STAN PRAWNY NA 19 LIPCA 2019 Program wychowawczo-profilaktyczny szkoły Opracował: Marcin Majchrzak, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1148), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz.U. z 2017 r. poz. 356 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 2018 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia (Dz.U. z 2018 r. poz. 467), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę Prawo oświatowe (Dz.U. z 2017 r. poz. 60 ze zm.), • Ustawa z dnia 9 listopada 2018 r. o zmianie ustawy Prawo oświatowe, ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 2245 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2012 r. poz. 977 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2015 r. w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii (Dz.U. z 2015 r. poz. 1249 ze zm.), • Ustawa z dnia 29 lipca 2015 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 852), • Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1492 ze zm.). Program wychowawczo-profilaktyczny to jeden z podstawowych dokumentów tworzonych w szkole, stanowiący jednocześnie istotne narzędzie w prowadzeniu przez nią skoordynowanej działalności. Chociaż prawo pozostawia w sposobie jego tworzenia dość dużą swobodę, pozwalając na dostosowanie jego treści do potrzeb danej szkoły oraz społeczności lokalnej, to należy mieć na uwadze, że przepisy dotyczące tworzenia programu ulegały nie tak dawno temu zmianom, a także będą im ulegać w niedalekiej przyszłości. Warto zatem przypomnieć najważniejsze zasady związane z tworzeniem programu wychowawczo-profilaktycznego. Wychowawcza rola szkoły Zgodnie z art. 1 pkt 2 Ustawy Prawo oświatowe jednym z zadań systemu oświaty jest wspomaganie przez szkołę wychowawczej roli rodziny. Jako „wychowanie” trzeba rozumieć, w myśl art. 1 pkt 3 upo., wspieranie dziecka w rozwoju ku pełnej dojrzałości w sferze fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej, duchowej i społecznej, wzmacniane i uzupełniane przez działania z zakresu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży. W realizacji zadań związanych z wychowawczą rolą szkoły możliwe jest nawiązanie współpracy z innymi podmiotami, w tym zwłaszcza organizacjami pozarządowymi, organizacjami harcerskimi, a także osobami prawnymi prowadzącymi statutową działalność w zakresie oświaty i wychowania (art. 3 ust. 1 upo.). Aktualnie podstawowymi aktami prawnymi dotyczącymi ww. są: • Rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej, • Rozporządzenie w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia. Ważne! Na podstawie przepisów przejściowych zawartych w Ustawie przepisy wprowadzające ustawę Prawo oświatowe w dalszym ciągu zastosowanie znajduje również Rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół – do czasu zakończenia kształcenia odpowiednio w dotychczasowym gimnazjum, trzyletnim liceum ogólnokształcącym, czteroletnim technikum. Cele i zadania szkoły określone w statucie szkoły dla dzieci i młodzieży powinny uwzględniać program wychowawczo-profilaktyczny (art. 98 ust. 4 upo.). Warto też wspomnieć o roli organu prowadzącego w realizacji tego programu. Zgodnie z art. 10 ust. 1 pkt 5 upo. do zadań organu prowadzącego szkołę należy m.in. wyposażenie szkoły w pomoce dydaktyczne i sprzęt niezbędny do pełnej realizacji programów nauczania, programów wychowawczo-profilaktycznych, przeprowadzania egzaminów, wykonywania innych zadań statutowych. Środki do realizacji programów wychowawczo-profilaktycznych nie powinny zatem pochodzić (przykładowo) od rady rodziców, lecz powinny zostać zapewnione przez organ prowadzący. Zakres programu wychowawczo-profilaktycznego Podstawowy przepis dotyczący sporządzania programu wychowawczo-profilaktycznego znalazł się w art. 26 ust. 1 upo. Na jego podstawie szkoły oraz wybrane placówki oświatowe (wskazane w art. 2 pkt 3–5, 7 i 8 upo.) są zobowiązane do realizowania programu wychowawczo-profilaktycznego, obejmującego: • treści i działania o charakterze wychowawczym skierowane do uczniów, • treści i działania o charakterze profilaktycznym dostosowane do potrzeb rozwojowych uczniów, przygotowane w oparciu o przeprowadzoną diagnozę potrzeb i problemów występujących w danej społeczności szkolnej, skierowane do uczniów, nauczycieli, rodziców. Przepis w obecnym brzmieniu nie przewiduje wprost obowiązku przygotowania i realizacji działań profilaktycznych z zakresu profilaktyki narkomanii w szkołach i placówkach oświatowych, w