Przedszkolni outsiderzy – czyli wyrzuceni poza margines relacji rówieśniczych Opracowała: Aleksandra Kubala-Kulpińska, pedagog, terapeuta, trener, autorka programów profilaktycznych, materiałów szkoleniowych oraz publikacji dla rodziców, dyrektorów i nauczycieli W związku z tym, że człowiek jest istotą społeczną, nieustannie dąży do stałego kontaktu z drugą osobą. Dzieci w wieku przedszkolnym zaczynają rozumieć znaczenie środowiska rówieśniczego i postrzegać je jako miejsce, grupę osób, z którymi warto nawiązywać bliższe relacje interpersonalne. Dotychczas w centrum ich zainteresowania byli jedynie rodzice i najbliższa rodzina. Jednak przekraczając po raz pierwszy próg instytucji przedszkolnej, dziecko zostaje członkiem grupy rówieśniczej i staje w obliczu zupełnie nowych dla niego sytuacji, roli i nieznanych mu dotąd zadań, wymagań oraz oczekiwań. Potrzebuję was Okres przedszkolny to czas, w którym dzieci grupują się w sposób naturalny, spontaniczny, a wynika to z chęci zabawy, podejmowania aktywności i kontaktu z ludźmi na takim samym poziomie rozwoju. Przynależność do grupy rówieśniczej umożliwia dziecku zaspokajanie wielu z jego potrzeb. U najmłodszego przedszkolaka, tzn. dwu-, trzy- lub czterolatka, doznania i odczucia dotyczące kontaktu z drugim człowiekiem są silniejsze niż u starszych dzieci. Maluszek jest dużo bardziej wrażliwy i nawet niewinna sprzeczka o zabawkę może stać się przyczyną silnych, negatywnych uczuć i osamotnienia. Podstawą uspołeczniania dziecka są kontakty z rówieśnikami, natomiast dominującą aktywnością dziecka jest zabawa. Przedszkole jest więc miejscem, w którym można zaobserwować różne deficyty. Jednymi z coraz częściej występujących są brak odporności na trudne dla dziecka sytuacje oraz nieumiejętność przestrzegania norm i zasad grupowych. Takie zachowania mogą powodować niski poziom dojrzałości społecznej oraz emocjonalnej, objawami których są brak poczucia bezpieczeństwa, lęk, poczucie zależności i obojętności umysłowej. Społeczna bierność sprawia, że dzieci nie potrafią się przystosować do nowych sytuacji i stawianych przed nimi wymagań, co powoduje ich wycofanie. Dzieci najczęściej przesadnie się podporządkowują lub odrzucają wszelkie kontakty. W każdej grupie zdarzają się sympatie i antypatie, i jest to całkowicie normalne. Niebezpieczną sytuacją jest natomiast jednostkowe odrzucenie któregoś z rówieśników. Dlaczego mnie odrzucacie? Dzieci są surowymi sędziami i potrafią krytycznie oceniać, a następnie okrutnie traktować rówieśników. Czynnikami mającym często wpływ na pozycję dziecka są odmienny rozwój psychosomatyczny, różnice w wyglądzie, inne zachowanie. Te odmienności mogą powodować negatywne reakcje i odrzucenie przez środowisko rówieśnicze. Sygnały i komunikaty mające na celu odtrącenie sprawiają, że dziecko staje się świadome swojej odmienności i w konsekwencji początkowo zaczyna ograniczać kontakty z innymi dziećmi, izoluje się, co w końcowym etapie może prowadzić do całkowitego wyalienowania. Pozycje poszczególnych dzieci w grupach przedszkolnych nie są przesądzone i mogą zmieniać się wielokrotnie w zależności od zachowań, aktywności, sukcesów lub porażek poszczególnych jednostek. Maria Depatuła w swojej książce Odrzucenie rówieśnicze zwraca uwagę na konsekwencje odrzucenia – czyli specyficzne właściwości dzieci odrzucanych przez rówieśników, mające wpływ na ich poszczególne sfery: Wymiary opisu Charakterystyczne cechy i zachowania Sfera poznawcza Sprawność