Charakterystyka depresji u dzieci i młodzieży Opracowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, wieloletni kurator społeczny sądu rodzinnego i dla nieletnich, trener, współtwórca Instytutu Szkoleń Oświatowych. W swojej pracy zawodowej skupia się głównie na udzielaniu pomocy dziecku obarczonemu szeroko rozumianymi dysfunkcjami i jego rodzinie Każda choroba ma wpływ na funkcjonowanie dziecka w szkole. Jednak niektóre schorzenia, jeżeli nie są poddawane leczeniu, odbijają się negatywnie także na pozostałych członkach społeczności szkolnej, dezorganizując pracę i utrudniając podejmowanie działań nakierowanych na rozwój intelektualny, fizyczny i psychiczny podopiecznych. Rzutują w ten sposób nie tylko na innych uczniów, ale również na pracowników. Do takich chorób należą zaburzenia depresyjne wśród dzieci i młodzieży. Zwłaszcza u dzieci w wieku przedszkolnym, ale również u młodzieży w wieku szkolnym przebieg depresji jest niecharakterystyczny i często jej objawy przypominają inne zaburzenia. Rozpoznanie ich wymaga niekiedy znacznego wysiłku zarówno ze strony rodziców, jak i nauczycieli, którzy mają kontakt z uczniem. Zaburzenia depresyjne często mylone są z innymi dysfunkcjami, głównie z ADHD oraz zaburzeniami odżywiania. Czasami dziecko dotknięte depresją określane jest jako aspołeczne i niedostosowane społecznie. Tymczasem wymaga ono specjalistycznego wsparcia, które w połączeniu z odpowiednią strategią postępowania pomoże mu wrócić do normalnego funkcjonowania. Depresja jako choroba Depresja jest zaburzeniem afektywnym jednobiegunowym. Głównym obszarem, którego dotyka, są emocje. Jej przebieg może być przewlekły, ze stałym nasileniem objawów, ale może też przyjmować postać nawracających epizodów o łagodnym, umiarkowanym lub ciężkim nasileniu. Są one oddzielone od siebie okresami dobrego samopoczucia chorego dziecka. Wbrew ogólnie panującemu przeświadczeniu, występowanie depresji wśród dzieci i młodzieży jest zjawiskiem dość częstym. Dotyka ona nawet dzieci dwuletnie. Szacuje się, że dotyczy około 1 proc. dzieci w wieku przedszkolnym, 2 proc. w wieku 6–12 lat i aż 20 proc. młodzieży w wieku późnej adolescencji. Zachorowalność wzrasta wraz z wiekiem. Szczytowym okresem jej nasilenia jest wiek wchodzenia w pełnoletniość. Do czasu dojrzewania płeć nie różnicuje zapadalności na depresję, natomiast po tym okresie dziewczęta chorują na nią dwukrotnie częściej. Wiąże się to najprawdopodobniej z zaburzeniami hormonalnymi dotykającymi kobiety w tym wieku. Depresji u dzieci przeważnie towarzyszą inne zaburzenia. U dziewcząt są one związane ze stanami lękowymi, natomiast u chłopców są to na ogół zaburzenia zachowania, często identyfikowane jako ADHD. Rodzaje i przyczyny depresji Zmiany nastroju zdarzają się wszystkim i są naturalną reakcją na zdarzenia, które w indywidualnej ocenie jednostki są trudne. Nadwrażliwość, jaka charakteryzuje wiek dorastania, powoduje, że reakcje u osób w wieku adolescencji bywają nieadekwatne do zdarzenia. Niektóre z nich mogą być jednak wyjątkowo nasilone ze względu na wrodzone predyspozycje i świadczą o toczącym się procesie chorobowym. Depresja nie jest chorobą o jednoznacznej etiologii. Choć jej objawy są do siebie podobne, w różnych przypadkach jej przyczyny mogą być bardzo różne. Jedną z najgroźniejszych postaci depresji jest depresja endogenna, która jest jednobiegunowym