Hipoterapia jako kompleksowa rehabilitacja osób niepełnosprawnych Opracowała: Ilona Michałowska-Olechnowicz, terapeuta zajęciowy m.in. w domu pomocy społecznej, certyfikowany terapeuta metody Snoezelen I stopnia, pedagog W procesie rehabilitacji dzieci i młodzieży z niepełnosprawnościami podkreśla się, że warunkiem jej skuteczności, obok wczesnej diagnozy, jest kompleksowość oddziaływań i przekładanie ich na uzyskane umiejętności. Stosując często nowatorskie formy wspierania dziecka w jego rozwoju, warto rozważyć wprowadzenie do terapii zwierzęcia, np. konia. Hipoterapia jest metodą doskonale uzupełniającą wszystkie inne oddziaływania rewalidacyjne i rehabilitacyjne. Czym jest hipoterapia? Hipoterapia należy do wieloprofilowych form rehabilitacji, której niezwykłość polega na jednoczesnym oddziaływaniu na sferę ruchową, społeczną, psychiczną, emocjonalną i sensoryczną. Dzięki wielopłaszczyznowemu działaniu i szerokim możliwościom terapeutycznym jest jedną z metod o największym zasięgu pod względem różnorodności korzystających z niej pacjentów. Nazwa hipoterapia wywodzi się z języka greckiego, od słów koń (hippo) i terapia (therapeia). Przez część autorów niemieckich i anglojęzycznych hipoterapia traktowana jest jako forma gimnastyki leczniczej na koniu bądź jako fizjoterapia na koniu. W Polsce niniejszy termin używany jest w szerszym znaczeniu, a mianowicie obejmuje wszelkie działania mające na celu przywracanie zdrowia i sprawności poprzez wykorzystanie jazdy konnej i kontaktu z koniem. Hipoterapię traktuje się jako ukierunkowane działanie terapeutyczne, które ma służyć poprawie funkcjonowania człowieka w sferach fizycznej, emocjonalnej, poznawczej czy społecznej. Podstawy hipoterapii Na proces terapeutyczny ma wpływ odpowiednio przygotowany koń, wykwalifikowany terapeuta (i jego kooperacja z różnymi specjalistami). W hipoterapii koń-terapeuta i pacjent w pewnym stopniu współdziałają. Wbrew pozorom hipoterapia jest bardzo złożoną metodą terapeutyczną, wymagającą szerokiej specjalistycznej wiedzy z zakresu medycyny, rehabilitacji, pedagogiki, pedagogiki specjalnej, psychologii, logopedii, hipologii czy rekreacji. Stanowi jeden z elementów rehabilitacji leczniczej i jest prowadzona na zlecenie lekarza. Hipoterapia to dziedzina młoda, jednakże nieustannie rosnące zainteresowanie tą formą terapii pozwala lepiej poznać jej wszelkie zdrowotne wymiary tego rodzaju dla osoby z różnymi dysfunkcjami. Formy i modele hipoterapii Różnorodność dysfunkcji i kategorii niepełnosprawności u pacjentów korzystających z niniejszej terapii stała się powodem, dla którego hipoterapia nie ma jednolitej, stałej systematyki, lecz jej forma zmienia się w zależności od potrzeb pacjenta. W hipoterapii uczestniczą pacjenci z dysfunkcjami w obrębie narządu ruchu oraz z chorobami pochodzenia neurologicznego. W związku z tym spośród metod hipoterapii najczęściej wymienia się dwa modele: funkcjonalny i neurofizjologiczny: • w modelu funkcjonalnym głównym celem jest wprowadzenie ćwiczeń podczas jazdy na koniu, na drugim planie jest zachowanie prawidłowej postawy jeźdźca – metoda ta wskazana jest dla dzieci powyżej piątego roku życia, • w modelu neurofizjologicznym najważniejsza jest prawidłowa pozycja jeźdźca oraz ruchy, jakie wykonuje (swobodne ruchy barków i miednicy, które podążają tak, jak gdyby osoba na koniu chodziła, czyli pacjent ma możliwość nauki chodzenia niejako bez chodzenia – metoda ta wskazana jest dla dzieci w wieku przedszkolnym. W obrębie hipoterapii wyróżniamy kilka form: • Fizjoterapia na koniu – to gimnastyka lecznicza na koniu idącym stepem, która