intelektualna – rozbieżne dane: część badaczy zwraca uwagę na błąd w ocenie intelektualnej dzieci odrzuconych. Zazwyczaj nie są one mniej sprawne intelektualnie, a ich problemy z rozumieniem innych i postrzeganiem jako wrogo nastawionych wynikają z ich specyficznej sytuacji społecznej, powodującej „szczególny rodzaj stresu”, w konsekwencji czego przejawiają niższy poziom inteligencji, a w wielu badaniach mają wyraźnie gorsze wyniki w nauce Problemy z przetwarzaniem informacji społecznych – rozpoznawaniem intencji, zamiarów innych ludzi, identyfikowaniem emocji, interpretowaniem sygnałów i wskazówek społecznych Zdolność do zdawania sobie sprawy z cudzego punktu widzenia oraz uświadamiania sobie, jakie konsekwencje mogą wynikać z negatywnych czynów dla uczestników hipotetycznej sytuacji jest niższa niż u dzieci popularnych; niższy poziom zdolności do rozpatrywania sytuacji konfliktowej z uwzględnieniem perspektywy obu zaangażowanych w nią stron Interpretacja motywów działania innych ludzi – dzieci odrzucane, agresywne częściej niż popularni rówieśnicy interpretują zachowania innych dzieci jako wrogie i agresywne, gdy dla innych dzieci są one dwuznaczne Przekonanie, że agresja jest skutecznym sposobem realizacji swoich celów i sposobem rozwiązywania problemów; wyższy od rówieśników stopień aprobaty agresji Niedostrzeganie pozytywnych zachowań partnerów interakcji Niższy poziom wiedzy o możliwych sposobach zachowania się w trudnych sytuacjach społecznych, takich jak przyłączanie się do trwającej już aktywności grupy, reagowanie na sukces i porażkę, reagowanie na prowokację ze strony rówieśnika, respektowanie norm grupy rówieśniczej i dostosowywanie się do wymagań nauczyciela; niższy poziom wiedzy o tym, jak pomagać rówieśnikom w potrzebie, jakich zachowań oczekuje się w danej sytuacji społecznej, jakie strategie są efektywne w interakcjach społecznych, np.: inicjowanie interakcji, nawiązywanie przyjaźni, ograniczanie konfliktów Samoocena – w niektórych badaniach niska, w innych wysoka, lecz zazwyczaj niestabilna i nieadekwatna: dzieci są przekonane, że są akceptowane przez rówieśników, przeceniają jakość swoich przyjacielskich związków, pomimo odczuwanych trudności w nauce mają często wysokie aspiracje co do własnych osiągnięć społecznych i materialnych. Przeświadczenie o niskim poziomie efektywności w interakcjach, mniejsza pewność siebie w zakresie radzenia sobie w kontaktach z rówieśnikami Sfera emocjonalna Częściej niż dzieci popularne przeżywają emocje przykre, a rzadziej przyjemne – natężenie przeżywanych przez nie uczuć gniewu i smutku jest wyższe niż u innych dzieci Poziom samokontroli emocjonalnej jest niski, a dzieci są impulsywne i nadpobudliwe Małe poczucie humoru Lęk społeczny – wyższy poziom niż u dzieci akceptowanych, co w konsekwencji powoduje wycofanie społeczne Objawy depresji Poczucie osamotnienia Nieumiejętność odraczania gratyfikacji Niewrażliwość na potrzeby innych ludzi – częstszy wybór rozwiązań sytuacji konfliktowych, które powiększają własne korzyści cudzym kosztem Brak umiejętności konstruktywnego radzenia sobie z napięciami wynikającymi z niepowodzeń edukacyjnych, przejawiający się w obarczaniu winą nauczyciela lub kolegów albo zaprzeczaniu wartości zadań przedszkolnych; trudności w koncentracji Sfera behawioralna Inicjowanie kontaktów i działań – dwie przeciwstawne tendencje: brak inicjatywy, unikanie kontaktu lub nadmierna aktywność i gadatliwość oraz częste próby podejmowania kontaktów