Rodzaje teatroterapii Opracowała: Ilona Michałowska-Olechnowicz, terapeuta zajęciowy m.in. w domu pomocy społecznej, certyfikowany terapeuta metody Snoezelen I stopnia, pedagog Medycyna, ale i nauki humanistyczne wykorzystują wiele rodzajów teatroterapii. Wśród nich wyróżnia się m.in. te omówione poniżej. Psychodrama To metoda diagnozy i terapii, która polega na przedstawianiu swoich wewnętrznych konfliktów i problemów na scenie. Jest metodą głębokiej analizy zachowań człowieka, której celem jest wykrycie niejako ukrytych „dolegliwości” tkwiących w sferze osobowości. Psychodrama należy do najpopularniejszych metod wywodzących się z technik teatralnych, jak i metod terapii psychiatrycznych. Z powodzeniem wykorzystuje się ją również w celu wspomagania rozwoju osobistego, w pracy z dziećmi z zaburzeniami zachowania i trudnościami w wyrażaniu emocji, w poradnictwie psychospołecznym dzieci uzależnionych rodziców, w szkole specjalnej, w świetlicach szkolnych jako środek pomocniczy przy problemach integracyjnych, w poradniach psychologiczno-pedagogicznych jako pomoc dla rodziców, dzieci i młodzieży, w domach dziecka i w innych placówkach wychowawczych jako środek profilaktyczny. Podobnie wykorzystuje się ją w klinikach psychosomatycznych i gabinetach psychiatrycznych. Sesja psychodramatyczna polega na tym, że na spotkaniu grupy zostaje wyłoniony protagonista (osoba, która decyduje się na przedstawienie swojego problemu na scenie), który kieruje dialogiem i działaniami według własnych potrzeb. Sceny dotyczą zdarzeń z życia, snów i marzeń protagonisty, które chciałby lepiej zrozumieć lub się z nimi jakoś uporać. Stałą kontrolę nad całym procesem terapeutycznym ma lider, który jest katalizatorem pojawiających się uczuć. Protagonista zaprasza na scenę poszczególne osoby, które w odtwarzanych przez niego scenach wcielają się w osoby z jego życia bądź postaci abstrakcyjne, takie jak lęk, zazdrość. Osoby wcielające się w te postaci są ego pomocniczym protagonisty. W psychodramie lider wybiera dublera, czyli osobę, której zadaniem jest mówienie na głos tego, czego nie ma odwagi wypowiedzieć protagonista. Wszystkie etapy psychodramy bardzo angażują osoby w niej uczestniczące, przez co mają na nie pozytywny wpływ. Sesja psychodramatyczna ma trzy fazy: • faza wstępna (przygotowawcza), w której następuje ustalenie wspólnego dla grupy tematu i odtwórców, • faza odgrywania scenki, • faza omówienia i interpretacji. Grupa psychodramatyczna zazwyczaj składa się z 10–15 osób, gdyż większa liczebność grupy nie gwarantuje pełnego zaangażowania jej członków. Drama To metoda pracy z grupą wykorzystująca techniki parateatralne, aby stworzyć sytuację wychowawczą lub edukacyjną, która stanie się inspiracją do pogłębienia wiedzy, zmiany postaw czy zachowań. Drama bazuje na naturalnej umiejętności wcielania się człowieka w rolę i wykorzystuje spontaniczną improwizację. W sesji dramy prowadzone są zajęcia określane parateatralnymi, oparte na najprostszych etiudach aktorskich, poczynając od prostych ćwiczeń gimnastycznych, rozszerzonych o ćwiczenia głosowe, mimiczne, poprzez ćwiczenia pantomimiczne, do rozbudowanych scen pantomimicznych. Niniejsze zajęcia są uzupełnione graniem ról, w których przedstawiane są sytuacje z codziennego życia, aby uczestnicy mogli wytrenować swoje zachowania i następnie wykorzystywać je w realnych, codziennych sytuacjach. Proces zmian u uczestników dramy następuje na trzech płaszczyznach: • płaszczyźnie kontekstu (reakcje w zależne od kontekstów zachowań), • płaszczyźnie uniwersalnej (zachowania w zależności od kontekstów uświadamiają ogólne prawa, które rządzą światem i zachowaniem ludzkim), • płaszczyźnie osobistej (która uświadamia nam własne zachowania w odniesieniu do kontekstów zdarzeń i możliwości zmian). Uczestnicy dramy, wkraczając w świat fikcji poprzez odgrywanie roli, angażują się na trzech poziomach: • intelektualnym – poprzez dialogi i argumentacje w trakcie konfliktów dramowych, • emocjonalnym – poprzez przeżywanie emocji w roli, • fizycznym – poprzez zaangażowanie ciała do zachowań wynikających ze zdarzeń w świecie fikcji. W dramie bardzo ważny jest instruktor dramowy, który czuwa nad jej efektywnym przebiegiem. Pantomima Pantomima to nieme przedstawienie sceniczne, w którym zdarzenia są przekazywane przez aktorów wyłącznie za pomocą ruchów ciała, gestów i mimiki. Mimo wykorzystywania