STAN PRAWNY NA 10 SIERPNIA 2022 Obowiązki dyrektora poradni psychologiczno- -pedagogicznej z zakresu BHP Opracowała: Anna Hoffmann, aplikant radcowski, prowadzi własną działalność gospodarczą w zakresie doradztwa prawnego; zaktualizował: Marcin Majchrzak, prawnik, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie, świadczy pomoc prawną w ramach własnej kancelarii, autor licznych opracowań i artykułów z zakresu tematyki kadrowo-płacowej, prawa związkowego oraz prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1510), • Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 169 poz. 1650 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U. z 1998 r. Nr 148 poz. 973), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1604), • Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz.U. z 2009 r. Nr 105 poz. 870). Jednym z podstawowych obowiązków każdego pracodawcy jest zapewnienie swoim pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Obowiązek ten stanowi podstawową zasadę prawa pracy, wyrażoną w art. 15 Kodeksu pracy. Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy zostało również zagwarantowane w Konstytucji RP. Powinnością pracodawcy jest zatem zapewnienie pracownikom takich warunków pracy, aby spełniały one szereg wymagań określonych w wielu aktach prawnych. Obowiązek ten dotyczy również dyrektora poradni psychologiczno-pedagogicznej, będącego jednocześnie pracodawcą dla nauczycieli oraz osobą, na którą nałożono obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa osobom korzystającym z usług poradni. Obowiązek przestrzegania zasad BHP nie ciąży wyłącznie na pracodawcy. Każdy pracownik jest zobowiązany do respektowania przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także norm przeciwpożarowych. Bezwzględny obowiązek pracodawcy Bezwzględny obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy został wyrażony w art. 94 pkt 4 k.p. Z przepisów tych wynika również, iż pracodawca powinien sprostać wymaganiom określonym nie tylko w Kodeksie pracy, ale także w aktach wykonawczych do niego, przy czym spełnienie określonych zasad BHP zależy od specyfiki i rodzaju wykonywanej pracy. Należy również podkreślić, iż obowiązek ten spoczywa na pracodawcy niezależnie od decyzji pracownika w tym zakresie. Pracownik nie może bowiem zrzec się prawa do zapewnienia mu przez pracodawcę wymogów BHP i zwolnić go od wykonania ciążącego na nim zobowiązania. Zarówno ustawodawca, jak i orzecznictwo sądowe traktują obowiązek w zakresie spełnienia wymagań BHP w sposób bardzo szeroki. Pracodawca zobowiązany jest więc do zapewnienia pracownikowi faktycznego bezpieczeństwa, a nie tylko do realizacji postanowień wynikających z powszechnie obowiązujących przepisów BHP (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1980 r., I PR 87/80). Ponadto obowiązków tych nie można traktować statycznie, ponieważ ich treść ulega zmianom w miarę postępu nauki i techniki (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 września 1968 r., II PR 363/68). Co więcej, wymóg zapewnienia pracownikom bezpiecznych i nieszkodliwych dla ich zdrowia warunków pracy obejmuje przestrzeganie nie tylko ogólnie obowiązujących norm w tym zakresie, lecz także indywidualnych przeciwwskazań związanych ze stanem zdrowia lub osobniczymi skłonnościami pracownika (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1974 r., II PR 262/74). Do podstawowych obowiązków pracodawcy w zakresie BHP należą: • organizowanie pracy w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy, • zapewnienie przestrzegania w zakładzie pracy zasad BHP oraz kontrolowanie zakresu ich stosowania, • przeprowadzenie szkolenia dla pracowników i zaznajomienie ich z obowiązującymi przepisami BHP, • reagowanie na potrzeby w zakresie zapewnienia BHP, • organizowanie polityki dotyczącej przeciwdziałaniu i reagowaniu na wypadki w