STAN PRAWNY NA 23 SIERPNIA2019 Uczeń niedostosowany społecznie Opracowała i zaktualizowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, doświadczony kurator społecznego sądu rodzinnego i dla nieletnich Podstawa prawna: • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2015 r. w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii (Dz.U. z 2015 r. poz. 1249 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 stycznia 2018 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii (Dz.U. z 2018 r. poz. 214), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji (Dz.U. z 2017 r. poz. 1646), • Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. z 2018 r. poz. 969), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 2 listopada 2015 r. w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach (Dz.U. z 2015 r. poz. 1872 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (Dz.U. z 2017 r. poz. 1578 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych (Dz.U. z 2017 r. poz. 1647). Niedostosowanie społeczne według Lidii Mościckiej to stan, w którym system zachowań, działań i środków zmierzających do zaspokojenia istotnych dla jednostki potrzeb, realizowany jest w sposób społecznie nieakceptowany, zakazany przez kodeks prawny, obyczajowy bądź etyczny. Z kolei Maria Przetacznikowa i Maria Sulkowska postrzegają je jako zaburzenia w zachowaniu, które występują w stopniu tak silnym i głębokim, że utrudniają lub uniemożliwiają dziecku normalne współżycie z ludźmi. Diagnoza niedostosowania społecznego Proces niedostosowania postępuje powoli i najczęściej zaczyna się już w wieku przedszkolnym. Objawia się tym, że dziecko nie podporządkowuje się zasadom obowiązującym w grupie, nie wykonuje poleceń nauczyciela, wymusza siłą swoje potrzeby. Mimo możliwości wczesnego wystąpienia niektórych objawów niedostosowanie społeczne można stwierdzić dopiero, kiedy dziecko skończyło 13. rok życia i zaczyna w pełni odpowiadać za swoje czyny – również prawnie. Do tego czasu mówić można o zagrożeniu niedostosowaniem społecznym czy – jak określa je prawodawstwo – o demoralizacji. Czynniki, które na nią wskazują, to: • akty naruszania zasad współżycia społecznego, • popełnianie czynu zabronionego, • systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, • używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, • uprawianie nierządu, • włóczęgostwo, • udział w grupach przestępczych. Zaobserwowanie podobnych zachowań musi pociągać za sobą natychmiastowe kroki przeciwdziałające procesowi niedostosowania. Placówka oświatowa ma w tym zakresie szczególne obowiązki. Uczeń sprawiający problemy wychowawcze a niedostosowanie społeczne Uczeń niedostosowany społecznie w szkole to dziecko nieprzestrzegające przyjętych i zapisanych w statucie norm społecznych, często wagarujące, dopuszczające się różnorakich aktów przemocy – zarówno fizycznej, psychicznej, jak i werbalnej. Niejednokrotnie to lider grupy, która dopuszcza się nękania, czyli długotrwałego prześladowania wybranego przez siebie ucznia lub nauczyciela. Często przyjmuje środki psychoaktywne, pali papierosy i pije alkohol. Nierzadko ma związek z grupami przestępczymi i bierze udział w czynach karalnych – samemu lub przy udziale kolegów. O tym, że dana osoba jest zdemoralizowana, świadczą wielokrotnie powtarzające się zachowania dysfunkcyjne sprzężone ze sobą. Natomiast czyny karalne oraz przynależność do grup przestępczych traktowane są zawsze jako przejawy znacznego niedostosowania społecznego. W sytuacji odkrycia takich przejawów należy niezwłocznie przekazać odpowiednie informacje organom ścigania i/lub wymiarowi sprawiedliwości. Profilaktyka Szkoła poza funkcją edukacyjną spełnia również funkcję wychowawczą, ma obowiązek prowadzenia wspierania działań profilaktycznych. Działania, których celem jest przeciwdziałanie zachowaniom dysfunkcyjnym u uczniów, powinny być zaplanowane w szkolnym programie wychowawczo-profilaktycznym. Zasadne jest, aby przy określeniu potrzeb placówki w tym zakresie oraz doborze podejmowanych działań, wspomagali szkołę pracownicy poradni psychologiczno-pedagogicznej. W związku z tym, że niedostosowanie społeczne przeważnie związane jest