jest uzupełnieniem postępowania fizjoterapeutycznego prowadzonego w poradni rehabilitacyjnej. Niniejsza forma ma na celu usprawnienie ruchowe pacjenta poprzez wykonywanie różnego rodzaju (indywidualnie dobranych) ćwiczeń na koniu. • Terapia z koniem – ma na celu nawiązanie bliższego kontaktu pacjenta ze zwierzęciem i otoczeniem. Najważniejszy w tej terapii jest kontakt emocjonalny z koniem. Może on obejmować opiekę nad koniem, jazdę bryczką, przebywanie w pobliżu koni i ich obserwację. Nie ma konieczności jazdy i ćwiczeń na koniu. Ta forma hipoterapii jest korzystnym rozwiązaniem, gdy istnieje przeciwwskazanie do jazdy konnej. Terapia ta znajduje zastosowanie w terapii zaburzeń i chorób psychicznych, a także dla osób starszych o mniejszej sprawności fizycznej. • Psychopedagogiczna jazda konna i woltażerka – wykorzystuje zarówno kontakt z koniem, jak i jazdę konną. Jest to zespół działań jeździeckich, psychologicznych i pedagogicznych, podejmowanych w celu usprawnienia intelektualnego, poznawczego, emocjonalnego i fizycznego. W trakcie jazdy konnej stosowane są zajęcia edukacyjne, logopedyczne, pedagogiczne, elementy terapii zajęciowej czy psychoterapii. Są to indywidualne zajęcia podopiecznego z terapeutą, które zazwyczaj mają poprawić koncentrację, myślenie, spostrzeganie oraz umożliwić wyciszenie. Tego typu zajęcia przeznaczone są przede wszystkim dla osób upośledzonych umysłowo, z zaburzeniami emocjonalnymi i psychicznymi, deficytami w zakresie słuchu i wzroku, ale sprawnych fizycznie, dobrze utrzymujących się na koniu. Ponadto wyróżnia się też sportową i rekreacyjną jazdę konną osób niepełnosprawnych, która jest ściśle związana z hipoterapią i posiada aspekt terapeutyczny, zazwyczaj jest kontynuacją wcześniejszej terapii. Uważa się ją jednak za odrębną dyscyplinę. Koń-terapeuta Dobór konia do zajęć jest istotny z uwagi na zapewnienie pacjentowi bezpieczeństwa oraz efektywności terapii. Nie istnieje jednak żadna konkretna rasa koni, którą uważa się za przeznaczoną wyłącznie do hipoterapii. Koń jednak powinien spełniać odpowiednie kryteria dotyczące budowy fizycznej i sfery psychicznej, czyli posiadać pewne predyspozycje. Przy wyborze zwierzęcia konieczne jest zwrócenie szczególnej uwagi na jego dwie główne cechy: temperament i jakość chodu. W nawiązaniu do pierwszego warunku koń powinien być łagodny, spokojny, zrównoważony, pogodny, niepłochliwy, cierpliwy i tolerancyjny (bez odruchów obronnych). Zwierzę nie może być jednak otępiałe, musi posiadać odpowiednią energię, być chętne do wykonywania poleceń oraz łatwo nawiązywać kontakt z człowiekiem. Jeśli chodzi o drugi aspekt, czyli jakość chodu, to powinien on być jednolity, rytmiczny, regularny, elastyczny, o długości i częstości kroku zbliżonej do długości kroku osoby dorosłej. Także wygląd zewnętrzny konia i jego budowa mają znaczenie. Najlepsze są konie o średniej wielkości, o dobrze umięśnionym, elastycznym grzbiecie, proporcjonalnej głowie i oczach wzbudzających zaufanie. Przy doborze konia do hipoterapii należy zwrócić uwagę na jego wiek – koń powinien być dojrzały psychicznie i fizycznie. Preferowany jest wiek powyżej pięciu lat. Najczęściej do pracy w hipoterapii wykorzystuje się koniki polskie, hucały oraz fiordy. Wskazania i przeciwwskazania do hipoterapii Hipoterapia jest zalecana wtedy, gdy możliwe do uzyskania przez nią rezultaty terapeutyczne nie są osiągane przy wykorzystaniu innych metod terapeutycznych lub jako zabieg wspomagający główny program usprawniania. Na zajęcia hipoterapii kieruje lekarz. W przypadku dzieci, lekarz prowadzący kieruje dziecko na wniosek