pracy, • informowanie pracowników o występujących zagrożeniach, • zapewnienie środków niezbędnych do udzielenia pierwszej pomocy. Najważniejsze zasady BHP Obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy konkretyzuje wiele szczegółowych powinności pracodawcy, które uregulowane zostały w szczególności w przepisach działu 10 Kodeksu pracy oraz w aktach wykonawczych – zwłaszcza w Rozporządzeniu w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz Rozporządzeniu w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe. Zgodnie z przywołanym powyżej Rozporządzeniem w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy pomieszczenia pracy powinny spełniać następujące warunki (dotyczy to tzw. stałego miejsca pracy, czyli miejsca, w którym pracownicy przebywają powyżej czterech godzin dziennie): • w pomieszczeniach pracy należy zapewnić oświetlenie naturalne i sztuczne, odpowiednią temperaturę, wymianę powietrza oraz zabezpieczenie przed wilgocią, niekorzystnymi warunkami cieplnymi i nasłonecznieniem, drganiami oraz innymi czynnikami szkodliwymi dla zdrowia i uciążliwościami (§ 15). Ponadto, w pomieszczeniach poradni należy zapewnić wyposażenie, które posiada wymagane atesty i certyfikaty. Pokoje, w których odbywają się zajęcia, powinny być również często wietrzone. Wnętrza należy wyposażyć w apteczki zaopatrzone w środki niezbędne do udzielania pierwszej pomocy instrukcję jej udzielania, • w pomieszczeniach oraz na drogach znajdujących się w obiektach budowlanych podłogi powinny być stabilne, równe, nieśliskie, niepylące i odporne na ścieranie oraz nacisk, a także łatwe do utrzymania w czystości (§ 16), • pomieszczenia stałej pracy nie powinny być lokalizowane poniżej poziomu otaczającego terenu (§ 18 ust. 1), • poniżej poziomu otaczającego terenu mogą znajdować się pomieszczenia pracy w garażu, kotłowni i warsztatach podręcznych (§ 18 ust. 2), • powierzchnia pracy powinna wynosić co najmniej 13 m3 wolnej objętości pomieszczenia oraz co najmniej 2 m2 wolnej powierzchni podłogi niezajętej przez urządzenia techniczne i sprzęt (§ 19 ust 2), • pomieszczenia pracy, w których przebywają pracownicy, nie mogą być zamykane w sposób uniemożliwiający wyjście z pomieszczenia. Jeżeli istnieją względy wymagające zamykania pomieszczeń w czasie pracy przed osobami nieupoważnionymi, należy stosować przy drzwiach zamki uniemożliwiające wejście z zewnątrz, a jednocześnie umożliwiające wyjście z pomieszczenia bez użycia klucza. W takiej sytuacji należy przewidzieć możliwość powiadamiania pracowników znajdujących się w takich pomieszczeniach o niebezpieczeństwie grożącym z zewnątrz (§ 23), • w pomieszczeniach pracy powinna być zapewniona wymiana powietrza wynikająca z potrzeb użytkowych i funkcji tych pomieszczeń, bilansu ciepła i wilgotności oraz zanieczyszczeń stałych i gazowych (§ 32), • pracodawca jest zobowiązany zapewnić wszystkim pracownikom wodę zdatną do picia lub inne napoje (§ 112), • zgodnie z Załącznikiem nr 3 do ww. Rozporządzenia – Wymagania dla pomieszczeń i urządzeń higienicznosanitarnych – pracodawca zobowiązany jest do zapewnienia szatni bądź miejsca przeznaczonego na odzież pracowników, a także pomieszczenia higienicznosanitarnego, w którym możliwe byłoby spożywanie przez pracowników posiłków lub przygotowywanie napojów. Monitory ekranowe W załączniku do Rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (dotyczy to w szczególności miejsc pracy dla pracowników administracji) zawarto minimalne wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii, jakie powinny spełniać stanowiska pracy wyposażone w monitory ekranowe. Zgodnie z nimi miejsce pracy powinno spełniać następujące standardy: • konstrukcja stołu powinna umożliwiać dogodne ustawienie elementów wyposażenia stanowiska pracy oraz regulację wysokości monitora ekranowego i klawiatury (pkt 4.1 Rozporządzenia), • szerokość