Happening w przedszkolu – czy to możliwe? Opracowała: Aleksandra Kubala-Kulpińska, pedagog, terapeuta, trener, autorka programów profilaktycznych, materiałów szkoleniowych oraz publikacji dla rodziców, dyrektorów i nauczycieli Mylą się ci, którzy zakładają, że happening jest działaniem, które można wykorzystywać w pracy z młodzieżą i dorosłymi, jednocześnie wykluczając możliwość udziału w nim dzieci. Happening można z powodzeniem wprowadzać w pracy z każdą grupą wiekową, a jedynym warunkiem jest dostosowanie jego elementów do wieku uczestników i odbiorców. Czym jest happening? Zgodnie z definicją Stefana Morawskiego happening jest to: „Kontynuacja environment w postaci teatralnej (...). Environment zaś jest pewną przypadkową lub inscenizowaną sumą przedmiotów i osób zgromadzonych w danym otoczeniu, przy czym materiał podlegający zgromadzeniu jest różnorodny (klocki, dźwięk, szmery, światła, słowa, przedmioty codziennego użytku etc.) i niezorganizowany”. Maria Królica w swojej książce dotyczącej opisywanej tematyki pisze: „Happening w kontekście działań edukacyjnych jest rodzajem zajęć, w których działania, zmierzając do rozwiązania zadania, koncentrują się wokół przedmiotu znanego z codziennego doświadczenia. Ta specyficzna, alogiczna i niezorganizowana relacja przestrzeni, czasu, przedmiotów i rzeczy daje dziecku możliwość autokreacji, odkrycia sposobów funkcjonowania w kontaktach z drugim człowiekiem, światem rzeczy, przyrody. Uwalnia dziecko od schematycznych zachowań, od ograniczenia środków wyrazu, wzmacnia poczucie odpowiedzialności za swoje działania”. Warto tu podkreślić, że happening jest działaniem, które stymuluje aktywność twórczą, pobudza wrażliwość i wyobraźnię, przy czym ma również pozytywny wpływ na poziom koncentracji, uwagi oraz dyscypliny. Ponadto pełni on wiele funkcji: począwszy od stymulująco-terapeutycznej, poprzez kształcącą, wychowawczą, aż po diagnostyczną i rozrywkową. Plan to podstawa Pierwszym i niezwykle ważnym krokiem podczas projektowania wydarzenia happeningowego jest stworzenie planu, który pomoże nam w jego organizacji. Ważne, by plan ten posiadał następujące cechy: Cecha Opis Celowość Jednoznaczne, precyzyjne wskazanie w planie-projekcie efektu, który zamierzamy osiągnąć Kompletność Wskazuje na konieczność występowania w planie-projekcie wszystkich elementów planu, a więc: określenia zadania, sposobów i środków jego realizacji, wskazania osób odpowiedzialnych za wykonanie zadania lub wykonawców oraz określenia czasu na jego przeprowadzenie Koherentność (inaczej spójność wewnętrzna) Cecha wskazująca na ścisły, logiczny, merytoryczny i czasowy związek między poszczególnymi elementami planu Czytelność, przejrzystość, prostota To cechy odnoszące się do tej właściwości planu, która pozwala zrozumieć sens działań i realizację planu przez osoby drugie Komunikatywność Wiąże się ona z poprzednią właściwością dobrego planu, odnosi się do języka, w którym on powstaje – konieczne jest używanie przy tworzeniu planu jednoznacznego słownictwa oraz terminologii znanej jego realizatorom na tyle, aby uczynić go możliwie najprostszym do zrozumienia Konkretność Cecha, dzięki której cel jest możliwy do osiągnięcia: zwraca uwagę na jednoznaczne określenie czynności i niezbędne środki, pozwala także uniknąć życzeniowego, hipotetycznego działania Realność Jest cechą związaną