rodziców. Hipoterapia jest metodą gimnastyki leczniczej na bazie neurofizjologicznej, obejmującej leczoną jednostkę w całej złożoności psychosomatycznej. Wskazań do hipoterapii jest bardzo wiele, jednak istnieje wiele chorób i dysfunkcji, w przypadku których taka forma rehabilitacji i terapii jest szczególnie zalecana. Zajęcia z udziałem konia znalazły zastosowanie między innymi w: • schorzeniach neurologicznych: mózgowe porażenie dziecięce, stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona, stany po udarze, stany po urazach czaszkowo-mózgowych, ADHD, choroby mięśni, osoby z uszkodzeniem analizatorów (wzrok, słuch), choroby i zaburzenia psychiczne, • schorzeniach ortopedycznych: wady postawy, skolioza, dzieci z chorobą Perthesa, kręcz karku, ubytki kończyn po amputacji, koślawość kolan lub bioder, • zespołach genetycznych, np. zespół Downa, zespół Retta, • przepuklinach oponowo-rdzeniowych, • zespołach psychologicznych: niedostosowanie społeczne, zaburzenia emocjonalne, agresja, upośledzenia umysłowe, opóźnienie psychoruchowe, autyzm, trudności szkolne. Przeciwwskazania do zastosowania niniejszej terapii mogą być rozmaite, jak we wszystkich działaniach rehabilitacyjnych. Środki ostrożności w hipoterapii lub terapii jazdą konną u osób niepełnosprawnych należy zachować w przypadku: • braku zgody lekarza, • cukrzycy, • męczliwości, • problemów zachowania, które stanowiłyby zagrożenie dla konia, terapeuty czy samego pacjenta, • leczenia przeciwzakrzepowego, • poważnych zaburzeń czucia, • strachu przed koniem. Istnieje kilka przeciwwskazań do zajęć hipoterapeutycznych. Są to: • alergia na sierść, pot, zapach konia, • odklejenie siatkówki oka, • wysokie ciśnienie w oku, • nieleczone rany, odleżyny, • niekontrolowane krwawienia, • silny lęk przed koniem, • ostre choroby infekcyjne, • podwyższona temperatura, • wodogłowie bez wszczepionej zastawki, • założonego na stałe cewnika (płeć żeńska), • niekontrolowanych problemów zachowania stanowiących zagrożenie, • padaczka, • okres zaostrzeń chorób somatycznych i psychicznych, • choroby mięśni, • brak kontroli głowy, • pogorszenie stanu w zespołach neurologicznych, • zwichnięcie stawu biodrowego, • niekiedy upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim, • stany, które nasilają inne choroby, ból, • nadwaga pacjenta. Kto prowadzi zajęcia? Zajęcia hipoterapeutyczne odbywają się pod kierunkiem hipoterapeuty, którego obowiązki szczegółowo określa Polskie Towarzystwo Hipoterapeutyczne w Kanonach Polskiej Hipoterapii. Zajęcia może prowadzić terapeuta, który ma odpowiednie kwalifikacje oraz predyspozycje ułatwiające mu pracę z dziećmi i osobami niepełnosprawnymi. Hipoterapeutą może być osoba, która ukończyła kurs instruktażowy rehabilitacji ruchowej ze specjalnością hipoterapii. Zajęcia z hipoterapii z dziećmi czy z osobami z upośledzeniem umysłowym trwają przeciętnie 30 minut. W przypadku osób dorosłych z niepełnosprawnością fizyczną czy zaburzeniami zachowania sesja trwa godzinę. Zajęcia hipoterapeutyczne zasadniczo odbywają się w trzech miejscach: w hali, na ogrodzonym placu do jazdy konnej lub na otwartym terenie. Związek między pacjentem a koniem w hipoterapii Hipoterapia zapewnia kontrolowane, bezpieczne środowisko oraz stopniowo dozowane wrażenia sensoryczne, zorientowane na uzyskanie odpowiedzi adaptacyjnej ze strony pacjenta. Potencjał, jaki wnosi koń do relacji z pacjentem w hipoterapii to szczególna aktywność ruchowa, wzbudzanie stymulacji równoważnych oraz wrażliwość psychiczna. Dla skuteczności terapii kluczowym czynnikiem jest dobra relacja terapeutyczna. Relację