Profilaktyka uzależnień w przedszkolu Opracowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, wieloletni kurator społeczny sądu rodzinnego i dla nieletnich, trener, współtwórca Instytutu Szkoleń Oświatowych. W swojej pracy zawodowej skupia się głównie na udzielaniu pomocy dziecku obarczonemu szeroko rozumianymi dysfunkcjami i jego rodzinie; zaktualizował: Marcin Majchrzak, radca prawny, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie Podstawową funkcją przedszkola jest wychowanie powierzonych placówce pod opiekę dzieci. Wpojenie społecznych zasad i norm, kształtujących postawę młodego człowieka, niepozwalających mu na zbaczanie z wyznaczonej przez wychowawców drogi, to obowiązek każdego nauczyciela zatrudnionego w przedszkolu. Profilaktyka, o której mowa w tym artykule, skierowana do najmłodszych odbiorców, powinna koncentrować się na kształtowaniu umiejętności, które zapobiegają wchodzeniu w zachowania ryzykowne oraz na dbaniu o wzmacnianie w dziecku poczucia własnej wartości. Działania podejmowane w tym celu powinny koncentrować się na kreowaniu pozytywnego środowiska, w którym dzieci wzrastają i spędzają sporą część każdego dnia. Podstawa prawna Działania profilaktyczne w placówkach oświatowych określa się na podstawie Ustawy Prawo oświatowe. Nie nakazuje ona co prawda przedszkolom tworzenia oddzielnego programu wychowawczo-profilaktycznego, jednak nie oznacza to, że w przedszkolu nie są prowadzone działania wchodzące w jego zakres. Zadania te określają podstawa programowa i realizowany na jej podstawie program wychowania przedszkolnego, przyjmowany przez nauczyciela prowadzącego daną grupę. Potrzeby fizjologiczne Filarem profilaktyki uzależnień, prowadzonej wobec dzieci w wieku przedszkolnym, jest zapewnienie im prawidłowych warunków wzrastania, a ich podstawą – zaspokojenie potrzeb fizjologicznych: odpowiedniego wyżywienia, ruchu na świeżym powietrzu, okrycia, szczepień ochronnych oraz unikanie czynników mających bezpośredni wpływ na zdrowie dziecka i jego zachorowalność. Często chorujące dziecko uczy się, że antidotum na problemy, złe samopoczucie stanowi lek, którego przyjęcie pomaga poczuć się lepiej. Ponadto choroba kojarzy się z większym zainteresowaniem osób bliskich. Ma to wpływ na wyuczenie destruktywnych zachowań, których celem jest koncentracja uwagi innych na swojej osobie. Kolejnym ważnym dla zaspokojenia potrzeb fizjologicznych elementem jest odpowiednie ubranie dziecka, czyli dostosowane do pory roku i warunków atmosferycznych, przy jednoczesnym zachowaniu aktualnie panującej wśród dzieci mody. Ostatni aspekt, choć brzmi dość mało istotnie, jest bardzo ważny, gdyż, czy tego chcemy, czy nie, ma on wpływ na zajmowaną przez dziecko pozycję w grupie rówieśniczej. Osoby zapominające o tym elemencie muszą zdać sobie sprawę, że ich dzieci są wtedy postrzegane jako inne, gorzej ubrane i przez to spychane na niższą pozycję, a to z kolei ma negatywny wpływ na ich samoocenę. Poczucie przynależności do grupy rówieśniczej Jednym z podstawowych warunków, które w zamierzeniu odgrywają rolę przeciwdziałania wchodzeniu dziecka w zachowania ryzykowne, jest jego przynależność do grupy rówieśniczej i zajmowana w niej solidna pozycja. Dlatego niezwykle istotna jest integracja grupy przedszkolnej. Sprzyja temu wzajemne poznanie się dzieci: swoich imion, upodobań oraz zainteresowań. Bardzo duże znaczenie ma jasny, przejrzysty