Zdrowie najwyższą wartością – promocja i edukacja Opracowała: Aleksandra Kubala-Kulpińska, pedagog, terapeuta, trener, autorka programów profilaktycznych, materiałów szkoleniowych oraz publikacji dla rodziców, dyrektorów i nauczycieli Przedszkole jest miejscem, które wprowadza dziecko w świat wartości, a jedną z najważniejszych z nich jest niewątpliwie nasze zdrowie. W związku z tym promocja zdrowia powinna odgrywać w tej instytucji rolę kluczową. Lepiej zapobiegać, niż leczyć Promocja zdrowia to dziedzina, która powstała całkiem niedawno, bo w latach 80. XX w. Jej celem jest podejmowanie strategicznych działań w celu umocnienia zdrowia ludzi – jednostek, ogółu społeczeństwa. Podstawowym dokumentem regulującym kwestie związane z tą dziedziną jest Ottawska Karta Promocji Zdrowia. Definiuje ona promocję zdrowia jako proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem i jego poprawę. By skutecznie promować zdrowie od najmłodszych lat, należy wdrożyć w proces nauczania edukację zdrowotną, która uczy, jak dbać o zdrowie własne i innych ludzi. Trzeba bowiem dbać o nie przez całe życie, tym bardziej, że warunki, w których funkcjonujemy oraz stan naszego zdrowia nieustannie zmieniają się w trakcie jego trwania. Szczególnie istotny jest w tym procesie okres dzieciństwa i młodości, a sama edukacja zdrowotna kierowana jest nie tylko do ludzi zdrowych, ale również chorych. Nie chodzi w niej tylko o teoretyczną wiedzę, ale o ukształtowanie w dziecku odpowiednich postaw, przekonań, stylu życia oraz umiejętności właściwego dbania o szeroko rozumiane zdrowie. Etapy edukacji zdrowotnej Maciej Demel, biorąc pod uwagę aktywność dziecka i jego świadome zaangażowanie w sprawy zdrowia, wyróżnił cztery etapy (szczeble) edukacji zdrowotnej, pokrywające się częściowo z fazami rozwoju dziecka: 1. Etap heteroedukacji (od urodzenia do końca drugiego–trzeciego r.ż.) – dziecko jest odbiorcą zabiegów pielęgnacji i opieki ze strony dorosłych. Stopniowo zaczyna wykonywać proste polecenia i naśladuje pewne zachowania dorosłych, nie rozumiejąc jeszcze, co i dlaczego wokół niego robią. Wykonywanie pewnych czynności w sposób uregulowany i uporządkowany prowadzi do ich automatyzacji. Dziecko uczy się więc swego ciała: najpierw potrafi pokazać różne jego części, później je nazywa, a zainteresowanie ciałem przejawia się w pytaniach. 2. Etap pośredni (okres przedszkolny i młodszy szkolny) – stopniowo zwiększa się udział dziecka w dbaniu o swoje zdrowie. Świadomie naśladuje ono zachowania dorosłych i opanowuje podstawowe umiejętności dotyczące higieny osobistej i bezpieczeństwa, wciąż wymaga jednak przypominania i nadzoru. Dziecko uczestniczy w pracach nad utrzymaniem porządku w domu i podejmuje pewne inicjatywy w sposób samodzielny. Zadaniami dorosłych są tu m.in.: tworzenie pozytywnych wzorców, stwarzanie dziecku warunków do uczenia się, umożliwienie mu podejmowania samodzielnych wyborów, bezpiecznego eksperymentowania (pod dyskretnym nadzorem), korygowanie niektórych zachowań, dopilnowywanie staranności w wykonywaniu czynności i zabiegów higienicznych, odpowiadanie na pytania dziecka (w tym okresie rozwijają się m.in. świadomość i identyfikacja płci, ciekawość seksualna, zabawy erotyczne), rozbudzanie zainteresowania różnymi sprawami dotyczącymi zdrowia itd. Rozpoczyna się też proces naśladowania zachowań rówieśników, a wpływ na zachowania dziecka mają także telewizja, gry komputerowe i reklamy. 