z poprzednią i odnosi się do uwzględnienia rzeczywistych możliwości planującego, tak w odniesieniu do rodzaju działań, środków pozostających do dyspozycji, jak i osób oraz ich możliwości realizacyjnych Efektywność Wypadkowa dwóch ww. cech. Wskazuje na relację między planowanymi nakładami a efektami planowanego działania, jest wynikiem analizy planu i można o niej mówić wtedy, kiedy występuje równowaga między dwoma stronami lub kiedy nakłady są niewielkie w stosunku do zakładanych czynności. Jest to wyjątkowo trudna do wypracowania, w odniesieniu do dramy czy happeningu, cecha dobrego planu Plastyczność Wskazuje, że plan może być zmieniany w takim stopniu, który nie pomniejszy efektywności osiągania celu – zmianie mogą ulegać wszystkie elementy planu, ale podstawowy cel musi pozostać taki sam Odpowiedni stopień ogólności Cecha związana z poprzednią: zbyt duża szczegółowość usztywnia plan, ogranicza szybką analizę rzeczywistej sytuacji i reagowanie na nią, osłabia także przejrzystość planu; z kolei zbyt duża ogólność planu sprzyja chaotycznemu działaniu i zmniejsza jego efektywność Tworzymy scenariusz Kolejny krok to stworzenie schematu scenariusza happeningu: Temat Określa on obszar zjawiska, które wyznacza główną myśl akcji happeningowej. Sformułowanie tematu powinno uwypuklać społeczny sens happeningu, akcentować problemy związane z danym zjawiskiem oraz podkreślać związane z nim emocje Pojęcie To bardzo istotny element przy planowaniu happeningu, pozwala bowiem ukierunkować go na znaczący dla edukacji cel. Pojęcie to może być wyprowadzane bezpośrednio z tytułu, ale także z treści programowych Umiejętności Można wskazać umiejętności związane z działaniami charakterystycznymi dla zjawiska, wartości przedmiotów, właściwości określonych zaplanowanym pojęciem lub te, które w czasie happeningu będą najsilniej stymulowane Grupa Wpisuje się wiek, liczebność dzieci oraz informacje na temat specjalnych potrzeb edukacyjnych oraz dostosowania warunków i wymagań Data Uwzględnienie w tygodniowym rozkładzie pracy z dziećmi terminu przeprowadzenia happeningu Miejsce Wskazuje się wybór optymalnego terenu, na którym happening będzie miał sens i największą siłę oddziaływania. Należy przy tym pamiętać o zachowaniu zasad bezpieczeństwa. Ważne! Happening należy zaczynać od znanych dzieciom miejsc i wśród znanych im osób, np. kolegów z innych grup, rodziców koleżanek i kolegów z przedszkola. Po pierwszych doświadczeniach można przenosić akcję happeningu w miejsca mniej znane oraz przeprowadzać go wśród przypadkowych osób – np. przechodniów na ulicy, przy której znajduje się przedszkole Przedmioty (rekwizyty) Pamiętając o tym, że w happeningu to przedmiot „jest w roli”, należy dobrze się zastanowić nad jego wyborem i wykonać go w takiej formie, aby samą swoją obecnością stymulował wcześniej zaplanowaną aktywność, określoną przez temat, pojęcie i umiejętności dzieci Zadanie happeningowe Przystępując do sformułowania zadania, nauczyciel powinien pamiętać o tym, by zadanie: • było zredagowane w formie osobowej, • zawierało pojęcie, które wskazuje happening, • wskazywało na rekwizyt i przybory, • było otwarte na nieprzewidziane sposoby jego wykonania, umożliwiające ćwiczenie zaplanowanych umiejętności i nie wskazywało przy tym negatywnych zachowań ani nie utrwalało ich Oczekiwane rezultaty Pod koniec schematu