terapeutyczną definiuje się jako więź między terapeutą a podopiecznym, pacjentem tworzoną poprzez okazywane emocje i zachowanie. W hipoterapii o swoistości oddziaływań terapeutycznych stanowi relacja między koniem (współterapeutą), terapeutą a pacjentem, która jakościowo różni się od innych typów relacji. Istotą tej relacji jest efektywna komunikacja między pacjentem a zwierzęciem. Wysiłek fizyczny na koniu daje bliskość i intymność, która stanowi płaszczyznę porozumienia między pacjentem i koniem oraz pacjentem i terapeutą. Koń, będąc dla człowieka partnerem w procesie komunikacji, ułatwia nawiązywanie kontaktów, uczy regulacji stosunku bliskości i dystansu między pacjentem i terapeutą, a w trakcie trwania terapii także między innymi osobami, np. rodzicami, rówieśnikami, współmieszkańcami, opiekunami. Potencjał terapeutyczny O wyjątkowości hipoterapii stanowi połączenie czynników wpływających kompleksowo na osoby niepełnosprawne. Jest to niewyczerpalne źródło możliwości terapeutycznych i wychowawczych, dzięki którym możliwe jest osiąganie poprawy stanu pacjenta w sferze fizycznej, psychicznej, poznawczej, społecznej, behawioralnej i komunikacyjnej. Oddziaływanie na sferę fizyczną obejmuje: podnoszenie ogólnej sprawności, poprawę koordynacji zdolności motorycznych, stymulację odruchów równowagi pacjenta, torowanie prawidłowego wzorca ruchu, poprawę orientacji w przestrzeni i własnego ciała, normalizację czucia głębokiego lub napięcia mięśniowego. Podczas hipoterapii następuje obniżenie wzmożonego napięcia mięśniowego, co jest możliwe dzięki m.in. rozgrzaniu mięśni (gdyż temperatura konia jest wyższa niż człowieka), rytmicznemu kołysaniu się, przeciwstawnym ruchom skrętnym biodra–barki. Natomiast w przypadku zbyt małego napięcia mięśniowego wpływa ono pobudzająco na włókna mięśniowe, przy jednoczesnym ich wzmocnieniu. Ruch konia powoduje wrażenie chodzenia. Ruch w przód i w tył, opadanie na boki oraz ruchy rotacyjne wokół osi pionowej kręgosłupa są prawie identyczne z ruchami miednicy człowieka. W tym samym czasie mięśnie tułowia i barki zachowują się tak, jak u idącego człowieka, co umożliwia naukę chodzenia. Ponadto ruch konia zapobiega przykurczom i ograniczeniom w stawach poprzez rytmiczne i łagodne uaktywnienie miednicy jeźdźca. Relacja terapeutyczna między koniem a pacjentem wspomaga przywracanie zaburzonej symetrii mięśni tułowia i wpływa na prawidłową postawę ciała poprzez konieczność utrzymania prawidłowego dosiadu. Wzmocnieniu ulegają mięśnie brzucha, grzbietu i obręczy biodrowej. Jeździec prowadzi z koniem swoisty dialog ruchowy, zmuszający do odpowiedzi na ruchy konia i odnajdywania wspólnej harmonii tego ruchu. Ćwiczenia hipoterapeutyczne przyczyniają się do intensyfikacji pracy analizatorów wzrokowych, słuchowych, dotykowych, węchowych u dzieci i młodzieży z zaburzeniami rozwojowymi. Podopieczny staje się bardziej świadomy możliwości swojego ciała w zakresie położenia, planowania ruchu, pokonywania odległości. Wpływ konia na sferę psychiczną osoby poddawanej terapii wynika z nawiązania relacji partnerskiej (między nią a koniem). Jedną z jej części składowych jest oddziaływane na sferę emocjonalno-motywacyjną, które obejmuje wzrost motywacji i akceptacji procesu terapeutycznego, zwiększenie i rozwijanie poczucia własnej wartości oraz redukowanie zaburzeń emocjonalnych. Koń mobilizuje do pracy i wysiłku, jest bezpieczny emocjonalnie. Osoba niepełnosprawna na koniu (czy przy koniu) jest aktywna, zaangażowana w terapię, trudy ćwiczeń stają się prawie niedostrzegalne. Sama rehabilitacja jest radością i nagrodą dla pacjenta. Koń