system obowiązujących w przedszkolu norm i zasad. Musi być on czytelny i znany wszystkim dzieciom oraz przestrzegany przez wszystkich członków społeczności przedszkola. Dla budowania prawidłowej osobowości ważne jest równe traktowanie dzieci i ocenianie ich zachowania, bez zbędnego uogólniania. Nie dopuszczamy tym samym do wpisywania ich w pełnienie niekorzystnych funkcji grupowych, które prowadzą do zaniżenia poczucia własnej wartości i podejmowania w przyszłości zachowań ryzykownych. Taka sytuacja odbija się nie tylko na pokrzywdzonym dziecku, ale ma też destruktywny wpływ na pozostałe dzieci, które uczą się przy tym zachowań przemocowych wobec swoich kolegów, wyznaczonych do odgrywania roli np. kozła ofiarnego. Poczucie więzi z rodziną Nie mniej ważne w przeciwdziałaniu zachowaniom ryzykownym jest poczucie przynależności dziecka do własnej rodziny. Zadaniem przedszkola jest organizacja różnego rodzaju imprez, w których aktywnie uczestniczą również rodzice. Poczucie dumy z dziecka, odpowiednio przekazane przez najważniejszych dla niego ludzi, zwiększa jego poczucie akceptacji. Ich brak na widowni podczas wydarzeń specjalnych jest dla młodego człowieka bardzo przykrym doświadczeniem i tym samym niedopuszczalnym zjawiskiem. Jeżeli się powtarza, konieczna jest rozmowa z rodzicami, która zapewni dziecku ich udział w organizowanych przez przedszkole występach dzieci. Warto też pokazać rodzicom, podczas pogadanek lub zajęć warsztatowych, sposoby spędzania z dzieckiem wolnego czasu oraz poinstruować ich, w jaki sposób prawidłowo komunikować się ze swoim potomstwem, wyznaczać mu podstawowe granice oraz rozwiązywać sytuacje trudne i konfliktowe. Dobrym rozwiązaniem, które kreuje poczucie wspólnoty wewnątrz rodziny, jest organizacja festynów, podczas których uczestnicy są zachęcani do udziału we wspólnych konkursach i zabawach. Poczucie własnej wartości Dla właściwego poczucia własnej wartości, które chroni dziecko przed wchodzeniem w zachowania ryzykowne, oprócz wspomnianych już czynników, istotne znaczenie ma docenianie jego pracy i zaangażowania w wykonywanie powierzonych zadań. Należy pamiętać o chwaleniu dzieci: bezpośrednio oraz w komunikatach skierowanych do rodziców. Szczególnie ważne jest to w stosunku do dzieci uznawanych za wychowawczo trudne. Wytwory dziecka powinny być zawsze poddawane konstruktywnej ocenie. Pozytywne aspekty pracy należy omówić i pochwalić za wkład i zaangażowanie w podjęte działania, ale również uzupełnić o wskazówki do dalszej pracy i poprawy obszarów tego wymagających. Nawet stosunkowo nieznaczne postępy powinny być doceniane i nagradzane. Udzielanie opiekunom pozytywnych informacji zwrotnych o dzieciach może się odbywać podczas ich odbioru z przedszkola oraz drogą mailową lub tradycyjną – poprzez napisanie listu pochwalnego. Budując w dziecku poczucie własnej wartości, nie należy zapominać o możliwości zaprezentowania przez niego swoich prac. Niedopuszczalne jest zamieszczanie na wystawie tylko niektórych, wybranych, jak i angażowanie w przedstawienia jedynie najzdolniejszych podopiecznych. Każde dziecko zasługuje na możliwość ekspresji twórczej, bez względu na indywidualne predyspozycje. Poczucie bezpieczeństwa Elementarne dla rozwoju dziecka jest poczucie bezpieczeństwa. Często jego brak prowadzi do sięgnięcia po środki, które mają na celu uśmierzenie poczucia lęku. Bezpieczeństwo zapewnia dzieciom