3. Autoedukacja/samowychowanie (okres dojrzewania, pewne elementy występują już we wcześniejszych etapach) – dziecko staje się świadomym (w różnym stopniu) współtwórcą swego zdrowia. U nastolatków rozwija się poczucie własnej tożsamości, zmienia się obraz własnej osoby i ciała, pojawiają się potrzeba niezależności, intymności, próby zmieniania siebie, sprawdzania siebie, samokrytycyzm. Większość nastolatków ma krytyczny stosunek do dorosłych, w tym także do zachowań rodziców, niechętnie przyjmuje ich uwagi, przestrogi, zakazy i zalecenia, a nawet je lekceważy (co jest często źródłem konfliktów). Nastolatki eksperymentują z substancjami psychoaktywnymi, są pod silnym wpływem rówieśników, reklam, korzystają z internetu, szukają informacji w czasopismach. Zadaniem dorosłych jest rozsądne, cierpliwe i życzliwe towarzyszenie nastolatkowi w jego poszukiwaniach. Konieczne w tym okresie jest jednak wyznaczenie i uzgodnienie z dzieckiem granic dla jego zachowań. 4. Heteroedukacja odwrócona – inwersja, odwrócenie ról – młody człowiek staje się świadomym wychowawcą dorosłych. Dotyczy to sytuacji, gdy dziecko „przynosi” do domu, np. to, czego nauczyło się w szkole, zaobserwowało u innych znaczących dla niego osób, a co pozostaje w sprzeczności z tym, co jest praktykowane w domu. Może dotyczyć to np. zachęcania dorosłych do zmiany sposobu żywienia, większej aktywności fizycznej, wykonania badań, rzucenia palenia itd. Heteroedukacja odwrócona jest ważnym elementem procesu socjalizacji zdrowotnej, w którym dziecko jest nie tylko odbiorcą, ale także inicjatorem działań związanych ze zdrowiem. Jej elementy występują we wcześniejszych etapach, nawet u małych dzieci, ale nie jest to działanie świadome i polega na naśladowaniu pewnych zachowań dorosłych (np. czterolatek upomina ojca, aby nie palił, słysząc wielokrotnie podobne upomnienia matki). Rola przedszkola Najbardziej powszechną ideą rozwijania wśród dzieci postawy prozdrowotnej jest ogólnopolski program Przedszkole Promujące Zdrowie, organizowany od lat 90. XX w. przez Ośrodek Rozwoju Edukacji. Najważniejsze informacje związane z realizacją programu zostały opisane na poniższej grafice przedstawiającej model przedszkola promującego zdrowie. OCZEKIWANE EFEKTY Klimat społeczny sprzyjający zdrowiu i dobremu samopoczuciu Edukacja zdrowotna dzieci i stwarzanie im warunków do praktykowania zachowań prozdrowotnych Zwiększanie świadomości pracowników i rodziców dzieci w zakresie dbałości o zdrowie i edukacji zdrowotnej GŁÓWNE OBSZARY DZIAŁAŃ Struktura i organizacja sprzyjające uczestnictwu, planowaniu, systematyczności i skuteczności działań Promocja zdrowia w dokumentach, pracy i życiu przedszkola WARUNKI DLA PRZEDSZKOLA PROMUJĄCEGO ZDROWIE Zgodnie z podstawą programową zadaniem przedszkola jest tworzenie sytuacji sprzyjających rozwojowi nawyków i zachowań prowadzących do samodzielności oraz dbania o zdrowie, sprawność ruchową i bezpieczeństwo, w tym bezpieczeństwo w ruchu drogowym. Dążyć zatem powinniśmy do rzetelnego przygotowania naszych wychowanków do podejmowania świadomych działań dla ich własnego zdrowia i zdrowia innych osób. Aby osiągnąć zamierzony cel, należy pamiętać o tym, żeby: • informacje na temat zdrowia i zachowań prozdrowotnych przekazywać dzieciom w sposób spójny i zrozumiały, • powierzać dzieciom zadania do wykonania, • zachęcać