wskazuje się, jaki jest sens happeningu, przypomina jego cechy, rozważa wcześniej już zaplanowany element scenariusza i w efekcie formułuje swoje oczekiwania wobec uczestników, związane z przeprowadzeniem happeningu Zasady happeningu Nauczyciel, wprowadzając do swojej pracy happening, powinien kierować się następującymi zasadami: 1. Omów ważny powszechnie problem społeczny. Najtrudniejszą do zastosowania zasadą, służącą właściwemu omówieniu celu happeningu, jest dobór słownictwa do przedyskutowania ważnego problemu. Odpowiednie przedstawienie sprawy, biorące pod uwagę możliwości rozwojowe i percepcyjne dziecka, determinuje powodzenie całego przedsięwzięcia. Kolejnym etapem jest wskazanie szerszego aspektu występowania problemu oraz jego różnego oddziaływania na bliższe i dalsze otoczenie dziecka. 2. Przedstaw problem, wskazując możliwości jego rozwiązania. Nauczyciel ma za zadanie zbudować w dzieciach przeświadczenie, że problem jest możliwy do rozwiązania. Ważne, żeby postępować zgodnie z wypracowanymi przez grupę zasadami. Dzieci muszą czuć, że ich działanie jest siłą, ma sens i prowadzi do dobrych efektów. 3. Starannie wybierz miejsce happeningu. Najważniejszym aspektem przy wyborze miejsca wydarzenia zawsze powinno być szeroko rozumiane bezpieczeństwo dzieci. Nie tylko w kontekście zagrożeń zewnętrznych, ale także stworzenia właściwej atmosfery i swobody działania. Poza tym dobrze, gdy miejsce związane jest z tematem happeningu, a problem, który jest przedstawiany, tematycznie wiąże się z wybranym obszarem. Oczywiście nie należy zapominać, że ważna jest grupa, na jaką chcemy oddziaływać – miejsce nie może być odosobnione i musi dawać możliwość interakcji. Możemy wybrać np. park miejski, by zwrócić uwagę na tematy związane z ekologią, dbałością o tereny zielone w mieście czy chociażby konieczność sprzątania po swoich psach. Właściwy wybór miejsca daje przechodniom różne możliwości reakcji: nie zmusza do udziału w happeningu, a jednocześnie umożliwia swobodną obserwację i refleksję. Właściwy dobór miejsca determinuje powodzenie całego przedsięwzięcia. Jednakże jest to obarczone dużą odpowiedzialnością, gdyż miejsca o nieograniczonym dostępie publicznym niosą ze sobą ryzyko wystąpienia różnych zagrożeń, takich jak zgubienie się dziecka, narażenie na kontakt z niebezpiecznymi lub agresywnymi ludźmi, kontakt ze zwierzętami, bliskość ulic czy torowisk. 4. Dobór odpowiedniego rekwizytu kluczem do dynamizacji happeningu. Znaczenie właściwego doboru rekwizytu jest ogromne. Należy więc pamiętać o kilku jego cechach, które sprawiają, że jest on najbardziej charakterystycznym elementem całości przedsięwzięcia. Powinien on mieć wydźwięk symboliczny, modelowy. Jeśli mamy zamiar manifestować problem zaśmiecania ulic, to niech owe „śmieci” będą ogromnymi, kolorowymi, rzucającymi się w oczy elementami scenografii. Oddziaływanie na otoczenie jest wtedy większe niż przy stosowaniu rekwizytów naturalnych rozmiarów. Poza tym zastosowanie takiej techniki wpływa na pobudzenie wyobraźni dziecka, stymuluje jego zmysły i motywuje do zaangażowania w projekt. Wykonanie rekwizytów dobrze jest pozostawić dziecięcej kreatywności i wyobraźni. Ma to dodatkowe walory kształtujące umiejętności plastyczno-techniczne oraz zdolności manualne. 