Sztuka dokonywania wyborów. Część II Opracowała: dr Marta Majorczyk, pedagog, doradca rodzinny (Family Counselling Poland), psychoterapeuta, edukator prorozwojowy, trener, wykładowca akademicki, adiunkt w Katedrze Pedagogiki i Psychologii na Wydziale Studiów Społecznych WSB z siedzibą Poznaniu, pracownik niepublicznej poradni psychologiczno- -pedagogicznej przy USWPS w Poznaniu Poniżej przedstawiono metody i techniki służące usprawnieniu procesu podejmowania decyzji. Technika „inny punkt widzenia” W tej technice chodzi o to, aby zobaczyć i zrozumieć opinie czy stanowiska innych osób do danego przedmiotu lub sytuacji. Zdarza się, że nasze opinie mogą się wykluczać, ale dzięki zestawieniu własnych poglądów z wyobrażeniami innych osób na dany temat można poznać i w przyszłości przewidzieć konsekwencje działań. Zasady stosowania tej techniki są bardzo proste. Należy przygotować listę osób, które odczują konsekwencje obmyślonego przez nas działania, a następnie zadać sobie pytanie przy każdej osobie: „Co pomyśli ta osoba o tych konsekwencjach?”, „Jakie poglądy ma ta osoba na ten temat?”, „Co ma dla nich szczególne znaczenie?”. W ten sposób badamy, kogo i w jaki sposób dotyczą konsekwencje naszego działania. Poniżej podano przykład zastosowania tej techniki. Przykład Dziecko zachowało się niegrzecznie w stosunku do nauczyciela i ma teraz kłopoty. Poniższe pytania dotyczą tego, jak tę sytuację widzi: • samo dziecko: „I co teraz będzie?”, „Co powiedzą na ten temat moi rodzice?”, „Co sobie o mnie pomyślą?”, „Jaką dostanę karę w domu?”, „Jak mocno rodzice będą na mnie źli?”, „Dlaczego tak się zachowałem?”, • jego koledzy: „Dlaczego Janek tak się zachował?”, „Co on chce tym zachowaniem zyskać?”, „Czy przez niego Iksiński znowu zrobi nam wejściówkę?”, • sam nauczyciel: „Dlaczego Janek tak się zachował?”, „Co on chce tym zachowaniem zyskać?”, „Co się z tym chłopcem stało?”, „Gdzie leży przyczyna jego zachowania?”, „Co zrobiłam/zrobiłem źle?”, „Jak mam z tym chłopcem teraz postąpić?”, „Z kim mam rozmawiać?”, „Czy mam to zgłosić dyrektorowi?”, „Co ja teraz czuję?”, • rodzice: „Dlaczego syn tak się zachował?”, „Co się z tym dzieckiem stało?”, „Dlaczego stwarza nam problemy?”, „Czy wyrzucą go ze szkoły?”. Technika „zalety, wady i to, co interesujące” Za pomocą tej techniki można przyjrzeć się problemowi z różnych stron, gdyż poszerza pole widzenia przestrzeni problemowej. W ten sposób dokonuje się rozeznania sytuacji decyzyjnej. Jest to narzędzie ukierunkowujące naszą uwagę najpierw na zalety, następnie na wady, a na koniec na punkty wzbudzające zainteresowanie. Ćwiczenie to powinno trwać najwyżej do dwóch, trzech minut. Dla każdego obiektu tworzy się trzy listy: listę zalet, listę wad i listę tego, co interesujące. Najpierw należy sformułować problem, następnie stworzyć listę zalet – mamy na to minutę („Jakie to ma zalety?”). Następnie trzeba stworzyć listę wad przez kolejną minutę („Jakie to ma wady?”). Na koniec należy odpowiedzieć na pytanie: „Co jest w tym interesującego?”. Można także udzielić odpowiedzi na dodatkowe pytania: „Ciekawe, co by się stało, gdyby…”, „Ciekawe, do czego to prowadzi?”, „ Ciekawe, co by było, gdyby...”. Technika „skutki i następstwa” Ta technika pozwoli nam ustalić, jakie będą następstwa określonego rozwiązania naszego problemu. Wystarczy odpowiedzieć sobie na następujące pytania: • „Czy twoja propozycja rozwiązania się powiedzie?”, • „Jakie korzyści przyniesie to rozwiązanie?”, • „Jakie jest ryzyko związane z tym rozwiązaniem?”, • „Jakie są korzyści związane z realizację propozycji rozwiązania?”, • „Jakie koszty pociąga za sobą realizacja tego, a nie innego rozwiązania?”, • „Jaki jest najgorszy wariant?”, • „Jaki może być optymalny wariant?”, • „Jaki wariant jest najbardziej prawdopodobny?”, • „Jakie są zagrożenia?”, • „Jakie są czynniki wspomagające?”, • „Jakie są skutki: bezpośrednie, krótkoterminowe, średnioterminowe, długoterminowe?”, • „W jakim stopniu jestem pewny przyszłych wydarzeń?”