społecznych Poziom uspołecznienia – niski; przejawia się nieliczeniem się z potrzebami innych, niechęcią do udzielania innym pomocy i dzielenia się z innymi, łamaniem reguł obowiązujących w grupie i norm społecznych, rzadkimi przypadkami podejmowania współpracy i dominacją działań indywidualnych, mniejszą ilością zachowań prospołecznych, niskim poziomem zabawy kooperacyjnej, formułowaniem antyspołecznych celów działania Wysoki poziom agresji fizycznej i werbalnej: zaczepianie bez powodu, bójki, bicie słabszych, wzbudzanie strachu u rówieśników, skłonność do obmawiania innych, dokuczanie innym, używanie wulgarnych słów, ordynarne żarty, kpiny z kolegów, wyśmiewanie ich, przezywanie, pyskowanie, kłótliwość Częste zachowania destrukcyjne, antyspołeczne, buntownicze. Częstsze angażowanie się w nieodpowiednie interakcje (kłótnie, awantury, wyzwiska itp.) niż w interakcje pozytywne Częste samotne zabawy Rzadsze niż u dzieci akceptowanych interakcje pozytywne z rówieśnikami Nieprzygotowywanie się do zajęć, niski poziom motywacji do nauki Niekorzystne stosunki z nauczycielami, przeszkadzanie podczas zajęć, prowokowanie częstych uwag krytycznych ze strony nauczycieli Częste opuszczanie zajęć w przedszkolu Pomóżcie mi Co przedszkole może zrobić, aby złagodzić skutki odrzucenia i zapobiegać mu w przyszłości? Należy pracować nad problemem w sposób kompleksowy społecznie, czyli taki, który zadziała na poszczególne komórki społeczne, w których dziecko się obraca: Praca z bajką terapeutyczną – bajkoterapia to metoda, która cieszy się dużym zainteresowaniem ze względu na swoją skuteczność. Przedszkolaki są w grupie wiekowej, dla której wszelkiego rodzaju historie oparte na narracji są najatrakcyjniejszą formą dotarcia do problemu. Pracując z bajkami, możesz tworzyć je samodzielnie lub też skorzystać z dostępnych na rynku pozycji. Oto niektóre z nich: • Aleksandra Kubala – Kulpińska Bajeczki na smuteczki, • Barbara Kosmowska Kolorowy szalik, • David McKee Elmer, • Doris Brett Bajki, które leczą cz. 2 – rozdział Dokuczanie – jak temu zaradzić, • Elżbieta Zubrzycka Tajemnica Michasia, • Erika Meyer-Gritza Jakub pogromca strachu – rozdział Reportaż Marcina, • Karolina Święcicka Baśniowe mikstury – rozdział O Benku, czerwonej ciężarówce i szalonych wyścigówkach, • Kwon Jeong-saeng Psia kupa, • Maria Molicka Bajki terapeutyczne część II – rozdział Karolina w krainie baśni, • Paulette Bourgeois, Brenda Clark Franklin i kask rowerowy, • Roksana Jędrzejewska-Wróbel, seria „Plastelinek” Każdy jest inny. Praca z rodzicami – rola rodzica jest niezmiernie ważną kwestią w procesie uspołeczniania dziecka. To, w jaki sposób zachowują się rodzice, rzutuje na większość zachowań społecznych dziecka oraz na jego umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Dlatego warto wspierać rodziców w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczej. Pokrótce – właściwa rola rodzica, czyli odpowiedzialne i mądre rodzicielstwo, polega na poważnym traktowaniu dziecka, obserwacji jego zachowań i odpowiednio dobranej reakcji na nie, a także na tworzeniu atmosfery pełnej miłości i bezpieczeństwa już od pierwszych dni życia dziecka. Nawiązanie odpowiedniej więzi z potomkiem rodzi, o czym również wspomina w swojej publikacji Maria Deptuła, bezpieczne przywiązanie, dzięki któremu dzieci: • potrafią nawiązywać i podtrzymywać bliskie relacje z innymi ludźmi, • są przekonane, że inni ludzie są życzliwi i mają pozytywne intencje, • chętnie angażują