Teatroterapia jako metoda terapeutyczna i edukacyjna Opracowała: Ilona Michałowska-Olechnowicz, terapeuta zajęciowy m.in. w domu pomocy społecznej, certyfikowany terapeuta metody Snoezelen I stopnia, pedagog Rozwój cywilizacyjny determinuje poszukiwania nowych rozwiązań, zarówno w sferze dbałości o dobrostan psychofizyczny jednostki, jak i o edukację. Współczesny świat nie akceptuje stagnacji, dlatego pedagodzy, psycholodzy i przedstawiciele innych dyscyplin, w których centrum zainteresowań jest człowiek, poszukują form i metod pracy, które byłyby odpowiedzią na zmieniającą się rzeczywistość. Jedną z takich form i metod jest teatroterapia, która łączy w sobie funkcje terapeutyczne i edukacyjne. Artystyczna ekspresja jako integralna część życia człowieka Już w zamierzchłych czasach ludzie za pomocą rysunku, rzeźby, tańca starali się „zatrzymać” istotne dla nich wydarzenia oraz wyrazić swoje uczucia. Już przed rozwinięciem języka dźwiękowego ludzie komunikowali się za pomocą symboli obrazkowych. Być może właśnie ta odwieczna obecność sztuki w historii człowieka sprawiła, że jest ona globalnym i ponadczasowym środkiem przekazu, dla którego nie istnieje rozwarstwienie językowe czy kulturowe. Bez względu na narodowość autora jesteśmy w stanie zrozumieć sens dzieł i emocje, które chciał wyrazić twórca. Uniwersalność sztuki sprawiła, że człowiek nigdy z niej nie zrezygnował, a jedynie rozwijał jej coraz to nowsze formy i poszukiwał innych środków ekspresji. Teatroterapia jako dyscyplina arteterapeutyczna należy do większej grupy terapii kreatywnych, do których zaliczamy terapię tańcem i ruchem, terapię wizualną i muzykoterapię. Istota teatroterapii Teatroterapia, w której podstawowym narzędziem oddziaływań jest teatr, najprościej rozumiana jest jako terapia teatrem. Jednakże jest to proces bardziej skomplikowany, systematyczny, planowany i świadomy, w którym zachodzi szereg oddziaływań terapeutycznych. Teatroterapia wykorzystuje nieskrępowaną aktywność teatralną w celu poprawy stanu emocji, ciała, duszy czy umysłu u osób tego potrzebujących. Uczestnik teatroterapii ma szansę przebywania w bezpiecznej, kontrolowanej przestrzeni, która staje się strefą do przepracowania najgłębszych doświadczeń i lęków.   Funkcje i cele terapeutyczne Różnorodne definicje teatroterapii dają możliwość określenia jej celów, a w konsekwencji również funkcji, jakie pełni w życiu uczestników. Za główne cele teatroterapii uznaje się przede wszystkim: • umożliwienie uczestnikom prawidłowego wzrastania i dojrzewania, • pogłębienie samowiedzy oraz dostarczanie bodźców, które są istotne z punktu prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie, a których brakuje w realnym życiu, • kształtowanie osobowości, • uświadamianie i ujawnianie uczuć poprzez grę, • oczyszczenie – „wyrzucenie” swoich uczuć. Przedstawione powyżej cele determinują funkcje teatroterapii: • funkcja kompensująca – w pewnym stopniu wynagradza osobie szeroko rozumiane niedostatki i braki świata, w jakim żyje, dostarcza bodźców, których na co dzień nie ma, a które są niezbędne do funkcjonowania w społeczeństwie, • funkcja terapeutyczna – ułatwia podopiecznemu uzyskanie wglądu we własne problemy, umożliwia odreagowanie silnych przeżyć emocjonalnych, ułatwia zmianę postaw i zachowań człowieka w stosunku do siebie, innych i świata, wpływa na poprawę relacji z innymi, ułatwia proces integracji wewnętrznej, • funkcja kształcąco-wychowawcza – daje możliwość dokonywania indywidualnych wyborów, np. między dobrem a złem, poznania ich konsekwencji; człowiek dzięki temu uczy się przez swoje doświadczenie i popełniane błędy, a to ma wpływ na kształtowanie postaw. Adresaci terapii teatrem oraz jej wpływ Teatroterapia wykorzystywana jest m.in. w pracy z osobami z zaburzeniami psychicznymi, chorobami psychicznymi, osobami z niepełnosprawnością intelektualną i fizyczną, podopiecznymi zagrożonymi wykluczeniem społecznym itd. Teatroterapia jest metodą, która z powodzeniem może być stosowana w celach profilaktycznych wśród uczniów, dzieci, młodzieży oraz dorosłych, którzy nie wykazują