. Technika „drzewko decyzyjne” Tę technikę można wykorzystać, kiedy trzeba podjąć decyzję w sytuacji trudnej i niejednoznacznej. Można ją stosować podczas analizy i dla lepszego zrozumienia motywów, którymi ktoś kierował się przy podejmowaniu ważnej decyzji w przeszłości. Stosowanie drzewka decyzyjnego umożliwia dziecku wyjaśnianie kontrowersyjnych decyzji i podsumowanie zdobytych wiadomości w atrakcyjnej formie. W pierwszej kolejności należy określić problem, który będzie przedmiotem analizy. Następnie ustalamy możliwe dwa bądź trzy warianty rozwiązania tego problemu i wypisujemy ich negatywne i pozytywne skutki (niebezpieczeństwa i korzyści). W czasie wykonywania powyższych działań można wykorzystywać schemat nr 1, który jest załącznikiem do tekstu. Model OODA Loop Autorem metody jest John Boyd. Stworzona została na potrzeby podejmowania decyzji podczas walki powietrznej, obecnie wykorzystywana jest w biznesie czy w rozwoju osobistym. Pozwala na dokładne sprawdzenie, czy podjęte działania przynoszą zamierzone skutki. Metoda polega na: • stosowaniu obserwacji (O), a więc gromadzeniu danych; pomocne mogą być tu pytania: „Jak decyzja wpłynie na mnie?”, „Jak decyzja wpłynie na otoczenie?”, „Co może mi pomóc?”, „Kto może mi pomóc?”, „Co się stanie, gdy podejmę decyzję później?”, „Co się stanie, gdy jej nie podejmę?”, • orientacji (O), a więc zebraniu wszystkich danych i nałożeniu ich na rzeczywistość, przepracowaniu ich przez nasze doświadczenie; należy tutaj szczególnie zwrócić uwagę na: cechy wrodzone i dziedziczone, umiejętność analizy i syntezy, uwarunkowania kulturowe, doświadczenie, bieżące informacje, • podjęciu decyzji (D) na podstawie zebranych informacji; każde nowe dane, które się pojawią mają wpływ na decyzję i jest ona ciągle modyfikowana, • podjęciu działania (A) w oparciu o wcześniej wypracowany plan. Istotą tej metody jest synchronizacja między: obserwacją a orientacją, orientacją a decyzją – działaniem oraz monitorowanie wpływu podejmowanych działań przez obserwację. Technika „ryzyko i zysk” Dzięki zastosowaniu tej techniki szybko „odsiejemy” możliwe warianty rozwiązania sytuacji problemowej. Wystarczy, że w przypadku każdej pojawiającej się możliwości udzielimy odpowiedzi na dwa pytania: „Co najgorszego może się zdarzyć jako skutek takiej decyzji?” oraz „Co najlepszego może się zdarzyć jako skutek takiej decyzji?”. W ten sposób otrzymuje się dwa przeciwstawne sobie plany działań, które należy poddać ocenie w skali 1–10 lub w procentach. Następnie eliminujemy te warianty, w których potencjalne ryzyko jest wysokie, natomiast zysk niewielki, a potencjalne ryzyko jest nie do zaakceptowania, np. utrata życia czy zdrowia, istnieje większe prawdopodobieństwo urealnienia najgorszego wariantu niż najlepszej opcji. Technika CISAN (Can I sleep at night?) Kolejna łatwa technika do zastosowania. Jej celem jest eliminacja rozważanych opcji, która polega na udzieleniu odpowiedzi na dwa pytania dla każdego wariantu możliwości: „Czego będę żałować, jeśli zdecyduję się na to rozwiązanie?”, „Czego będę żałować, jeśli nie zdecyduję się na to rozwiązanie?”. Technika „pozytywy vs. negatywy” Na kartce należy narysować tabelę z dwoma kolumnami. W pierwszej kolumnie zapisuje się pozytywne konsekwencje danego wariantu, a w drugiej wszystkie negatywne skutki, co do których jesteśmy przekonani, że wystąpią. Ta technika pozwala nam skupić uwagę na bezpośrednich i pewnych skutkach danego wyboru. Każdą konsekwencję można ocenić za pomocą skali 1–5, gdzie 1 oznacza nieważne, 5 znaczy bardzo ważne. Otrzymujemy w ten sposób bilans i możemy zorientować się, który wybór ma najwięcej znaczących i pozytywnych skutków w porównaniu z negatywnymi. Polecamy poradniki o sztuce dokonywania wyborów: • P. Cavedini, Jak podejmować właściwe decyzje?, Kraków 2007. • R. Dawson, Sekrety podejmowania trafnych decyzji, Warszawa 2008. • G. Klein, Sztuka podejmowania decyzji. Dlaczego mądrzy ludzie dokonują złych wyborów, Gliwice 2010. • L. Koejkiny, Same słuszne decyzje, Poznań 2011. • P. Motyl, Labirynt. Sztuka podejmowania decyzji, Warszawa 2015. • S. McClatchy, Decyduj. Zrób to sam, zanim inni podejmą decyzję za ciebie, Warszawa 2016. • R. Steinhouse, Podejmowanie decyzji. Co trzeba wiedzieć, robić i mówić, aby podejmować właściwe decyzje, Warszawa 2012. Bibliografia: • M. Marszał-Wiśniewska, Wychowawcze uwarunkowania orientacji na stan: jak można nie wykształcić silnej woli?. „Przegląd Psychologiczny” 2001, nr 4, t. 44. • D. Piórecka, Model podejmowania decyzji OODA Loop, https://coaching4smart. wordpress.com/tag/podejmowanie-decyzji/ (dostęp: 25.07.2019). • R. Polana, Ch. Ruff i in., The precision of value-based choices depends causally on fronto-parietal phase coupling, https://www.nature.com/articles/ncomms9090 (dostęp: 25.07.2019). • K. Romanowicz, Techniki wspomagające podejmowanie decyzji, http://szkola- facylitacji.com.pl/2016/08/29/techniki-wspomagajace-podejmowanie-decyzji/ (dostęp: 26.07.2019). • W. Walczak, Czynniki i uwarunkowania wpływające na decyzje w zarządzaniu organizacją. „E-mentor” 2012, nr 3(45). Schemat nr 1. Drzewko decyzyjne Cele i wartości Pozytywne skutki rozwiązania 1. 2. Negatywne skutki rozwiązania 1. 2. Możliwe rozwiązania 1. 2. Problem