zaburzeniem nastroju. Powstaje ona w wyniku dysfunkcji dystrybucji neuroprzekaźników, substancji odpowiedzialnych za przepływ informacji w mózgu, i ma charakter dziedziczny. Na ten rodzaj depresji zapadają również młodsze dzieci. Bagatelizowana w tym wieku, nasila się w okresie dojrzewania. Najczęstszą postacią depresji u młodzieży jest depresja adaptacyjna. Jej przyczyną jest brak możliwości przystosowania się do nowej, trudnej dla młodego człowieka sytuacji. Może mieć to związek z traumą, jaką przeżywa, np. po rozwodzie rodziców. Innym zdarzeniem w znaczny sposób naruszającym równowagę emocjonalną jest zerwanie związku uczuciowego, który w poczuciu młodego człowieka jest ważny w jego życiu. Z kolei depresja egzogenna, zwana również depresją reaktywną, jest odpowiedzią na kryzys, jaki przeżywa młody człowiek. Może on być związany z nagłym, niespodziewanym zdarzeniem, które powoduje uraz psychiczny, takim jak śmierć kogoś bliskiego, wypadek samochodowy, zdrada. Depresję może też wywołać choroba, w istotny sposób wpływająca na funkcjonowanie układu nerwowego. Do najgroźniejszych schorzeń należą: zaburzenia hormonalne oraz choroby wiążące się z jednostajnym bólem, np. choroby nowotworowe. Często jednak są to problemy zdrowotne, którym w stosunkowo łatwy sposób można zaradzić, np. niedokrwistość lub niedobór witamin. Nierzadkim problemem jest obecnie przyjmowanie leków bez zaleceń lekarskich. Niekiedy mogą one dezorganizować funkcjonowanie centralnego układu nerwowego, a przez to wpływać na stany emocjonalne dziecka. Coraz częstszym problemem dotykającym zwłaszcza młodzież jest depresja związana z nadużywaniem alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych, szczególnie pochodnych amfetaminy. Wywołują one zmiany w układzie nerwowym, które powodują anhedonię, czyli brak odczuwania przyjemności. Coraz częściej lekarze diagnozują symptomy depresji, które w ich ocenie są spowodowane sezonowym zmniejszeniem ekspozycji na promienie słoneczne. Najczęściej objawy pojawiają się pod koniec października i mijają samoistnie w marcu. Ponieważ mogą one jednak poważnie dezorganizować życie dziecka, powodując np. bezsenność oraz spadek energii, a przez to w istotny sposób wpływać na osiągnięcia edukacyjne, nie należy ich lekceważyć. Stosowanie się do zaleceń lekarza i okresowe przyjmowanie odpowiednich leków może skutecznie wyeliminować te symptomy. Dystymia to rodzaj depresji o podłożu nerwicowym. Charakteryzuje się przewlekłym, trwającym nawet kilka lat obniżeniem nastroju. Jej wczesny rodzaj rozwija się w wieku dojrzewania i nieleczony z czasem rozwija się w pełnoobjawową depresję. Choroba afektywna dwubiegunowa jest najpoważniejszą formą choroby psychicznej. Na jej przebieg składają się epizody depresji oraz manii. W prawie połowie przypadków zaczyna się od depresji. Po niej następuje faza podwyższonego nastroju. Chory popada w euforię, ma przy tym zawyżoną samoocenę. W efekcie podejmuje on ryzykowne decyzje, które mają istotny wpływ na życie jego i otoczenia. Jest to choroba, która zawsze wymaga leczenia farmakologicznego. Czynniki ryzyka Wśród czynników, które wywołują depresję, znawcy tematu wymieniają jako podstawę uwarunkowania genetyczne oraz system wychowawczy, w jakim wzrasta dziecko. Ważnym czynnikiem są również uwarunkowania osobowościowe. Wpływają one na indywidualny sposób radzenia sobie ze