Zdrowie psychiczne uczniów – rola psychologa szkolnego Opracowała: Małgorzata Taraszkiewicz, psycholog edukacyjny, neurometodyk, wykładowca, autorka i współautorka ponad 40 książek i programów edukacyjnych, redaktor naczelny czasopisma dla rodziców i nauczycieli „Mam Dziecko w Szkole”; od 2017 r. prowadzi e-poradnię dla rodziców i nauczycieli Analizując dane dotyczące kondycji psychofizycznej dzieci i młodzieży, można z całą pewnością stwierdzić, że w szkole na plan pierwszy wysuwa się aktualnie potrzeba wspólnego działania całej kadry, a zwłaszcza nauczycieli wychowania fizycznego i psychologów szkolnych, osób szczególnie odpowiedzialnych za edukację zdrowotną uczniów. Wszystkich zainteresowanych tematyką odsyłam do świeżo wydanej książki Pawła F. Nowaka Postawy nauczycieli wychowania fizycznego wobec edukacji zdrowotnej, w której autor stwierdza, że „(…) pomimo pozytywnej postawy wobec edukowania o zdrowiu, nauczycieli cechuje prosportowa orientacja wychowania fizycznego… zaś nagradzanie nauczycieli przede wszystkim za osiągnięcia sportowe uczniów osłabia ich gotowość i chęć do edukowania o zdrowiu” (6) . W artykule zajmiemy się rolą psychologów szkolnych w wersji optymalnej i adekwatnej do zdiagnozowanego stanu rzeczy, gdyż sytuacja jest alarmująca! Zacznijmy od definicji. Zdrowie psychiczne Zdrowie psychiczne jest fundamentalnym dobrem osobistym człowieka, chronionym przez państwo z mocy prawa (art. 23 Kodeksu cywilnego). Pojęcie zdrowia psychicznego wykracza przy tym poza brak choroby psychicznej. Definicja WHO określa zdrowie psychiczne jako pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny człowieka, który obejmuje trzy kategorie: dobrostan psychologiczny, emocjonalny i społeczny. Według prof. Kazimierza Dąbrowskiego (twórcy koncepcji dezintegracji pozytywnej i prekursora idei higieny psychicznej) zdrowie psychiczne to „(…) zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego” (4). W definicjach zdrowia psychicznego najczęściej pojawiają się pojęcia: równowagi psychicznej połączonej z pełną sprawnością wszystkich funkcji intelektualnych i emocjonalnych, zapewniających jednostce poczucie spełnienia i zadowolenia. Bilans Z każdym rokiem rośnie w Polsce liczba osób, u których diagnozowane są problemy natury psychicznej. Statystyki pokazują, że dotyczy to ok. ośmiu milionów dorosłych i ok. czterech milionów dzieci i młodzieży. Najczęstsze zaburzenia to: • zaburzenia lękowe, które dotyczą ok. 20 proc. dzieci i młodzieży, stosunkowo częściej występują u dziewcząt/kobiet, • zaburzenie nastroju i depresja – na kliniczną depresję cierpi ok. 1 proc. dzieci w wieku od 2 do 3 lat, 2 proc. dzieci w wieku 6–12 lat i ok. 20 proc. nastolatków; obniżenie nastroju obserwuje się u co 8. dziecka; u młodzieży – w wieku od 15 do 19 lat – wzrasta liczba prób samobójczych i samobójstw, • anoreksja, bulimia, ortoreksja – wzrasta liczba dzieci z zaburzeniami odżywiania (zwłaszcza wśród dziewcząt po 12. roku życia), • nałogi i uzależnienia (alkohol, nikotyna, komputery, telefony, gry) (20). Rośnie też liczba dzieci z zakłóceniami i zaburzeniami rozwoju: • objawy zakłóceń integracji sensorycznej (SI) obserwuje się u co 6. dziecka (21), • różne formy dysleksji rozwojowej (dysleksja, dysortografia, dysgrafia, dyskalkulia, dyspraksja) diagnozowane są u ok. 10–15 proc. dzieci (2), • ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, dotyczy ok. 8 proc. dzieci (20), • wzrasta liczba dzieci z zespołem Aspergera (dziś nie jest już