szczególności dotyczących nowych substancji psychoaktywnych, psychotropowych i środków zastępczych. Stan ten ulegnie wkrótce zmianie, wraz z wejściem w życie najnowszej nowelizacji Ustawy Prawo oświatowe (Ustawa o zmianie ustawy Prawo oświatowe, ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw). Nowelizacja zakłada zmianę brzmienia art. 26 upo., polegającą na dodaniu obowiązku przeprowadzenia corocznej diagnozy w zakresie występujących w środowisku szkolnym potrzeb rozwojowych uczniów, w tym czynników chroniących i czynników ryzyka, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń związanych z używaniem substancji psychotropowych, środków zastępczych oraz nowych substancji psychoaktywnych. Za przeprowadzenie diagnozy będzie odpowiedzialny dyrektor szkoły (lub upoważniony przez niego pracownik). Rozwiązanie to ma umożliwić dostosowanie treści, a także działań wychowawczych i profilaktycznych do zmieniających się realiów społeczności szkolnej, a także zagrożeń, w tym związanych z narkotykami czy tzw. dopalaczami. Zapamiętaj! Zmiana art. 26 upo. nastąpi 1 września 2019 r. Dlatego programy wychowawczo- profilaktyczne opracowane na rok szkolny 2019/2020 powinny uwzględniać znowelizowane przepisy (ustawa nowelizująca nie przewiduje w tym zakresie żadnych przepisów przejściowych). Program wychowawczo-profilaktyczny a przepisy wykonawcze Kluczowe dla treści programu wychowawczo-profilaktycznego, oprócz rozporządzeń określających poszczególne podstawy programowe kształcenia ogólnego, jest Rozporządzenie w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii. Rozporządzenie to zobowiązuje szkoły do prowadzenia systematycznej działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej wśród uczniów, ich rodziców lub opiekunów oraz nauczycieli, wychowawców i innych pracowników szkoły i placówki w celu przeciwdziałania narkomanii: • działalność wychowawcza – prowadzenie działań z zakresu promocji zdrowia oraz wspomaganie ucznia i wychowanka w jego rozwoju ukierunkowanym na osiągnięcie pełnej dojrzałości w sferze fizycznej, psychicznej, społecznej, aksjologicznej, • działalność edukacyjna – stałe poszerzanie i ugruntowywanie wiedzy i umiejętności u uczniów i wychowanków, ich rodziców lub opiekunów, nauczycieli i wychowawców z zakresu promocji zdrowia i zdrowego stylu życia, • działalność informacyjna – dostarczanie rzetelnych i aktualnych informacji, dostosowanych do wieku oraz możliwości psychofizycznych odbiorców, na temat zagrożeń i rozwiązywania problemów związanych z używaniem środków i substancji odurzających oraz psychoaktywnych, skierowanych do uczniów i wychowanków oraz ich rodziców lub opiekunów, a także nauczycieli i wychowawców oraz innych pracowników szkoły lub placówki, • działalność profilaktyczna – realizowanie działań z zakresu profilaktyki uniwersalnej, selektywnej i wskazującej; działalność profilaktyczna powinna obejmować: o w przypadku profilaktyki uniwersalnej – wspieranie wszystkich uczniów i wychowanków w prawidłowym rozwoju i zdrowym stylu życia oraz podejmowanie działań, których celem jest ograniczanie zachowań ryzykownych niezależnie od poziomu ryzyka używania przez nich środków i substancji odurzających oraz psychoaktywnych, o w przypadku profilaktyki selektywnej – wspieranie uczniów i wychowanków, którzy ze względu na swoją sytuację rodzinną, środowiskową lub uwarunkowania biologiczne są w wyższym stopniu narażeni na rozwój zachowań ryzykownych, o w przypadku profilaktyki wskazującej – wspieranie uczniów i wychowanków, u których rozpoznano wczesne objawy używania środków i substancji odurzających oraz psychoaktywnych, lub występowania innych zachowań ryzykownych, które nie zostały zdiagnozowane jako zaburzenia lub choroby wymagające leczenia. Podejmowane w tym zakresie działania powinny zostać uwzględnione przez szkołę w utworzonym w niej programie wychowawczo-profilaktycznym (§ 6 ust. 5 Rozporządzenia). Warto też zaznaczyć, że szkoła, przy prowadzeniu powyższej działalności, powinna współpracować m.in. z: • jednostkami samorządu terytorialnego, • poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, w tym poradniami specjalistycznymi, • placówkami doskonalenia nauczycieli, • podmiotami realizującymi świadczenia zdrowotne z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej, opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień, • państwowymi wojewódzkimi i państwowymi powiatowymi inspektorami