się w eksplorację otoczenia, • w sytuacjach konfliktów i trudności aktywnie poszukują rozwiązań, • umieją zwracać się o pomoc do innych ludzi i korzystać z tej pomocy, • są zdolne do samodzielnego regulowania swoich stanów emocjonalnych, • prawidłowo rozróżniają stany emocjonalne innych ludzi, • wiedzą, że pobudzenie emocjonalne nie musi zagrażać dezorganizacją ich funkcjonowania, • są przekonane, że w wypadku nadmiernego pobudzenia możliwe są skuteczne działania przywracające stabilizację. Praca z grupą – niezwykle ważnymi elementami są również codzienna praca z całą grupą przedszkolną i odpowiednia postawa nauczyciela. Chcąc zapobiegać sytuacji odrzucenia rówieśniczego, warto kształtować umiejętności kluczowe, które są podstawą prawidłowych reakcji i zachowań przedszkolaków. Umiejętności kluczowe dla dobrych relacji z rówieśnikami rozwijane w okresie przedszkolnym (za M. Deptułą) to: Nazwa umiejętności Charakterystyka Umiejętność współpracy podczas zabawy • czekanie na swoją kolej, • dzielenie się zabawkami, • zabawa na niby, • nawiązywanie pozytywnych relacji z rówieśnikami Umiejętności językowe i porozumiewanie się • rozmawianie z rówieśnikami, • zgłaszanie sugestii i wymyślanie wspólnych zabaw, • stawianie pytań i odpowiadanie na prośbę o wyjaśnienia, • zapraszanie do wspólnej zabawy Rozumienie i regulacja emocji • rozpoznawanie własnych uczuć i uczuć innych osób, • regulowanie swoich emocji w stanach podniecenia lub zaniepokojenia, • opanowywanie swojej pobudliwości, wrażliwości i radzenia sobie z codziennymi frustracjami Panowanie nad agresją i umiejętność rozwiązywania problemów • rozwiązywanie konfliktów za pomocą rozmowy, • wymyślanie tymczasowych rozwiązań problemów społecznych i negocjowanie ich z rówieśnikami, • powstrzymywanie agresji reaktywnej Warto podkreślić, że kompetentny i świadomy nauczyciel powinien stosować w swej pracy odpowiednie metody i formy, których systematyczne wykorzystanie prowadzi do rozwoju umiejętności emocjonalnych i społecznych dzieci. Wśród najważniejszych z nich wymienia się: • instruowanie, modelowanie – zapoznawanie dzieci z instrukcjami odpowiedniego zachowania wraz z ich uzasadnieniem, • odtwarzanie – częste stwarzanie dziecku odpowiednich sytuacji do zastosowania oczekiwanych zachowań w praktyce, stałe monitorowanie jego postępów, udzielanie wsparcia oraz rad w razie potrzeby, • nagradzanie – stosowanie pozytywnych wzmocnień, czyli nagród ( w tym społecznych), po to, aby pobudzać dziecko do stosowania oczekiwanych zachowań w różnych sytuacjach dnia codziennego, • motywowanie do działania – stałe wspieranie dziecka w jego wysiłkach zmierzających do wykorzystywania zdobytych umiejętności w kontaktach z rówieśnikami. Ponadto, w celu budowania bezkonfliktowej i pełnej tolerancji atmosfery, nauczyciel powinien: 1. Tworzyć odpowiednie do przezwyciężania stereotypów i uprzedzeń warunki pracy. 2. Uczyć szacunku do odmienności 3. Opisywać, a nie oceniać zachowania dzieci 4. Nie narzucać, tylko zachęcać do współpracy. 5. Empatycznie reagować na przeżywane przez dzieci emocje. 6. Traktować dziecko jako partnera i okazywać mu szacunek i zaufanie. 7. Słuchać uważnie dziecka i jego propozycji oraz modyfikować własne postępowanie. Odrzucenie rówieśnicze jest kwestią powodującą u dziecka nieprzyjemne emocje i negatywne stany mogące mieć swoje konsekwencje w przyszłości, dlatego zarówno rodzice, jak i pedagodzy powinni dołożyć wszelkich starań, aby zapobiegać temu zjawisku.