deficytów. Odpowiednio dobrane metody teatroterapii przynoszą szerokie korzyści swoim adresatom, przy jednoczesnej nieinwazyjności, mianowicie: • wzbogacają wiedzę o otaczającym świecie, • pomagają skonfrontować wiedzę o świecie z własnymi doświadczeniami, • budzą aktywność twórczą, • rozbudzają wyobraźnię, • kształtują uczucia moralno-społeczne, • rozwijają poczucie humoru i ironii, • pozwalają zrozumieć postępowanie innych i swoje, • dają możliwość przeżywania uczuć niedostępnych dla jednostki (np. miłości, bezpieczeństwa), • uwalniają nagromadzone emocje, • pozwalają różnicować świat subiektywnie i obiektywnie, • kształtują pożądane postawy i umiejętności, • wzmagają poczucie więzi, • uczą kultury współżycia i poczucia odpowiedzialności za całość, • kształtują zmysł estetyczny, • rozwijają myślenie, pamięć i kreatywność, • uczą obowiązkowości i pracowitości, • uczą wyrażać własne przekonania, • zwiększają poziom swojej samowiedzy i akceptacji siebie, • zaspokajają potrzebę bycia rozumianym i docenianym. Powodzenie teatru w wychowaniu i terapii Teatr jest bliski i zrozumiały, ponieważ zawiera w sobie cechy dziecięcej zabawy, tak bardzo znanej nam wszystkim. Zabawa jest pierwszym etapem uczestnictwa w społecznym działaniu rytualnym. Mamy naturalną zdolność, ale też potrzebę wcielania się w role, dlatego terapia teatrem przynosi efekty. Umożliwia też metamorfozę codzienności, ale nie w iluzję, a w rzeczywistość. Za pomocą technik teatralnych możemy stać się na chwilę kimś innym, a rezultat jest taki, że wchodząc w role, żyjemy przez moment innym życiem. Terapeutyczna rola teatru zaczyna się wtedy, gdy człowiek może w sposób ogólnie akceptowany urzeczywistnić swoje pragnienia i marzenia o byciu kimś innym, może odczuwać to, czego wcześniej nie miał możliwości doświadczyć. Dokonujemy projekcji ukrytych wcześniej pragnień i potrzeb w poczuciu pełnego bezpieczeństwa. Każdorazowe wyjście na scenę jest inne, niepowtarzalne i to czyni teatr najbardziej wyjątkową ze sztuk. Wyjątkowość teatru O wyjątkowości teatru decyduje również jego język, który zależnie od standardu przybiera różną postać. Może mieć charakter narracyjny bądź symboliczny. Język teatru łączy w sobie wpływy wszystkich kanałów, stając się językiem obrazowym – a więc językiem, który posługuje się metaforą, czyli połączeniem gestów, mimiki, ruchów (obiektów behawioralnych) z obiektami audialnymi, wizualnymi i pojęciami (obiektami semantycznymi). Metafora z kolei przez to, że ma ścisły związek z emocjami, wpływa na odbiorców. Emocje motywują do działania, pogłębiają proces rozumienia i utrwalają zapamiętywanie. Sztuka pozwala przeżyć nam uczucia radości, harmonii, doznać uniesień, wzruszeń, ukojenia, staje się także inspiracją do działania. Zajęcia prowadzone w ramach teatroterapii stanowią szansę na uporządkowanie swojego życia. Otwierają przed uczestnikami realne możliwości wyjścia poza nurtujące ich problemy i trudności, pomagają zrzucić bagaż negatywnych emocji ku nowemu i lepszemu etapowi w życiu. Bibliografia: • A. Badora, Dydaktyczne aspekty w teatroterapii. „Roczniki Pedagogiczne” 2015, nr 2. • A. Bielańska, Teatr, który leczy, Kraków 2002. • M. Gliniecki, Teatr ku człowiekowi, w: Teatr edukacyjny – komunikacja bez granic, red. M. Gliniecki, L. Maksymowicz, Słupsk 2001. • J. Gładyszewska-Cylulko, Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii, Kraków 2007. • A. Jaworska, Readaptacyjna wartość sztuki w zakładach karnych, Słupsk 2007. • E.J. Konieczna, Arteterapia w teorii i praktyce, Kraków 2003. • D. Krzywoń, Teatr tańca w przestrzeniach terapeutycznych, w: Miejsce literatury i teatru w przestrzeniach terapeutycznych, red. J. Malicki, K. Krasoń, Katowice 2005. • G.D. Oster, P. Gould, Rysunek w psychoterapii, Gdańsk 1999. • T. Samulczyk, Teatr jako lek lub zamiast lekarstwa, w: Terapia sztuką w edukacji, red. L. Kataryńczuk-Mania, J. Karcz, Zielona Góra 2004. • J. Słowiej, Teatr a metafora, w: Teatr edukacyjny – komunikacja bez granic, red. M. Gliniecki, L. Maksymowicz, Słupsk 2001. W drugiej części tekstu przedstawiony zostanie opis rodzajów teatroterapii.