daje poczucie bezwarunkowej akceptacji. Hipoterapia doskonale rozwija samodzielność, daje osobie niepełnosprawnej poczucie wpływu na otaczającą rzeczywistość. Podczas jazdy koń poddaje się poleceniom pacjenta, co wpływa na podniesienie poczucia sprawstwa i zwiększenie wiary we własne możliwości, daje poczucie sukcesu. Wiele osób z niepełnosprawnością ma częściowe bądź całkowite ograniczenia w samodzielnym poruszaniu się, co uzależnia je od opiekunów. Dzięki możliwości samodzielnego poruszania się w czasie jazdy konnej odradza się w takich osobach poczucie wolności, decyzyjności, niezależności. Hipoterapia wreszcie daje możliwość doświadczenia roli „podmiotowej” , czyli odwrotnej do przeważnie odczuwanej, tj. „przedmiotowej”, ponieważ w większości przypadków osoba niepełnosprawna dostosowuje się do wymagań ludzi zdrowych, czyli tym samym biernie podporządkowuje się otoczeniu. Koń może zarówno uspokajać, jak i pobudzać. Spokojny, miarowy, kołyszący chód konia pozwala na redukcje pobudzenia, kłus wymaga zaś większej koncentracji, mobilizacji ciała i umysłu. Oddziaływanie terapii na sferę poznawczą, intelektualną obejmuje stymulację zmysłów, aktywizację uwagi, pamięci, myślenia, intensyfikację mowy oraz zdobywanie i rozwijanie nowych umiejętności. Oddziaływanie hipoterapii na sferę społeczną dotyczy aktywizacji psychospołecznej i rozwijania prawidłowych relacji społecznych. Hipoterapia zmusza do wyjścia z domu, a co za tym idzie przeciwdziała izolacji osób niepełnosprawnych i daje możliwość zderzenia z różnymi sytuacjami społecznymi. Poczucie odpowiedzialności wobec zwierzęcia i troska o nie wpływają na tworzenie bliskich relacji, więzi emocjonalnych, a także na budowanie umiejętności współpracy. Kontakt z koniem może być początkiem odkrywania otoczenia i zainteresowania światem. Może też stanowić świetną okazję do ożywienia więzi międzyludzkich. Podsumowanie Hipoterapia jest metodą stanowiącą alternatywę dla klasycznej rehabilitacji ruchowej, która pozytywnie wpływa na sferę cielesną i emocjonalną osób niepełnosprawnych. Pozwala poczuć, czym jest samodzielność i decyzyjność, uczucie dowartościowania. Daje szansę przeżycia radości i satysfakcji. Miękka i ciepła sierść na końskim grzbiecie daje przyjemne wrażenia dotykowe, uspokaja, a łagodny, kołyszący ruch sprzyja relaksacji. Zaprezentowana metoda rehabilitacji jest doskonałym przykładem terapii naturalnej i współpracy człowieka ze zwierzęciem. Bibliografia: • M. Bednarczyk, Hipoterapia jako forma rehabilitacji i wsparcia włączania społecznego osób niepełnosprawnych. „Student Niepełnosprawny. Szkice i Rozprawy” 2015, nr 15(8), s. 207–217. • M. Gasińska i in., Kanony Polskiej Hipoterapii, http://www.pthip.org.pl/media/pliki/KANONY_POLSKIEJ_HIPOTERAPII.pdf (dostęp 10.06.2019). • H. Eysymont, Hipoterapia, w: Dziecko niepełnosprawne ruchowo, red. M. Borkowska, cz. 2, Warszawa 1997. • M. Miłkowska-Pawęzowska, Rehabilitacja dzieci z zespołem Retta za pomocą hipoterapii. „Wspólne tematy” 2004, nr 3, s. 27–31. • A. Strumińska, Definicja Hipoterapii i zakres działań hipoterapeutycznych, w: ABC Hipoterapii. Psychopedagogiczne aspekty hipoterapii dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie, red. A. Strumińska, Warszawa 2003. • A. Strumińska, Hipoterapia jako terapia naturalna, w: ABC Hipoterapii. Psychopedagogiczne aspekty hipoterapii dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie, red. A. Strumińska, Warszawa 2003. • M. Szymczak, Wpływ zajęć hipoterapeutycznych na rozwój dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. „Pielęgniarstwo Polskie” 2009, nr 4(34), s. 8–24.