i głębokość stołu powinna zapewniać (pkt 4.2 Rozporządzenia): o wystarczającą powierzchnię do łatwego posługiwania się elementami wyposażenia stanowiska i wykonywania czynności związanych z rodzajem pracy, o ustawienie klawiatury z zachowaniem odległości nie mniejszej niż 100 mm między klawiaturą a przednią krawędzią stołu, o ustawienie elementów wyposażenia w odpowiedniej odległości od pracownika, tj. w zasięgu jego kończyn górnych, bez konieczności przyjmowania wymuszonych pozycji; • wysokość stołu oraz siedziska krzesła powinna być taka, aby zapewniała (pkt 4.3 Rozporządzenia): o naturalne położenie kończyn górnych przy obsłudze klawiatury, z zachowaniem co najmniej kąta prostego między ramieniem i przedramieniem, o odpowiedni kąt obserwacji ekranu monitora w zakresie 20°–50° w dół (licząc od linii poziomej na wysokości oczu pracownika do linii poprowadzonej od jego oczu do środka ekranu), przy czym górna krawędź ekranu monitora nie powinna znajdować się powyżej oczu pracownika, o odpowiednią przestrzeń do umieszczenia nóg pod blatem stołu; • powierzchnia blatu stołu powinna być matowa, najlepiej barwy jasnej (pkt 4.4 Rozporządzenia ), • krzesło stanowiące wyposażenie stanowiska pracy powinno posiadać (pkt 5.1 Rozporządzenia): o dostateczną stabilność, przez wyposażenie go w podstawę co najmniej pięciopodporową z kółkami jezdnymi, o wymiary oparcia i siedziska, zapewniające wygodną pozycję ciała i swobodę ruchów, o regulację wysokości siedziska w zakresie 400–500 mm, licząc od podłogi, o regulację wysokości oparcia oraz regulację pochylenia oparcia w zakresie: 5° do przodu i 30° do tyłu, o wyprofilowanie płyty siedziska i oparcia odpowiednie do naturalnego wygięcia kręgosłupa i odcinka udowego kończyn dolnych, o możliwość obrotu wokół osi pionowej o 360°, o podłokietniki; • mechanizmy regulacji wysokości siedziska i pochylenia oparcia powinny być łatwo dostępne i proste w obsłudze oraz tak usytuowane, aby regulację można było wykonywać w pozycji siedzącej (pkt 5.2 Rozporządzenia), • jeśli przy pracy istnieje konieczność korzystania z dokumentów, stanowisko pracy należy wyposażyć w uchwyt na dokument, posiadający regulację ustawienia wysokości, pochylenia oraz odległości od pracownika (pkt 5.3 Rozporządzenia), • stanowisko pracy powinno być tak zaprojektowane, aby pracownik miał zapewnioną dostateczną przestrzeń pracy, pozwalającą na umieszczenie wszystkich elementów obsługiwanych ręcznie w zasięgu kończyn górnych (pkt 8.1 Rozporządzenia), • stanowisko pracy wyposażone w monitor ekranowy powinno być tak usytuowane w pomieszczeniu, aby zapewniało pracownikowi swobodny dostęp do tego stanowiska; odległości między sąsiednimi monitorami powinny wynosić co najmniej 0,6 m, a między pracownikiem i tyłem sąsiedniego monitora – co najmniej 0,8 m (pkt 8.1 Rozporządzenia), • odległość oczu pracownika od ekranu monitora powinna wynosić 400–750 mm, • należy wyposażyć pokój w odpowiednie oświetlenie – w szczególności światło sufitowe (górne) o odpowiednim natężeniu, jak i lampkę biurkową (pkt 9.1 Rozporządzenia), • przy projektowaniu, doborze i modernizacji oprogramowania, a także przy planowaniu wykonywania zadań z użyciem ekranu monitora pracodawca powinien uwzględniać w szczególności następujące wymagania (pkt 10 Rozporządzenia): o oprogramowanie powinno odpowiadać zadaniu przewidzianemu do wykonania, o oprogramowanie powinno być łatwe w użyciu oraz dostosowane do poziomu wiedzy i/lub doświadczenia pracownika, o systemy komputerowe muszą zapewniać przekazywanie pracownikom informacji zwrotnej o ich działaniu, o systemy komputerowe muszą gwarantować wyświetlanie informacji w formie i tempie odpowiednim dla pracownika, o bez wiedzy pracownika nie można dokonywać kontroli jakościowej i ilościowej jego pracy, o przy tworzeniu oprogramowania i przetwarzaniu danych powinny być stosowane