z uzależnieniami, zakres działań profilaktycznych i sposób ich realizacji określa Rozporządzenie w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii. Dzieli ona jej zakres na: • profilaktykę uniwersalną – polegającą na wspieraniu wszystkich uczniów i wychowanków w prawidłowym rozwoju i zdrowym stylu życia oraz podejmowaniu działań, których celem jest ograniczenie zachowań ryzykownych niezależnie od poziomu ich ryzyka, • profilaktykę selektywną – wspierającą uczniów oraz wychowanków, którzy ze względu na swoją sytuację rodzinną, środowiskową lub/i uwarunkowania biologiczne są w wyższym stopniu narażeni na rozwój zachowań ryzykownych, • profilaktykę wskazującą – mającą na celu wspieranie uczniów i wychowanków, u których rozpoznano występowanie zachowań ryzykownych, w tym wczesne objawy używania środków psychoaktywnych. Wszystkie podejmowane przez placówkę działania na każdym poziomie powinny być oparte na prowadzonym wcześniejszym rozpoznaniu potrzeb i możliwości. Są one zależne od środowiska, z którego pochodzą uczniowie, od ich statusu ekonomicznego, socjalnego, ale również zaangażowania rodziców w proces wychowywania swoich dzieci. Ważne są również zasoby, jakimi dysponuje placówka w zakresie wspomagania swoich podopiecznych. Szkoły miejskie mają dostęp nie tylko do placówek pomocowych, takich jak poradnia zdrowia psychicznego, ośrodki pomocy społecznej i bliski kontakt z poradnią psychologiczno-pedagogiczną, ale i do różnorodnych placówek prowadzonych przez organizacje pozarządowe. Szkoły mieszczące się na terenach wiejskich w sposób szczególny wymagają wsparcia ze strony pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznej, gdyż ich zasoby są w znaczny sposób uszczuplone. Działania rozpoznające potrzeby mogą być także wpisane w ewaluację wewnętrzną, która jest obowiązkowa dla każdej szkoły. W tym celu zespół powołany do tego zadania w szkole musi stworzyć narzędzia oraz określić grupę badawczą. Uzasadnione jest, aby w działaniach tych pomocą służyli im pracownicy poradni, którzy powinni wesprzeć szkołę w analizie uzyskanych materiałów. Profilaktyka wskazująca – zadania poradni Każde dziecko, które zachowuje się dysfunkcyjnie, wymaga wsparcia i natychmiastowej reakcji ze strony osób, które dostrzegą niepokojące objawy. Oczywiście jednorazowy nieakceptowany wybryk nie może być traktowany jako demoralizacja. Jednak powtarzające się dysfunkcyjne zachowania zawsze wymagają podjęcia odpowiedniej strategii działań. Przeważnie pierwsze objawy niesubordynacji są widoczne dla pracowników szkoły. Do ich obowiązków należy udzielenie wsparcia na podstawie skoordynowanych działań wychowawcy, nauczycieli przedmiotowych, specjalistów zatrudnionych w placówce oraz rodziców. Jedynym wymaganym dokumentem na tym etapie jest przekazany rodzicom spis podejmowanych działań, ich wymiar oraz czas udzielania wsparcia. Rodzice powinni potwierdzić otrzymanie dokumentu po to, by w teczce, w której jest gromadzona dokumentacja ucznia mówiąca o udzielanym mu wsparciu, znalazł się dowód potwierdzający współpracę i podejmowane w celu pomocy kroki. Jeżeli jednak podejmowane w szkole działania są niewystarczające, co potwierdzają nasilające się zachowania dysfunkcyjne, świadczące o postępującym procesie niedostosowania społecznego, konieczne jest wsparcie dziecka i jego rodziny przez przedstawicieli poradni psychologiczno-pedagogicznej. Reprezentowane przez ucznia nieakceptowane zachowania mogą być wynikiem niepełnosprawności (np. szeroko rozumianego spektrum autyzmu, choroby – choćby depresji lub zaburzeń, takich jak chociażby ADHD). W takich przypadkach niezbędna jest konsultacja psychiatryczna. Służy ona ustaleniu przyczyn reprezentowanych przez dziecko problemów, jak i podjęciu odpowiedniego leczenia. Niejednokrotnie jednak decyzja o udaniu się do lekarza psychiatry jest niełatwa dla rodzica. Przede wszystkim dostęp do niego jest trudny, a ponadto osoba lecząca się u niego jest narażona na ostracyzm społeczny. Dlatego też zasadne w rozmowie z rodzicem wydaje się poruszenie aspektu tajemnicy lekarskiej oraz sprawdzenie dostępności wizyty u tego specjalisty. Wspieranie relacji rodzinnych Niejednokrotnie problemy