traktowany jako choroba, ale jako odmienny wzorzec budowania relacji z otoczeniem) (22), • 7 dzieci na 1000 cierpi na mutyzm wybiórczy, a zaburzenie to jest często mylone z autyzmem lub zespołem Aspergera (22), • zaburzenia zachowania i zaburzenia opozycyjno-buntownicze występują u ok. 10 proc. dzieci i nastolatków (1), • zaburzenia mowy dotyczą ok. 30 proc. dzieci (1), • wiele osób przejawia nadwrażliwość emocjonalną, a 15–20 proc. cechuje tzw. wysoka wrażliwość (HSP – Higly Sensitive People), często mylona ze spektrum autyzmu wysokofunkcyjnego (1). Coraz głośniej mówi się też o zjawisku wypalenia u dzieci, które diagnozuje się już u ok. 5–8 proc. dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym (11, 20). Styl życia kształtowany w domu i szkole (dżungla sensoryczna, świat przeładowany stymulacją, zadanioholizm, tzw. przeeksploatowanie fizyczne) uruchamia mechanizmy sprzyjające pojawianiu się depresji i zespołu wypalenia. W efekcie przeładowania dzieci zaczynają przejawiać objawy, które występują u dorosłych: chroniczne zmęczenie (które utrzymuje się min. 6 miesięcy i nie ustępuje po odpoczynku), utrata apetytu, problemy ze snem lub bezsenność, różnorodne bóle bez wyraźnej przyczyny, niecierpliwość i wybuchy irytacji, utrata zainteresowań, poczucie braku siły, obniżenie nastroju i stany depresyjne. Ponadto zaledwie 20 proc. dzieci odnosi sukcesy w szkole, ponad 30 proc. skarży się na kłopoty z pamięcią i koncentracją, a ok. 40 proc. idzie do szkoły z lękiem (przed lekcjami, nauczycielem, hejtem ze strony rówieśników, doświadczanym mobbingiem i innymi formami przemocy) (5, 7, 12). W praktyce może to oznaczać, że nawet 1/3 dzieci w klasie wymaga wsparcia i specjalistycznej pomocy. Obraz ten pokazuje priorytetowe zadania w ramach profilaktyki pierwszego stopnia, o czym będzie mowa dalej. Ważne! Pomocą psychologiczno-pedagogiczną należy objąć wszystkich uczniów lub wychowanków, którzy tej pomocy potrzebują – nie tylko tych, którzy posiadają orzeczenia lub opinie poradni psychologiczno-pedagogicznych. Warto pamiętać też, że katalog potrzeb, które są podstawą do objęcia ucznia lub wychowanka pomocą psychologiczno-pedagogiczną, jest katalogiem otwartym. W celu uzyskania pełnego obrazu sytuacji w szkole warto poznać dane dotyczące kondycji psychicznej nauczycieli: • 86 proc. ma poczucie, że ich obciążenia zawodowe są wyższe niż w innych profesjach, • 20 proc. nauczycieli ma pełne objawy zespołu wypalenia zawodowego, • 25 proc. ma niskie poczucie sensu pracy, • 30 proc. odczuwa długotrwały smutek, zdenerwowanie, obniżony nastrój, • 34 proc. nauczycieli odczuwa zmęczenie psychicznie po spotkaniach z rodzicami uczniów, • 43 proc. ma negatywne doświadczenia związane z rodzicami uczniów, zaś duża grupa nauczycieli podkreśla poczucie bycia niedocenianym i brak wsparcia psychologicznego (10,18). Jak widać, edukacja w zakresie higieny psychicznej i zdrowia to najpilniejsze zadanie dydaktyczno-wychowawcze w naszych czasach. Do obowiązków wszystkich nauczycieli należy budowanie przestrzeni rozwoju w szkole (zgodnie z celem edukacji), ale zespół psychologiczno-pedagogiczny powinien stanąć na straży standardów higieny psychicznej i zdrowia psychicznego społeczności szkolnej. Profilaktyka pierwszego stopnia Na tym poziomie prowadzone są działania minimalizujące prawdopodobieństwo wystąpienia problemów natury psychicznej poprzez monitorowanie i eliminowanie niekorzystnych czy szkodliwych elementów w środowisku szkolnym, które przyczyniają