dzieci do dzielenia się własnymi pomysłami, • tworzyć warunki zachęcające dzieci do współpracy z rówieśnikami i osobami dorosłymi, • spowodować, aby zdanie i opinie dzieci na tematy ich dotyczące były traktowane z należytym szacunkiem. Ważne! Aby promocja zdrowia w przedszkolu przebiegała efektywnie i skutecznie, trzeba zainwestować w zdrowie i kompetencje nauczycieli oraz innych pracowników przedszkola. Należy również pomóc nauczycielom i pozostałym pracownikom w: • uświadomieniu sobie wartości zdrowia dla jednostki, • identyfikacji czynników wpływających na ich zdrowie, w tym zwłaszcza czynników związanych ze stylem życia, • rozwijaniu kompetencji w zakresie dbałości o zdrowie własne i innych, • podejmowaniu korzystnych dla zdrowia zmian w swoim stylu życia, • zrozumieniu koncepcji promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej, • doskonaleniu umiejętności prowadzenia edukacji zdrowotnej dzieci. W swoich działaniach nie można pomijać rodziców, ponieważ to oni są pierwszymi i najważniejszymi edukatorami w zakresie zdrowia swoich dzieci.   Co zrobić, by promować zdrowie w przedszkolu? Po pierwsze przygotowanie – na tym etapie należy uzupełnić wiedzę na temat promocji zdrowia, podjąć rozmowy w gronie pedagogicznym na temat celowości planowanych działań oraz przemyśleć kwestie związane z zaangażowaniem wszystkich członków przedszkolnej społeczności. Czynności przygotowawcze powinny być zakończone podjęciem decyzji o podejmowaniu i upowszechnianiu działań w zakresie promocji zdrowia. Po drugie diagnoza – czyli rozpoznanie aktualnego stanu i uzyskanie odpowiedzi na pytanie, w jakim miejscu, na jakim poziomie znajdujemy się obecnie. Diagnozę przeprowadza się w celu ustalenia rzeczywistych problemów (potrzeb) społeczności przedszkola – uzyskania konkretnych danych, wykorzystanych następnie w ewaluacji. Podczas diagnozy otrzymujemy listę problemów – sytuacji wymagających rozwiązania. Po trzecie planowanie – to niezwykle ważny etap, ponieważ stanowi fundament przyszłych działań. Pracując na tym etapie, przestrzegaj następujących zasad: • planowanie powinno być domeną wszystkich członków społeczności przedszkolnej, • wybieramy tylko jeden lub dwa cele uznane za priorytetowe, • plan powinien być realny, konkretny i szczegółowy, a cel musi być osiągalny, • elementy planu powinny być wykorzystane w ewaluacji. W zakresie planowania podejmuje się następujące działania: 1. Ustalenie problemu priorytetowego, czyli takiego, który jesteśmy w stanie rozwiązać, posiadając dany stan ludzi i środków; wybór jest dokonywany na podstawie następujących kryteriów: częstotliwość występowania, znaczenie problemu, uciążliwość i zagrożenie oraz możliwość rozwiązania problemu. Problem powinien być wyłoniony na podstawie diagnozy oraz sformułowany precyzyjnie i konkretnie. Jego wybór jest początkiem określenia celu planowanych działań. 2. Ustalenie przyczyn zdiagnozowanego problemu priorytetowego: ich usunięcie doprowadzi do rozwiązania problemu. Wykorzystując wszelkie możliwe źródła, należy ustalić przyczyny, a w efekcie główną przyczynę zaistnienia problemu w przedszkolu. 3. Poszukiwanie rozwiązań w celu usunięcia przyczyn problemu priorytetowego: należy ustalić działania pomocne w eliminowaniu przyczyny problemu. Zadania do wykonania ujmuje się w planie działań. 