dziecka wynikają z zaburzonych relacji w domu. Przyczyną może być częsta zmiana partnerów, rozwód, utrudniony kontakt z drugim rodzicem. Wskazane jest, aby w takiej sytuacji psycholog zaproponował terapię rodzinną, a jeżeli nie ma takiej możliwości, to mediacje, które uregulują relacje pomiędzy członkami rodziny. Często zachowania dysfunkcyjne ucznia są również efektem wadliwych postaw wychowawczych reprezentowanych przez rodziców. Powinni oni móc uczestniczyć w zajęciach warsztatowych, które nauczą ich komunikacji interpersonalnej z dzieckiem, stawiania granic, rozwiązywania sytuacji trudnych i konfliktowych. Istotne, aby osoba prowadząca zajęcia zwróciła również uwagę na sposób, w jaki rodzic spędza czas wolny ze swoim dzieckiem. Nawiązanie bliższych relacji pozwala na poznanie przez rodzica problemów dziecka, jego przyjaciół oraz na wsparcie dziecka w przeżywanych przez nie sytuacjach trudnych. Zajęcia socjoterapeutyczne Każda poradnia psychologiczno-pedagogiczna dla uczniów, którzy przejawiają zachowania wskazujące na niedostosowanie społeczne, powinna dysponować zajęciami socjoterapeutycznymi. W przyswojeniu umiejętności koniecznych do prawidłowego funkcjonowania w środowisku, radzenia sobie w sytuacjach trudnych oraz konfliktowych, służyć może Trening Umiejętności Społecznych (TUS) oraz Trening Zastępowania Agresji (ART). Konstruktywna grupa rówieśnicza Jedną z podstawowych potrzeb wieku adolescencji jest posiadanie grupy rówieśniczej. Jej brak może prowadzić do nawiązania relacji towarzyskich ze środowiskiem, którego oddziaływanie na ucznia jest destruktywne. Dlatego też konieczne jest włączenie dziecka w organizację, ruch, zajęcia, wolontariat, które zapewnią mu konstruktywną grupę rówieśniczą, zajmą czas, jak również poddadzą go dyskretnej obserwacji osoby prowadzącej zajęcia. Dobrze prowadzone umożliwią uwewnętrznienie obowiązujących norm i zasad, jak również skanalizują zainteresowania ucznia w pożądanym kierunku. Dobrze, aby poradnia objęła również wsparciem nauczycieli, których przerastają problemy wychowawcze z uczniami, a przez to niejednokrotnie doświadczają oni wypalenia zawodowego. Grupy wsparcia dla nauczycieli Obowiązkiem pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznej jest zaproponowanie zajęć, które stale pogłębiają wiedzę nauczycieli oraz wspierają ich w rozwiązaniu pojawiających się problemów wychowawczych. W tym celu warto zorganizować na terenie poradni grupę wsparcia, prowadzoną przez specjalistę. Na stałe w szkole powinny odbywać się dyżury psychologa i/lub pedagoga z poradni psychologiczno-pedagogicznej, którzy na zasadach superwizji pomogliby w rozwiązywaniu problemów wychowawczych. Ciekawym i praktycznym wsparciem może być zorganizowanie warsztatów dla zainteresowanych nauczycieli, podczas których będą mogli doskonalić swoje umiejętności oraz przećwiczyć reagowanie na trudne sytuacje. Działania informacyjne Każda poradnia powinna prowadzić działania związane z upowszechnianiem informacji na temat zjawiska niedostosowania społecznego oraz prowadzonych przez siebie form działań profilaktycznych. W tym celu powinna ona zamieszczać na stronie internetowej tematy prowadzonych przez siebie programów, jak również linki do organizacji pozarządowych, które wspomagają dziecko oraz jego rodziców w sytuacjach powodujących trudności wychowawcze. Równie ważne jest również uczestniczenie w zebraniach rodzicielskich w szkole. Omówienie sygnałów, które mogą świadczyć o demoralizacji, i pomoc rodzicom w ich zidentyfikowaniu może przeciwdziałać pogłębianiu się negatywnego zjawiska. Jednocześnie należy pamiętać, że po wspólnych zajęciach oddelegowany pracownik poradni powinien poświęcić czas na indywidualne konsultacje z zaniepokojonymi rodzicami. Ścieżka postępowania Niejednokrotnie jednak, pomimo podjętych kroków, uczeń nadal przejawia zachowania, które wskazują na pogłębiający się proces niedostosowania społecznego. Zgodnie z prawem niedostosowanie społeczne to szereg działań, które są określane jako objaw demoralizacji. Należą do nich m.in. naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo czy też udział w grupach przestępczych. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich nakazuje każdej osobie, która dostrzeże symptomy niedostosowania, powiadomić o tym sąd rodzinny i dla nieletnich. Obowiązek ten w szczególności spoczywa na placówkach oświatowych, w tym na poradniach psychologiczno-pedagogicznych. W tym celu szkoła, w której uczy się dziecko, ośrodek pomocy społecznej lub w szczególnych przypadkach poradnia psychologiczno-pedagogiczna powinny zwrócić się z prośbą o wgląd w sytuację ucznia. Tym szczególnym przypadkiem może być sytuacja, w której – podczas badania np. pod kątem specjalnych potrzeb edukacyjnych, rozmowy z rodzicem – pracownik poradni dowiaduje się o zachowaniach, które wskazują na zachowania świadczące o czynach zabronionych (np. dokonywaniu rozbojów przez nieletniego) lub głębokiej demoralizacji (np. uprawianie przez ucznia nierządu). Niedopełnienie powinności powiadomienia sądu o posiadanych informacjach może być potraktowane jako zaniechanie obowiązków służbowych. Na wniosek sądu rodzinnego kurator sporządza wywiad środowiskowy, podczas niego przedstawiciel prawa szczegółowo bada sytuację rodzinną dziecka oraz jego rodziców/opiekunów prawnych. Zazwyczaj również zbiera informacje w szkole i ewentualnie w świetlicy środowiskowej, do której uczęszcza uczeń. Na tej podstawie sąd podejmuje decyzję o umorzeniu sprawy lub przekazuje ją do dalszej diagnozy specjalistom – Opiniodawczemu Zespołowi Sądowemu Specjalistów (dawniej Rodzinny Ośrodek Diagnostyczno-Konsultacyjny). Stwierdzenie poziomu niedostosowania społecznego Na podstawie badań psychologiczno-pedagogicznych, ostatnich ocen dziecka, analizy zeszytów przedmiotowych, książeczki zdrowia, dokumentacji medycznej (wypisy ze szpitali, zaświadczenia lekarskie, informacje o przebytych chorobach), jak również wcześniejszych badań psychologicznych i podjętych kroków w celu przeciwdziałania pogłębiającej się dysfunkcji – specjaliści stwierdzają poziom niedostosowania społecznego. Podstawowym testem stosowanym w tym celu jest badanie opracowane przez Lesława Pytkę. W zależności od stopnia demoralizacji zespół do spraw orzekania, funkcjonujący przy poradni psychologiczno-pedagogicznej, wydaje orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego ze względu na zagrożenie niedostosowaniem społecznym lub niedostosowanie społeczne. Na tej podstawie sąd wydaje postanowienie o umieszczeniu ucznia odpowiednio w Młodzieżowym Ośrodku Socjoterapii lub w Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym. Z dziećmi przebywającymi w MOS-ie, zagrożonymi niedostosowaniem społecznym, pracuje się na zasadzie dobrowolnego kontraktu. Uczniowie uznani za niedostosowanych społecznie, przebywający w MOW-ie, są tam umieszczani do osiągnięcia pełnoletności. Uczeń z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego Ponieważ zarówno MOS, jak i MOW nie są placówkami o charakterze zamkniętym, izolowanym, zdarzają się ucieczki – początkowo tzw. ucieczki adaptacyjne. Jeżeli się one powtarzają, uczniowie kontynuują naukę w macierzystej szkole. Dla tych uczniów dyrektor szkoły tworzy zespoły. Każdy z nich składa się z nauczycieli uczących w klasie dziecka objętego pomocą psychologiczno-pedagogiczną ze względu na zagrożenie bądź niedostosowanie społeczne. W jego skład wchodzą również specjaliści – zazwyczaj pedagog i psycholog szkolny. Ich pracę koordynuje wychowawca klasy. Dyrektor szkoły może do tego zadania wytypować innego pracownika, np. pedagoga szkolnego. Zespół opracowuje Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny. Przewiduje on m.in. współpracę specjalistów z nauczycielami oraz zajęcia o charakterze socjoterapeutycznym lub resocjalizacyjnym. W tworzenie takiego programu i w jego realizację powinni włączyć się specjaliści pracujący w poradni psychologiczno-pedagogicznej, a także wspomóc szkołę poprzez prowadzoną z uczniem terapię indywidualną na terenie poradni oraz zajęcia grupowe. W szkołach ogólnodostępnych nie organizuje się klas specjalnych dla tej grupy uczniów. Zgodnie z prawem nie można ich też umieszczać w klasach integracyjnych, a ich kształcenie może być kontynuowane do: • 18. roku życia – w przypadku szkoły podstawowej, • 24. roku życia – w przypadku szkoły ponadpodstawowej.