się do osłabienia zasobów psychofizycznych uczniów i pracowników. Zalecane działania: • wprowadzenie zasady „szkoła wolna od przemocy”, która będzie dotyczyła uczniów, nauczycieli i rodziców, • wyjaśnienie, że przemoc ma charakter fizyczny i emocjonalny, wyraźny i subtelny, a jej konsekwencją jest zawsze dewastacja psychiczna, • nauczenie wychowanków technik relaksacji (np. na lekcjach wychowania fizycznego), • udostępnienie strefy ciszy w czasie przerwy (mobilne miejsca ciszy, np. biblioteki czy sale gimnastyczne; wybrany korytarz w szkole), gdzie uczniowie mogą odpocząć z dala od hałasu, • wprowadzenie warsztatów„na start” roku szkolnego dla uczniów – warsztaty z uczenia się mogą być jednocześnie przestrzenią sprzyjającą integracji klasy, wypracowaniu kontraktów funkcjonalnych, opanowaniu różnych kompetencji kluczowych (w tym komunikacji, współpracy itd.); jako przykład można polecić – przetestowane już w setkach szkół – gotowe scenariusze warsztatów NeuroBox.pl (13), • diagnozowanie szkoły pod kątem przeładowania sensorycznego i zminimalizowanie stymulacji sensorycznej w pomieszczeniach szkolnych: nadmiar dekoracji, wywieszonych/wystawionych środków dydaktycznych itp. (14), • prowadzenie aktywnej polityki informacyjnej, która pozwoli uchwycić wpływ stylu życia na kondycję psychofizyczną człowieka (w tym na obniżanie nastroju, problemy z koncentracją), • budowanie przestrzeni rozwoju człowieka w szkole (wspieranie zdolności i talentów uczniów, doradztwo edukacyjno-rozwojowe, zajęcia indywidualne i grupowe we współpracy z poradniami, ośrodkami kultury, biblioteką pedagogiczną, ośrodkami doskonalenia nauczycieli itd.), • wprowadzenie obowiązkowych badań przesiewowych w klasach I–III (profilaktyka trudności szkolnych, rozpoznanie problemów w uczeniu się i zachowaniu) (15), • uwrażliwienie nauczycieli i rodziców na przejawy różnic indywidualnych w zachowaniu dzieci, które mogą być mylone z zakłóceniami czy zaburzeniami rozwojowymi albo niewłaściwym zachowaniem: np. dzieci wysoko wrażliwe mogą być odbierane jako wycofane społecznie, niedojrzałe emocjonalnie itd., dzieci o całościowym stylu przetwarzania informacji mogą mieć duży problem ze zrozumieniem i wykonaniem zadania, kiedy polecenia są podawane jednocześnie, zachowanie dzieci o dużej potrzebie kontaktów interpersonalnych może być interpretowane jako wyraz łamania dyscypliny na lekcji, a dziecko oceniane jako nieposłuszne (15). Profilaktyka drugiego stopnia W jej obręb wchodzą działania skoncentrowane na: • udzielaniu odpowiedniego wsparcia edukacyjnego, • udzielaniu pomocy psychologiczno-pedagogicznej, w tym dostosowaniu wymagań edukacyjnych dla uczniów: o ze zdiagnozowanymi problemami rozwojowymi, chorobami somatycznymi, przewlekłymi, neurologicznymi, o z niepowodzeniami edukacyjnymi, o w sytuacjach kryzysowych lub traumatycznych, o z trudnych środowisk, o zdolnych (3, 8, 19). Profilaktyka drugiego stopnia jest dość dobrze rozpoznana i opisana przez specjalistów, a jej zasady i procedury są znane i ogólnie dostępne (zob. 3, 8, 19). Znacznie bardziej zaniedbany jest obszar profilaktyki pierwszego stopnia, przede wszystkim w kwestiach dotyczących wczesnej diagnozy zakłóceń i zaburzeń rozwojowych, profilaktyki trudności szkolnych i zachowania. Nawarstwiające się problemy wybuchają na ogół w klasie IV, kiedy w wielu przypadkach jest już za późno (zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę ponoszone przez dziecko koszty psychoemocjonalne). Najczęściej obserwowane