stresem, który wywołują zdarzenia towarzyszące dojrzewaniu, i mają istotny wpływ na ujawnienie się objawów choroby. Splot trzech czynników: biologicznych, psychologicznych i środowiskowych powoduje, że najbardziej narażone na depresję są dzieci i młodzież, u których rozpoznano:  depresję w wywiadzie rodzinnym, zwłaszcza jeżeli dotyczy ona rodziców lub rodzeństwa,  choroby o przewlekłym charakterze, które wiążą się z długotrwałą izolacją od środowiska rówieśniczego, traumą wywołaną przez utrzymujący się ból; depresja może się również wiązać z samą specyfiką przewlekłej choroby i niepełnosprawnością, którą ona wywołuje,  przyjmowanie niektórych specyfików, np. rozpowszechnionej w leczeniu trądziku młodzieńczego izotretinoiny,  traumę, jaką jest wykorzystywanie seksualne,  stres związany z problemami socjokulturowymi, które mają wpływ na samoocenę, poczucie wartości i funkcjonowanie w grupie rówieśniczej,  ADHD o znacznym nasileniu. Objawy depresji Depresja jest chorobą, która zawsze wymaga rozpoznania i zmotywowania do podjęcia leczenia. Nie jest to łatwe, gdyż leczenie psychiatryczne naraża na ostracyzm społeczny, jednak im wcześniej zostaje ono podjęte, tym jest skuteczniejsze. Dziecko z racji wieku, niskiej świadomości oraz uwarunkowań prawnych jest uzależnione od pomocy dorosłych, rodziców i nauczycieli, którzy muszą rozpoznać objawy choroby i odpowiednio na nie zareagować. Często uważa się, że depresja jest chorobą dotykającą młodzież dopiero w wieku adolescencji. Tymczasem – choć rzadziej – rozpoznaje się ją już w wieku przedszkolnym, a nawet niemowlęcym. Najtrudniej zdiagnozować ją u malucha, którego język jest słabo rozwinięty, m.in. ze względu na słownictwo, które nie pozwala na określenie nastroju i emocji. Głównym objawem depresji u młodszych dzieci nie jest smutek, ale nasilona drażliwość. Zazwyczaj u takiego dziecka uwagę zwraca wygląd, który charakteryzuje zgarbiona sylwetka oraz smutny, amimiczny wyraz twarzy. Zaniżone poczucie własnej wartości oraz nadmierne poczucie winy sprawiają, że dziecko przy najmniejszej nawet porażce wycofuje się lub reaguje agresją. Częstym symptomem depresji w wieku przedszkolnym są objawy somatyczne. Dziecko skarży się na bóle głowy i brzucha, występują zaparcia lub biegunki. Przeważnie ma ono również problemy z zasypianiem, występuje moczenie nocne. Depresja u małego dziecka nie przechodzi samoistnie i zawsze wymaga leczenia. Niepodjęcie go zwiększa nasilenie objawów choroby, zwłaszcza w wieku adolescencji. Wiek adolescencji jest dla każdego człowieka dość trudnym okresem kształtowania się osobowości. Choć depresja w tym wieku, podobnie jak u osób dorosłych, prowadzi do samounicestwienia, przejawia się w zachowaniach o różnym charakterze. U dorosłych dominującymi cechami depresji są smutek i apatia, u osób w wieku dojrzewania przeważnie są to zaburzenia w zachowaniu. Częste zmiany nastroju, krótkotrwałe poczucie smutku i zachowania buntownicze są czymś zupełnie naturalnym w tym wieku. Jeżeli jednak obniżony nastrój lub zaburzenia zachowania stają się dominującym elementem codzienności, stanowi to wyraźny sygnał do podjęcia odpowiednich kroków. U nastolatka cierpiącego na depresję poczucie smutku przeradza się w rozpacz. Znika cała radość z życia, pojawia się poczucie beznadziejności, która budzi gniew, a chory niejednokrotnie kieruje go na samego siebie. Ponieważ dziecko