4. Działaj: w ramach promocji edukacji zdrowotnej możesz wprowadzać różnorodne działania; pamiętaj, aby angażowały one wszystkich członków społeczności przedszkolnej (tylko wtedy będą skuteczne). Zastanów się również nad treścią omawianej tematyki oraz stwarzaj dzieciom okazje do praktycznego ćwiczenia zachowań prozdrowotnych. W ramach realizacji tego zadania możesz wprowadzić następujące bloki: • żywienie: zdrowe i wartościowe produkty, atmosfera w czasie posiłków, kultura jedzenia, zachęcanie do spożywania nowych potraw, przygotowanie prostych potraw, ograniczanie spożywania słodyczy, wspólne zakupy, spotkanie z dietetykiem, • moje ciało: mycie rąk, higiena jamy ustnej, spotkania z lekarzami, unikanie nadmiernego nasłoneczniania, choroby, • aktywność fizyczna: gimnastyka, ćwiczenia ruchowe w trakcie siedzenia, ćwiczenia w drodze do przedszkola, zajęcia ruchowe związane z ulubioną dyscypliną sportową, • bezpieczeństwo: dbałość o zdrowie to również unikanie zagrożeń, wobec tego konieczne jest wprowadzenie następujących zagadnień: rodzaje zagrożeń i postępowanie w sytuacji zagrożenia, zasady bezpieczeństwa w różnych sytuacjach, spotkania z policjantem, strażakiem i ratownikiem medycznym. Przydatne informacje, materiały i bank dobrych praktyk dostępne są na stronie Ośrodka Rozwoju Edukacji. 5. Monitoring i ewaluacja: podejmowane działania powinniśmy na bieżąco monitorować, a następnie ocenić ich skuteczność i efektywność. Wnioski z ewaluacji należy z kolei systematycznie wdrażać. Prowadzenie ewaluacji wśród wszystkich członków społeczności przedszkolnej nie jest łatwym zadaniem. Jej przygotowanie i przeprowadzenie wymaga bowiem czasu, dobrej znajomości ocenianych zagadnień, zaangażowania, krytycznego myślenia i staranności. Ewaluacja powinna przebiegać zgodnie z procedurą, z którą należy zapoznać wszystkich badanych. Zapoznając ich z konkretnymi narzędziami, należy zwrócić uwagę na ich rzetelną ocenę, gdyż tylko obiektywna ocena gwarantuje możliwość dokonania pozytywnej zmiany, której to badanie służy. Udział w ewaluacji powoduje, że członkowie zbiorowości przedszkolnej są jednocześnie badaczami i organizatorami zmiany. Podsumowanie We współczesnym świecie wartość zdrowia została znacznie naruszona z różnych powodów. Niewłaściwa dieta dzieci obfitująca w produkty cukrowe wpływa na osłabienie zdrowia i występowanie chorób, a ograniczenie aktywności fizycznej, spowodowane siedzącym trybem życia, wpływa negatywnie na rozwój dziecka. W związku z tym każde podejmowane działanie, mające na celu edukację zdrowotną i promocję zdrowia, jest ważnym elementem przyczyniającym się do poprawy obecnego funkcjonowania dzieci; jest również nadzieją, że w przyszłości zdobyte wiadomości i umiejętności zamienią się w oczekiwane postawy prozdrowotne. Bibliografia: • C. Cyrański, M. Kwaśniewska, Moje przedszkole. Program wychowania przedszkolnego, Kielce 2003. • M. Demel, O wychowaniu zdrowotnym, Warszawa 1968. • E. i J. Frątczakowie, Edukacja zdrowotna dzieci przedszkolnych, Toruń 1996. • A. Łada-Grodzicka, E. Bełczewska, M. Herde, E. Kwiatkowska, J. Wasilewska, ABC... Program wychowania przedszkolnego XXI wieku, Warszawa 2000. • B. Łojewska, W świecie przedszkolaka – program wychowania przedszkolnego, Kraków 2001. • M. Woynarowska–Sołdan, B. Woynarowska, Przedszkole promujące zdrowie, Warszawa 2017. • K. Żuchelkowska, K. Wojciechowska, Promocja zdrowia w edukacji dzieci przedszkolnych, Bydgoszcz 2000.