problemy wśród dzieci Psycholog szkolny powinien uwrażliwić nauczycieli i rodziców uczniów na obserwację zachowań dzieci, które mogą stać się podstawą do konsultacji ze specjalistami i pogłębionej diagnostyki. Poniżej lista najczęściej obserwowanych problemów, które wymagają dalszego specjalistycznego wsparcia. Objawy i zachowania Zalecany specjalista • nadmierna lękliwość, • nadwrażliwość sensoryczna (na zapachy, dźwięki, dotyk), • nadmierna aktywność ruchowa, • wysuwanie języka podczas pisania, • przekręcanie kartki, zeszytu podczas pisania czy rysowania, • „dziwne siedzenie” (okręcanie nóg wokół krzesła, siedzenie na podkulonych nogach), • podpieranie głowy podczas pisania (lub niemal pokładanie głowy na blacie ławki), • ogólna niezręczność (nieustanne potykanie się na zajęciach ruchowych i sportowych), • gubienie rzeczy, • dezorientacja w czasie i przestrzeni, • brak umiejętności planowania • specjalista integracji sensorycznej • obniżony poziom graficzny pisma, • nietrzymanie się w liniaturze, • nieprawidłowy uchwyt nożyczek, • brak poprawnego chwytu pisarskiego, • męczliwość ręki podczas pisania, rysowania • specjalista integracji sensorycznej, • specjalista terapii ręki • brak koncentracji, • stałe rozproszenie, • smutek, • zmęczenie • pediatra (stwierdzenie niedoboru witaminy D, magnezu, potasu, cukrzycy), • endokrynolog (dla wykluczenia zaburzeń pracy tarczycy), • psycholog • problemy z nauką czytania, • mrużenie oczu podczas czytania, • widzenie podwójne, • zawroty głowy podczas przepisywania z tablicy do zeszytu • specjalista ds. dysleksji, • okulista-strabolog • ograniczony kontakt słowny dziecka z innymi lub brak kontaktu w szkole, • wycofanie, • objawy lęku, • objawy paniki • psycholog, • specjalista ds. mutyzmu wybiórczego • dyslalia (nieprawidłowe wymawianie spółgłosek), • afazja, • giełkot (zaburzenie płynności mówienia), • jąkanie • logopeda, • neurolog, • laryngolog • ataki paniki, • objawy nerwicowe, • tiki • psycholog, • psychiatra • zachowania opozycyjno-buntownicze • psycholog, • psychiatra • nagłe pogorszenie się zachowania dziecka, • nagłe obniżenie wyników edukacyjnych • psycholog, • neurolog (w celu wykluczenia epilepsji), • endokrynolog (w celu wykluczenia zaburzeń pracy tarczycy), • pediatra (w celu wykluczenia cukrzycy) • znaczne obniżenie nastroju, • smutek, • objawy depresji, • próby samobójcze, • samouszkodzenia ciała, • rozdawanie rzeczy, • pisanie listów pożegnalnych • natychmiastowy kontakt z psychiatrą, • pomoc medyczna Zakończenie Jesienią tego roku ma być przedstawiony projekt reformy psychiatrii dziecięco-młodzieżowej. Ze strony MEN-u dochodzą informacje o wzmocnieniu opieki psychologicznej i zwiększeniu liczby psychologów w szkole. Pojawiają się także sygnały dotyczące wprowadzenia studiów podyplomowych z psychologii (pomysł jest krytykowany, ale może stać się przyczynkiem do pojawienia się np. opiekunów psychologicznych w szkole, co radykalnie poprawiłoby obecną sytuację). Jak zwykle wszystko zależy od finansów. Trudno przewidzieć, jak te działania przełożą się na praktykę, ale jedno jest pewne – psychologów szkolnych jest za mało w stosunku do liczby uczniów potrzebujących wsparcia. Pozostaje jeszcze kwestia stałego doskonalenia się psychologów szkolnych i doskonalenia się nauczycieli w zakresach, które wymienione zostały wyżej. Oczywiście są studia podyplomowe, kursy doskonalące, literatura przedmiotu (co wymaga czasu i znowu sporo pieniędzy), ale przecież nie da się ukończyć wszystkich kursów i nie można być specjalistą we wszystkim. Dobrym rozwiązaniem byłoby pojawienie się portalu z zasobami dotyczącymi profilaktyki pierwszego i drugiego stopnia dla psychologów szkolnych i nauczycieli. Bibliografia 1. E. Aron, Wysoko wrażliwe dziecko. Jak zrozumieć dziecko i pomóc mu żyć w przytłaczającym świecie?, tłum. A. Sawicka-Chrapkowicz, Gdańsk 2018. 