jedynie komunikacji niewerbalnej, jest niezwykle czytelna dla odbiorców. Korzystają z niej wszystkie wymienione rodzaje teatroterapii, ale również stosowana jest ona jako odrębna metoda terapii i edukacji przez teatr. Ponadto pantomima pozwala na przeżycie oczyszczenia poprzez spontaniczne wyrażenie emocji i pobudzenie oraz uwolnienie uczuć, a jej główną funkcją jest przekazanie istotnych dla osoby komunikatów, których nie ma odwagi wyrazić za pomocą słów. Ze względu na zastosowanie rozróżnia się pantomimę: • klasyczną, która służy rozrywce poprzez komedię albo prowokuje do refleksji nad sensem życia człowieka przez dramat, • terapeutyczną lub psychogimnastykę, która opiera się na założeniach terapii ruchem, gestem i mimiką, a polega na oglądaniu lub przedstawianiu pantomim podczas sesji terapeutycznych. Inne sposoby terapii przez teatr 1. Dramaterapia jest zbliżona do dramy i do psychodramy, niemniej jednak nie można jej zaliczyć do żadnej z tych form. Dramaterapia i psychodrama służą do leczenia psychiki pacjenta, z tym że w dramaterapii używa się teatru jako narzędzia pracy, natomiast drama służy do celów wychowawczych i edukacyjnych. Dramaterapię definiuje się jako metodę posługującą się „kreatywną dramą”, stosowaną w celu osiągnięcia terapeutycznych celów, do których należą m.in.: odczucie ulgi, integracja emocjonalna i fizyczna jednostki, rozwój osobowości. Metoda ta wykorzystuje teatr jako narzędzie, dzięki któremu można bezpiecznie się zbliżyć do problemów emocjonalnych, a jej głównym zadaniem jest stymulacja indywidualnej kreatywności i spontaniczności oraz swobody w wyrażaniu siebie. Można ją podzielić, ze względu na czas pracy, na krótko- i długoterminową. Natomiast do jej podstawowych technik zalicza się improwizowanie i spontaniczne „granie ról”. 2. Teatr forum pozwala widowni wejść na scenę, dlatego metoda ta daje szansę nie tylko na refleksje, ale i na działanie. Celem teatru forum jest aktywizacja i szukanie sposobów rozwiązania problemów społecznych. 3. Teatr wewnętrzny wykorzystuje zasady teatralnej reżyserii i gry, aby z ich pomocą wesprzeć rozwój wyobraźni i wrażliwości. Podstawą tego teatru jest psychosynteza, która skupia się na zdrowiu pacjenta i jego potencjale, a nie na chorobie, słabości. 4. Teatr więzienny opiera się na mechanizmie identyfikacji skazanego z rolą, która pomaga uaktywnić mu jego dobrą stronę. Dla osadzonych istotne jest to, że poprzez role, w które się wcielają, widzowie mogą zobaczyć w nich inne, wartościowe osoby.   W powyżej przedstawionych działaniach terapeutycznych wspólnymi łącznikami są: • katharsis, • brak oceniania, • wspieranie i współdziałanie, • podmiotowość człowieka, • poczucie przynależności do grupy, z jednoczesnym zachowaniem indywidualnych potrzeb, • ważny proces tworzenia, a nie samo dzieło, • pogłębianie wiedzy o sobie samym i otaczającym świecie, • integracja i komunikacja międzyludzka w trakcie procesu tworzenia, jak i w celu zaprezentowania efektów, • osoba terapeuty, która gwarantuje poczucie bezpieczeństwa. Teatroterapia w głównej mierze wykorzystuje formę pracy grupowej. Zapraszając podopiecznego na scenę, terapeuta kieruje się posiadaną dokumentacją (diagnozą, wywiadem środowiskowym) lub innymi przesłankami, na podstawie których stwierdza, czy teatroterapia będzie techniką przydatną w pokonywaniu problemów, w zmianie stylu życia itd. Bibliografia: • A. Badora, Dydaktyczne aspekty w teatroterapii. „Roczniki Pedagogiczne” 2015, nr 2. • A. Bielańska, Teatr, który leczy, Kraków 2002. • M. Gliniecki, Teatr ku człowiekowi, w: Teatr edukacyjny- komunikacja bez granic, red. M. Gliniecki, L. Maksymowicz, Słupsk 2001. • J. Gładyszewska-Cylulko, Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii, Kraków 2007. • A. Jaworska, Readaptacyjna wartość sztuki w zakładach karnych, Słupsk 2007. • E.J. Konieczna, Arteterapia w teorii i praktyce, Kraków 2003. • D. Krzywoń, Teatr tańca w przestrzeniach terapeutycznych, w: Miejsce literatury i teatru w przestrzeniach terapeutycznych, red. J. Malicki, K. Krasoń, Katowice 2005. • G.D. Oster, P. Gould, Rysunek w psychoterapii, Gdańsk 1999. • T. Samulczyk, Teatr jako lek lub zamiast lekarstwa, w: Terapia sztuką w edukacji, red. L. Kataryńczuk-Mania, J. Karcz, Zielona Góra 2004. • J. Słowiej, Teatr a metafora, w: Teatr edukacyjny – komunikacja bez granic, red. M. Gliniecki, L. Maksymowicz, Słupsk 2001.