zasady ergonomii; • wilgotność względna powietrza w pomieszczeniach przeznaczonych do pracy z monitorami ekranowymi nie powinna być mniejsza niż 40 proc. (pkt 11.1 Rozporządzenia). Badania lekarskie Kolejną istotną powinnością dyrektora, zgodnie z art. 229 k.p., jest obowiązek przeprowadzenia badań lekarskich przed dopuszczeniem danego pracownika do pracy na konkretnym stanowisku. Dyrektor zobowiązany jest posłać go na badania lekarskie na podstawie odpowiedniego skierowania. Należy pamiętać, że to pracodawca odpowiada za nieprawidłowe wystawienie dokumentu, np. błędne określenie stanowiska pracy i podanie zagrożeń na nim występujących. Ważne! Pracodawca ma obowiązek kierować pracowników na badania wstępne (przed przystąpieniem do pracy), okresowe (wykonywane w trakcie trwania stosunku pracy) oraz kontrolne (dla pracowników, którzy z powodu choroby byli niezdolni do wykonywania obowiązków dłużej niż 30 dni). Nie tylko wobec pracowników Gwarancja zapewnienia przez dyrektora bezpiecznych i higienicznych warunków pracy obejmuje nie tylko pracowników, ale również wychowanków, uczniów, zleceniobiorców i inne osoby wykonujące pracę na odmiennej podstawie niż stosunek pracy. Taki nakaz wynika bezpośrednio z art. 304 k.p. Co więcej, art. 304 § 4 k.p. nakłada na pracodawcę wymóg zachowania zasad bezpieczeństwa w zakresie ochrony życia i zdrowia wobec osób przebywających na terenie zakładu pracy bez jakiegokolwiek związku z wykonywaniem pracy. Dyrektor zobowiązany jest zapewnić również normy bezpieczeństwa wskazane w Rozporządzeniu w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach. Podstawowe obowiązki dyrektora w zakresie BHP wynikające z ww. dokumentu brzmią następująco: • umieszczenie w widocznym miejscu planu ewakuacji poradni, w sposób zapewniający łatwy dostęp do niego (§ 5 ust. 1), • zapewnienie właściwego oświetlenia oraz równej nawierzchni dróg, przejść na terenie poradni (§ 7 ust 1 i 2), • obowiązek zabezpieczenia otworów kanalizacyjnych, studzienek i innych zagłębień odpowiednimi pokrywami (§ 7 ust. 3), • obowiązek zabezpieczenie szlaków komunikacyjnych wychodzących poza teren szkoły i placówki w sposób uniemożliwiający bezpośrednie wyjście na jezdnię; w miarę możliwości szlaki komunikacyjne kieruje się na ulicę o najmniejszym natężeniu ruchu (§ 7 ust. 4), • zagwarantowanie ciepłej i zimnej wody oraz środków higieny osobistej w pomieszczeniach sanitarnych (§ 8 ust. 1), • utrzymanie w czystości kuchni i jadalni, a ich wyposażenia we właściwym stanie technicznym zapewniającym bezpieczne korzystanie (§ 10 ust. 1), zapewnienie w pomieszczeniach temperatury co najmniej 18°C (§ 17 ust. 1), • wyposażenie pomieszczeń placówki, m.in. laboratoriów, pracowni, świetlicy, warsztatów szkolnych oraz kuchni, w apteczki zaopatrzone w środki niezbędne do udzielania pierwszej pomocy i instrukcję o zasadach udzielania tej pomocy (§ 20), • przeszkolenie pracowników niepedagogicznych i nauczycieli w zakresie udzielenia pierwszej pomocy (§ 21), • przechowywanie substancji chemicznych i ich mieszanin w odpowiednich pojemnikach zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, opatrzonych etykietami zawierającymi nazwę substancji chemicznej lub mieszaniny tych substancji oraz informującymi o ich niebezpiecznym lub szkodliwym dla zdrowia działaniu (§ 29 ust. 1). Zgodnie z § 3 ww. Rozporządzenia dyrektor powinien co najmniej raz w roku dokonać kontroli zapewniania bezpiecznych i higienicznych warunków korzystania z obiektów należących do poradni, w tym bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, oraz określić kierunki ich poprawy. Z ustaleń ww. kontroli należy sporządzić protokół, który podpisują osoby biorące w niej udział. Kopię dokumentu dyrektor przekazuje organowi prowadzącemu poradnię. Niezapewnienie zasad BHP przez pracodawcę W przypadku gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika, albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, pracownik, w myśl art. 210 § 1 k.p., ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. Należy zaznaczyć również, iż nie musi on uzyskiwać zgody pracodawcy na powstrzymanie się od wykonywania obowiązków. Co więcej, jeżeli decyzja ta nie odsunie od niego niebezpieczeństwa, ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, niezwłocznie zawiadamiając o tym przełożonego. W dalszym ciągu powinien jednak być gotowy do pracy np. w innym bezpiecznym miejscu, wskazanym przez pracodawcę. Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia pracownik ma prawo do wynagrodzenia. Należy również pamiętać o tym, iż dyrektor jednostki oświatowej podlega odpowiedzialności karnej za niespełnienie wymogów BHP. Zgodnie z art. 283 § 1 k.p. kto, będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując pracownikami lub innymi osobami fizycznymi, nie przestrzega przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze grzywny od 1000 zł do 30 000 zł. Procedura postępowania w razie wypadku przy pracy W przypadku nieprawidłowego zapewnienia norm BHP bądź ich nieprzestrzegania przez pracowników może dojść do wypadku przy pracy. Jeżeli tak się stanie, pracodawca jest zobowiązany podjąć niezbędne działania eliminujące lub ograniczające zagrożenie, zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobom poszkodowanym i w przewidzianym trybie ustalić jego okoliczności i przyczyny oraz zastosować odpowiednie środki zapobiegające podobnym zdarzeniom. Ważne! W przypadku wypadku śmiertelnego, ciężkiego lub zbiorowego pracodawca, w myśl art. 234 § 2 k.p., jest zobowiązany poinformować okręgowego inspektora pracy i prokuratora. Z każdego takiego incydentu należy również sporządzić protokół powypadkowy. Pracodawca powinien także prowadzić rejestr wypadków, jakie miały miejsce w danej placówce. Postępowanie w razie wypadku pracownika Zgodnie z art. 234 § 3 i § 31 k.p. w razie wypadku przy pracy dyrektor jest zobowiązany do sporządzenia protokołu powypadkowego oraz prowadzenia rejestru wypadków przy pracy. Dyrektor jest obowiązany przechowywać protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy wraz z pozostałą dokumentacją powypadkową przez 10 lat. Szczegółowe postępowanie w razie zaistnienia wypadku przy pracy jest uregulowane w Rozporządzeniu w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy. Zgodnie z § 9 ust 1 tego aktu po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku zespół powypadkowy sporządza, nie później niż w terminie 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o zaistniałym incydencie, protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy, według wzoru określonego przez ministra właściwego do spraw pracy na podstawie art. 237 § 2 k.p. Do protokołu powypadkowego dołącza się zapis wyjaśnień poszkodowanego i informacji uzyskanych od świadków zdarzenia, a także inne dokumenty zebrane w czasie ustalania jego okoliczności i przyczyn, w szczególności pisemną opinię lekarza lub innych specjalistów, szkice lub fotografie miejsca wypadku, a także odrębne zdanie złożone przez członka zespołu powypadkowego oraz uwagi i zastrzeżenia, o których mowa w § 11 ust. 2 i 4 ww. Rozporządzenia. Pracodawca musi również prowadzić rejestr wypadków, który powinien zawierać: • imię i nazwisko poszkodowanego, • miejsce i datę wypadku, • informacje dotyczące jego skutków dla poszkodowanego, • datę sporządzenia protokołu powypadkowego, • stwierdzenie, czy jest on wypadkiem przy pracy, • datę przekazania do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wniosku o świadczenia z tytułu wypadku przy pracy, • liczbę dni niezdolności do pracy, • inne informacje, niebędące danymi osobowymi, których zamieszczenie w rejestrze jest celowe, w tym wnioski i zalecenia profilaktyczne zespołu powypadkowego.