2. M. Bogdanowicz, Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, Gdańsk 2002. 3. R. Cybulska, H. Derewlana, A. Kacprzak, K. Pęczek, Uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w systemie edukacji w świetle nowych przepisów prawa oświatowego, Warszawa 2017. 4. Zdrowie psychiczne, red. K. Dąbrowski, Warszawa 1985. 5. A. Iłendo-Milewska, A. Wojtach, Jakość funkcjonowania uczniów w środowisku szkolnym – poczucie bezpieczeństwa w percepcji uczniów, „Przegląd Badań Edukacyjnych” 2013, nr 17. 6. P.F. Nowak, Postawy nauczycieli wychowania fizycznego wobec edukacji zdrowotnej, Warszawa 2019. 7. K. Okulicz-Kozaryn, K. Bobrowski, A. Borucka, K. Ostaszewski, A. Pisarska, J. Raduj, Klimat i kultura szkoły a zdrowie psychiczne i zachowania problemowe uczniów, https://www.ore.edu.pl/2015/06/zdrowie-psychiczne-dzieci-i-mlodziezy-materialy-do-pobrania/ [dostęp: 12.08.2019]. 8. A. Olechowska, Specjalne potrzeby edukacyjne, Warszawa 2016. 9. Cz. Plewka, M. Taraszkiewicz, Uczymy się uczyć, Szczecin 2010. 10. J. Pyżalski, Stresory w środowisku pracy nauczyciela [w:] Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli. Pomiędzy wypaleniem zawodowym a zaangażowaniem, red. J. Pyżalski i D. Merecz, Kraków 2010. 11. M. Schulte-Markwort, Wypalone dzieci. O presji osiągnięć i pogoni za sukcesem, przeł. M. Guzowska, Słupsk 2017. 12. I. Tabak, Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży. Wsparcie dzieci i młodzieży w pokonywaniu problemów, „Studia BAS” 2014, nr 2(38). 13. M. Taraszkiewicz, Z. Taraszkiewicz, NeuroBox – programy rozwojowe dla przedszkoli i szkół, http://grupa-edukacyjna-21.mozello.pl/page/ [dostęp: 12.08.2019]. 14. M. Taraszkiewicz, Z. Taraszkiewicz, Przestrzeń szkoły. Inspiracje do kreowania szkoły jako miejsca integracji międzyludzkiej, uczenia się i rozwoju, http://grupa-edukacyjna-21.mozello.pl/page/params/post/1001703/konferencja-edukacja-innowacja [dostęp: 12.08.2019]. 15. M. Taraszkiewicz, Z. Taraszkiewicz, Przewodnik rozwoju dziecka. Dla nauczycieli i rodziców dzieci w wieku 5–10 lat, Grupa Edukacyjna 21, 2019. 16. M. Taraszkiewicz, Siła i odporność psychiczna. Jak je wzmocnić?, Słupsk 2019. 17. M. Taraszkiewicz, PO-MOC ku równowadze. Mały atlas zdrowia psychicznego, Słupsk 2019. 18. S. Tucholska, Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Psychologiczna analiza zjawiska i jego osobowościowych uwarunkowań, Lublin 2010. 19. E. Wojdyła, Organizacja pomocy psychologiczno-pedagogicznej w systemie oświaty w świetle zmian prawnych i finansowych, https://www.ore.edu.pl/?s=organizacja+pomocy +psychologiczno&res_type=zasoby [dostęp: 12.08.2019]. 20. Podnoszenie kompetencji kadr medycznych uczestniczących w realizacji profilaktycznej opieki psychiatrycznej, w tym wczesnego wyrywania zaburzeń psychicznych, w ramach Narodowego Programu Zdrowia 2016–2020. Materiały dydaktyczne – Prometriq Akademia Zarządzania 2017. 21. Materiały ze strony Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Integracji Sensorycznej SI. 22. Materiały ze strony Polskiego Towarzystwa Mutyzmu Wybiórczego. 23. Materiały z kampanii „Zobacz, znikam”, 2016. Reklama