświadomienie indywidualnych różnic w postrzeganiu rzeczywistości. Przebieg: Każdy uczestnik zaczyna ćwiczenie od rzutu wcześniej ustaloną liczbą kostek story cubes. Na podstawie wylosowanych ilustracji tworzy historię, którą spisuje na kartce tak, by ostatnie słowo znajdowało się linijkę niżej niż reszta tekstu. Następnie zagina kartkę, tak, by tylko to jedno słowo było widoczne. Uczestnicy wymieniają się kartkami i kontynuują historię (już bez użycia kostek) na podstawie widocznego słowa. Czynność powtarza się, do momentu, gdy kartka będzie w całości zapisana. Osoba, która rozpoczęła daną historię, czyta ją na głos. Wariant: Zamiast pisania historii można zaproponować rysowanie postaci – wtedy korzystamy z kartki bez liniatury i składamy ją na cztery części, na których narysowane zostaną głowa i popiersie, brzuch, biodra i uda, nogi i stopy (portret ¼ + ¼ + ¼ + ¼). Zadanie polega na grupowym tworzeniu portretu i najlepiej przeprowadzić je w czteroosobowych zespołach. Każdy uczestnik rozpoczyna od narysowania własnego portretu – głowy i popiersia. Następnie przekazuje kartkę kolejnemu uczestnikowi, który kontynuuje portret w oparciu o sposób, w jaki postrzega osobę, od której dostał kartkę. Uczestnicy wymieniają się do momentu, kiedy postać będzie kompletna. Komentarz: Niezależnie od wariantu tworzy się pozytywna atmosfera w grupie, ponieważ zadanie opiera się na prostych zasadach współpracy i szacunku wobec pracy innych osób. Często efekt końcowy jest dla uczestników zabawny, czasami też skłania do refleksji, ponieważ doskonale manifestują się w nim różnice indywidualne (w postrzeganiu siebie i otoczenia). Wariant z portretem pozwala skonfrontować jednostkowy sposób postrzegania siebie z tym, w jaki sposób widzą nas inni. Bibliografia: • O. Handford, W. Karolak, Zabawa (z) przedmiotami w twórczym rozwoju i arteterapii, Łódź 2008. • W. Karolak, Rysunek w arteterapiach twórczości i sztuce, Warszawa 2015.