sanitarnymi, • policją, • pracodawcami, • podmiotami, o których mowa w art. 5 ust. 3 Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii (organizacje pozarządowe i inne podmioty, których działalność statutowa obejmuje zadania należące do sfery zadań publicznych w zakresie ochrony i promocji zdrowia, pomocy społecznej, działalności charytatywnej, nauki, edukacji, oświaty i wychowania, kultury fizycznej, porządku i bezpieczeństwa publicznego lub przeciwdziałania patologiom społecznym, promocji i organizacji wolontariatu, samorządy zawodów medycznych, rodziny osób uzależnionych oraz grupy samopomocy osób uzależnionych i ich rodzin), • podmiotami, o których mowa w art. 3 ust. 1 i art. 86 ust. 1 upo. (organizacje pozarządowe, w tym organizacje harcerskie, a także osoby prawne prowadzące statutową działalność w zakresie oświaty i wychowania), • podmiotami, o których mowa w art. 3 ust. 2 i art. 5 ust. 1 Ustawy o zdrowiu publicznym (ich cele statutowe lub przedmiot działalności dotyczą spraw objętych zadaniami z zakresu zdrowia publicznego). Diagnoza czynników chroniących i czynników ryzyka Podstawą podejmowania powyższych działań powinna być diagnoza w zakresie występujących w środowisku szkolnym czynników chroniących i czynników ryzyka, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń związanych z używaniem substancji psychotropowych, środków zastępczych oraz nowych substancji psychoaktywnych, dotycząca uczniów lub wychowanków, rodziców lub opiekunów, nauczycieli, wychowawców i innych pracowników szkoły lub placówki, opracowywana we współpracy z ww. podmiotami, w każdym roku szkolnym, w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia roku szkolnego. Diagnoza, o której mowa w § 6 ust. 2 ww. Rozporządzenia, może być utożsamiana z nowo wprowadzanym obowiązkiem dokonania diagnozy w zakresie występujących w środowisku szkolnym potrzeb rozwojowych uczniów, będącej podstawą późniejszego opracowania programu wychowawczo-profilaktycznego, o której mowa w zmienianym art. 26 ust. 2 upo. Przy czym definicja „czynników chroniących” oraz „czynników ryzyka” nie została zawarta w przepisach upo., lecz w Rozporządzeniu w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii. Zgodnie z nim: • czynniki chroniące to indywidualne cechy i zachowania uczniów lub wychowanków, cechy środowiska społecznego i efekty ich wzajemnego oddziaływania, których występowanie wzmacnia ogólny potencjał zdrowotny ucznia lub wychowanka i zwiększa jego odporność na działanie czynników ryzyka, • czynniki ryzyka to indywidualne cechy i zachowania uczniów lub wychowanków, cechy środowiska społecznego i efekty ich wzajemnego oddziaływania, które wiążą się z wysokim prawdopodobieństwem wystąpienia zachowań ryzykownych stanowiących zagrożenie dla ich prawidłowego rozwoju, zdrowia, bezpieczeństwa lub funkcjonowania społecznego. Uchwalanie programu wychowawczo-profilaktycznego Przepisy prawa oświatowego wskazują wyłącznie ramowy sposób postępowania przy uchwalaniu program wychowawczo-profilaktycznego. Również sam tryb pracy, a także sposób wewnątrzszkolnego uzgadniania treści projektu uchwalanego następnie programu pozostawiono w gestii szkół. Zgodnie z art. 84 ust. 2 pkt 1 upo. uchwalanie programu leży w kompetencji rady rodziców, która dokonuje uchwalenia w porozumieniu z radą pedagogiczną szkoły. W przypadku gdy rada rodziców w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia roku szkolnego nie uzyska porozumienia z radą pedagogiczną w sprawie programu wychowawczo-profilaktycznego szkoły, program ten ustala dyrektor szkoły w uzgodnieniu z organem sprawującym nadzór pedagogiczny. Program ustalony przez dyrektora szkoły obowiązuje do czasu uchwalenia programu przez radę rodziców w porozumieniu z radą pedagogiczną. Oznacza to, że do uchwalenia programu powinno dojść w ciągu 30 dni od dnia rozpoczęcia roku szkolnego (w terminie od 1 do 30 września), a ponadto, nawet w sytuacji ustalenia programu przez dyrektora, rada rodziców może uchwalić swoją wersję programu, po uzyskaniu porozumienia z radą pedagogiczną (art. 84 ust. 3 upo.). W przypadku szkół, w których nie tworzy się rad rodziców, program uchwala rada pedagogiczna (art. 84 ust. 3 upo.). Natomiast w szkołach i placówkach publicznych prowadzonych przez osoby prawne inne niż jednostki samorządu terytorialnego lub przez osoby fizyczne oraz w szkołach i placówkach niepublicznych program wychowawczo- profilaktyczny szkoły lub placówki ustala organ wskazany w statucie szkoły.