dotknięte depresją ma zaniżoną samoocenę, odczuwa z tego powodu lęk przed przyszłością i jest przekonane o własnej porażce. Nawet drobne sukcesy nie sprawiają mu radości i nie dają poczucia sprawczości. Przeważnie czynniki te powodują również, że motywacja konieczna do przyswajania wiedzy kształtuje się na niskim poziomie, co jest przyczyną braku wytrwałości, a w efekcie prowadzi do niepowodzeń w nauce. Są one też spowodowane ociężałością i spowolnieniem oraz brakiem koncentracji i uwagi, które towarzyszą wszystkim podejmowanym przez dziecko działaniom. Stopniowo traci ono zainteresowanie rzeczami, które dotychczas były dla niego ważne. Ma poczucie całkowitego ograniczenia i uwięzienia. Pojawiają się problemy z zasypianiem i ze snem, który staje się niespokojny, przerywany. Często choroba powoduje także nadmierną senność, jednak w obydwu przypadkach sen nie przynosi odpoczynku. Nawet z pozoru łatwe czynności sprawiają młodemu człowiekowi zmagającemu się z depresją dużą trudność. Towarzyszy mu przez to ciągłe poczucie winy. Pojawiają się tendencje do autoagresji, samookaleczenia oraz myśli samobójcze. Niezależne od płci występują zaburzenia odżywiania, które powodują nadmierne łaknienie lub przeciwnie – zupełny brak apetytu. Ich efektem jest znaczna zmiana wagi obserwowana w krótkim czasie. Nastolatek przestaje dbać o wygląd zewnętrzny, często jego ubiór odbierany jest jako prowokacyjny. Niekiedy pojawiają się również symptomy o charakterze somatycznym, głównie bóle głowy, brzucha i mięśni. Postacie depresji według prof. A. Kępińskiego Postać depresji Sygnały Apatyczno-abuliczna Postawę dziecka charakteryzuje bierność, brak odczuwania przez nie radości, poczucie pustki, nudy oraz braku sensu życia. Symptomatyczne jest zaniedbanie wyglądu zewnętrznego, unikanie kontaktów społecznych, izolacja od grupy rówieśniczej oraz brak jakiejkolwiek celowej aktywności Rezygnacyjna Nastolatek manifestuje tę postać depresji nadmiernym poczuciem pustki egzystencjalnej, głoszonej jako brak sensu życia. Niski poziom wiary w siebie i brak zainteresowań pogłębia pesymistyczne spojrzenie na własną przyszłość i potęguje chęć zakończenia cierpienia. Ten rodzaj depresji przejawia się w zachowaniach autoagresywnych, które często kończą się próbami samobójczymi Buntownicza Znaczące dla tej postaci depresji są przerysowane zachowania buntownicze i agresywne. Nadmiar energii przejawia się w formie wybuchów złości, nadmiernej kłótliwości i ostentacyjnego lub biernego sprzeciwiania się ustalonym normom społecznym w domu oraz w szkole Labilna Jedna z najtrudniejszych do zdiagnozowania postaci depresji, którą charakteryzuje zmienność nastroju i zachowania. Przebiega z okresami buntu, które kończą się poczuciem winy i żalu. W okresach obniżenia nastroju pojawiają się myśli samobójcze Bibliografia:  A. Carr, Depresja i próby samobójcze wśród młodzieży. Sposoby przeciwdziałania i reagowania, przeł. J. Rybski, Gdańsk 2008.  M. Miernik-Jaeschke, I. Namysłowska, Zaburzenia depresyjne u dzieci i młodzieży, www.pediatria.mp.pl [dostęp: 27.03.2019].  S. Walerych, Depresja u dzieci i młodzieży. Poradnik dla rodziców, Warszawa 2017.  W. Radziwiłłowicz, Depresja u dzieci i młodzieży. Analiza systemu rodzinnego. Ujęcie kliniczne, Kraków 2011.  J.C. Zorraquino, Depresja u dzieci i młodzieży. Jak odzyskać radość z życia?, przeł. J. Masłoń, Kraków 2009.