5. Stosuj różnorodne środki wyrazu. Musimy pamiętać, że pracujemy ze specyficzną grupą twórców, jakimi są przedszkolaki. Dzieci nie mają jeszcze właściwie ukształtowanego pomysłu na wyrażenie samych siebie, dlatego ważne jest, by zaoferować im odpowiedni wachlarz możliwości ekspresji. Powinny one opierać się o zasadę wyrazu wielozmysłowego i uwzględniać potrzeby oraz możliwości dzieci. Dodatkowo takie przedstawienie problemu pozwala odbiorcom wybrać właściwy dla siebie kanał przekazu. Przy happeningach zwracających uwagę na ważne problemy społeczne jest to istotne, gdyż pozwala wyrazić problem z różnych punktów widzenia i w odniesieniu do różnych sposobów postrzegania go przez odbiorców. Te środki wyrazu to słowo, gest, ruch, kolor, dźwięk itp. Oddziaływanie wielozmysłowe powoduje, że zadanie happeningowe staje się teatrem zmysłów, trafia do większej liczby odbiorców niż ma to miejsce przy wydarzeniach skupionych tylko na jednym środku oddziaływania. Kolejną korzyścią z zastosowania różnorodnych środków wyrazu jest pozostawienie dziecku wyboru, co wzmacnia u niego poczucie odrębności, samodzielności i samostanowienia. 6. Zachęć do udziału wszystkie dzieci. Akcja happeningowa jest specyficznym środkiem wyrazu dla dziecka: pozwala na nieograniczoną swobodę działania, pod warunkiem oczywiście, że związana jest z tematem zadania. Najczęściej nie jest potrzebna dodatkowa aktywizacja grupy, ponieważ akcja sama w sobie jest dla dzieci na tyle fascynująca, że bez oporów włączają się w jej realizację. Nieschematyczne działanie jest dla dzieci bardzo atrakcyjne, pozwala rozwinąć wyobraźnię i ekspresję twórczą. Działa tutaj psychologia tłumu – dzieci aktywizują się wzajemnie poprzez wspólne tworzenie happeningu. Jeżeli okaże się, że któreś z dzieci ma problem z włączeniem się do działań grupy, możemy mu pomóc poprzez wskazanie partnera do naśladowania czy wyznaczenie dziecka na swojego „asystenta”. Pozwoli to mniej aktywnemu czy nieśmiałemu dziecku włączyć się do akcji bez konieczności wyrażania siebie, jeśli stanowi to dla niego problem. Należy przy tym pamiętać, by do niczego dziecka nie zmuszać ani nie działać wbrew jego woli. Zachęcanie dzieci mniej aktywnych do działania powinno odbywać się w sposób bardzo subtelny i wyważony. Przydzielając konkretną rolę dziecku, trzeba uwzględnić jego indywidualny charakter i temperament. Nie stosuje się podziałów na dzieci lepiej wyrażające założenia happeningu i te, które robią to gorzej. Należy unikać porównywania dzieci między sobą, każde musi mieć poczucie ważności i niepowtarzalności swojej roli w przedsięwzięciu. 7. Happening nie ma wyznaczonych ram czasowych. Happening nie jest przedstawieniem, gdzie zaplanowane są każdy ruch, każde słowo. Jest akcją spontaniczną, dynamicznie się zmieniającą, a obserwujący ją ludzie, poprzez swoje reakcje, mają na nią wpływ, dlatego nie powinno się zakładać żadnych ram czasowych na jego wykonanie. Ograniczanie czasowe happeningu lub jego sztuczne przedłużanie przez nauczyciela pozbawiają go sensu oraz walorów edukacyjnych. Jedyną rolą nauczyciela jest właściwe zaplanowanie działań, by nie kolidowały one z innymi, stałymi elementami dnia przedszkolaków. Najlepiej wybrać czas pomiędzy posiłkami, gdyż daje to odpowiednią swobodę i nie narzuca presji szybkiego zakończenia przedsięwzięcia. Nie wolno zapomnieć o innym ważnym aspekcie związanym z czasem trwania happeningu: wydarzenie rozpoczyna się o danym czasie, ale kończy wtedy, gdy dzieci uznają, że przekazały wszystkie założone postulaty. Jeśli dzieci uznały, że zrealizowały temat, zaczynają się nudzić, zmniejsza się ich aktywność, nie należy na siłę przedłużać czasu trwania wydarzenia. 