przede wszystkim przewidywalne środowisko, w którym wzrastają. W przedszkolu jest ono zapewniane poprzez niezmienny rozkład dnia, jednolity system wychowania i stały system obowiązujących norm i zasad. Ogromny wpływ na emocjonalne poczucie bezpieczeństwa mają stali wychowawcy, na co dzień sprawujący opiekę nad grupą. Ich empatia, przewidywalność reakcji, sprawiedliwa ocena i jednakowe traktowanie wszystkich dzieci dają im poczucie stabilizacji. Są to czynniki, które mają wpływ na budowanie autorytetu nauczyciela. Sprzyja to poszanowaniu i uwewnętrznianiu wartości, które przekazuje się dzieciom podczas procesu wychowania. W domu bezpieczne środowisko kształtują spójne postawy wychowawcze rodziców, zapewniające stabilne środowisko wzrastania. Najbardziej korzystna postawa rozciąga się pomiędzy kochającą swobodą a kochającą kontrolą. Daje ona tyle swobody, aby dziecko mogło się uczyć na własnych błędach, a jednocześnie pozwala nie zrobić sobie krzywdy podczas eksplorowania otoczenia. Współpraca z rodzicami i lokalnym zapleczem pomocowym Dzieci w przedszkolu powinny mieć zapewnione odpowiednie warunki rozwoju fizycznego: racjonalne wyżywienie, stały dostęp do napojów (najlepiej wody), codzienny ruch na świeżym powietrzu i możliwość odpoczynku. Nie wszystkie dzieci mają zagwarantowane te podstawowe warunki egzystencji poza czasem spędzanym w przedszkolu. Część problemów wynika z ignorancji rodziców, dlatego jednym z tematów zebrań powinny być zasady higieny życia dziecka w wieku przedszkolnym. Inną formą przekazania niezbędnych informacji jest indywidualna rozmowa z opiekunami. Powinna ona być stosowana zwłaszcza w tych przypadkach, w których sprawa jest wyjątkowo drażliwa i wymaga zachowania dyskrecji. Niestety, często owe zaniedbania wynikają z problemów finansowych danej rodziny, dlatego też jeżeli pomimo podjętych prób poprawy bytu podopiecznego pracownicy przedszkola nadal obserwują zaniedbania, które odbijają się na zdrowiu dziecka, powinni oni zgłosić problem do ośrodka pomocy społecznej. Ośrodek pomocy społecznej wspiera niektóre rodziny w kryzysie poprzez nawiązanie współpracy z asystentem rodziny. Jego zadaniem jest zaproponowanie podopiecznym rozwiązań mających na celu osiągnięcie stabilizacji środowiska koniecznego dla prawidłowego rozwoju dzieci. Zasadne jest, aby przedstawiciele przedszkola poprzez ścisłą współpracę pomogli znaleźć asystentowi źródła problemów rodziny i wspierali go w zaprowadzeniu ładu i porządku, dających dziecku poczucie bezpieczeństwa. Rodziny obarczone problemami, nieradzące sobie z procesem wychowania swoich dzieci, niejednokrotnie mają przydzielonego kuratora sądowego, którego zadaniem jest m.in. kontrolowanie dopełnienia obowiązków rodzicielskich. Przedstawiciele przedszkola mają z kolei za zadanie ścisłą współpracę z sądem i informowanie go poprzez kuratora o wszelkich zaniedbaniach wpływających na rozwój dziecka. Dziecko uczy się głównie poprzez modelowanie i naśladowanie postępowania dorosłych, dlatego też dzieci wywodzące się z rodzin, w których obecny jest problem uzależnienia, częściej podejmują zachowania ryzykowne. Należy więc zwrócić szczególną uwagę na te zachowania rodziców, które wskazują na nadużywanie alkoholu lub innych środków psychoaktywnych. Przedstawiciele przedszkola mają obowiązek swoimi obawami podzielić się z kuratorem sądowym, ponieważ najważniejsze jest dobro dziecka.