8. Celem happeningu jest zwrócenie uwagi społeczeństwa na istnienie problemu, nie jego rozwiązanie. Głównym założeniem organizacji wydarzenia happeningowego jest oddziaływanie na jak największą liczbę osób. Nie narzuca się im jednak konkretnych rozwiązań, tę kwestię pozostawia się do osobistej rozwagi. Dlatego przy organizacji i planowaniu przedsięwzięcia należy uważnie przeanalizować wszystkie jego elementy, by przypadkowo nie wpleść w nie gotowych rozwiązań. Wypada również powstrzymać się od subiektywizmu. W trakcie happeningu może zdarzyć się, że na skutek działań grupy zrodzi się dyskusja o możliwościach rozwiązania konkretnego problemu, jednakże jej inicjatorami zawsze powinni być odbiorcy. Organizacja happeningu jako wydarzenia publicznego jest celem samym w sobie. Zostaje on spełniony w momencie, kiedy skutkuje ono wywołaniem zainteresowania. 9. Wskaż zasady właściwego zachowania podczas happeningu. Happening nie może odbyć się bez odpowiedniego przygotowania. Wydarzenia często rozgrywają się w nowych dla dzieci miejscach, gdzie nie ma zachowanej zasady ograniczenia przestrzeni. Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na specyfikę miejsca, mogące wystąpić nieoczekiwane zdarzenia i dźwięki. Pozwoli to uniknąć zaskoczenia, które u dzieci wywołuje czasem strach lub panikę. Poza tym ważne jest, by dzieci znały reguły kulturalnego wyrażania swoich postulatów, by nikogo nie urazić lub nie przytłoczyć odbiorcy nadmiernym przekazem. Po zapoznaniu dzieci z odpowiednimi zasadami możemy ustalić i wypracować z nimi symbole, których zastosowanie wywoła przypomnienie określonej zasady. Mogą to być np. tabliczki z obrazkami, na które dzieci zareagują w określony sposób. Stosowanie umownych symboli musi być oczywiście uzasadnione, nadmierne ich używanie wprowadza chaos i dekoncentruje dzieci. Ideą happeningu jest szokowanie odbiorcy. Dzieci łatwo mogą przekroczyć granicę dobrego smaku w szokowaniu, dlatego też ta sfera oddziaływania wymaga właściwego przygotowania ze strony nauczyciela. 10. Omów z dziećmi efekty ich działań. Po zakończeniu działań happeningowych oraz obowiązkowym odpoczynku niezmiennym elementem powinno być omówienie tego, co miało miejsce. Analizie należy poddać samo wydarzenie, zachowanie dzieci, sposób, w jaki udało im się oddać temat, ale też wrażenia, jakie udało się wywrzeć na odbiorcach. Trzeba pamiętać, by omówienie było obiektywne, unikać ocen i porównań. Pozwólmy dzieciom wypowiedzieć się, wskazać dobre i złe strony, zauważyć efekty. Ponadto ważne jest, by dzieci porozmawiały o swoich odczuciach i przeżyciach związanych z wydarzeniem. W ramach ewaluacji działania powinno omówić się inne, właściwe i możliwe do zastosowania formy przekazu, które spełniałyby założenia happeningu. Omówienie kształtuje u dzieci analizę własnych działań oraz umiejętność myślenia krytycznego i obiektywnego oceniania. Bibliografia: • M. Królica, Drama i happening w edukacji przedszkolnej, Kraków 2006. • S. Morawski, Happening – rodowód – charakter – funkcje, „Dialog” 1971, nr 7, 9, 10. • T. Pawłowski, Happening, Warszawa 1982.