Metody nauki czytania i pisania w przedszkolu Joanna Szymczak Metoda Dobrego Startu prof. Marty Bogdanowicz Metoda Dobrego Startu prof. Marty Bogdanowicz Nauczyciele wciąż poszukują skutecznych metod nauki czytania, widząc złożoność tego zagadnienia. Właśnie ze względu na wieloaspektowość tej dziedziny nie można znaleźć uniwersalnej metody dla każdego dziecka. W edukacji przedszkolnej nauka czytania ma nieco inny charakter niż w szkole. Jest to przede wszystkim stymulowanie dzieci do opanowania umiejętności czytania oraz podtrzymywania ich zainteresowania samodzielnymi próbami czytania. Jest ono kontynuowane i doskonalone w toku edukacji szkolnej. Ogromne znaczenie ma dobór metod, za pomocą których nauczyciel, stosownie do indywidualnego rozwoju i predyspozycji dziecka, wprowadza naukę czytania. Jedną z nich jest Metoda Dobrego Startu (MDS), bardzo często stosowana w praktyce pedagogicznej. Warto pracować w oparciu o tę metodę, ponieważ świetnie sprawdza się też w pracy z dziećmi, których rozwój psychoruchowy przebiega wolniej lub nieharmonijnie. MDS została opracowana przez prof. Martę Bogdanowicz, a jej założeniem jest jednoczesne rozwijanie funkcji wzrokowych, słuchowych, językowych, dotykowo-kinestetycznych i motorycznych oraz doskonalenie ich współdziałania. Ta integracja percepcyjno-motoryczna leży u podstaw złożonych czynności czytania i pisania. Kolejnym atutem tej metody jest również kształtowanie lateralizacji oraz orientacji w prawej i lewej stronie ciała. Ćwiczenia usprawniające są idealnym impulsem do wyrównywania dysharmonii rozwojowych u dzieci z ryzykiem dysleksji, a także skutecznie minimalizują lub nawet zapobiegają powstawaniu niepowodzeń szkolnych. Metoda Dobrego Startu – oprócz wspomagania rozwoju i oddziaływania profilaktycznego – ma też znaczenie diagnostyczne. Na podstawie obserwacji zachowania dziecka, jego trudności podczas wykonywania ćwiczeń oraz analizy błędów pozwala wnioskować o rodzaju oraz głębokości zaburzeń i umożliwia dostrzec postępy czynione przez podopiecznego (M. Bogdanowicz, 1985). Na Metodę Dobrego Startu składają się trzy podstawowe warianty:  piosenki i łatwe wzory – przeznaczone dla dzieci najmłodszych (od trzeciego roku życia), rozwijających się prawidłowo i starszych dzieci, u których rozwój przebiega z opóźnieniem,  piosenki i wzory literopodobne – dostosowane do potrzeb sześcio- i siedmiolatków, przygotowujących się do nauki czytania i pisania, dzieci, u których występuje ryzyko dysleksji, oraz starszych dzieci, u których rozwój przebiega z opóźnieniem,  piosenki i litery oraz znaki matematyczne – dostosowane również do potrzeb sześcio- i siedmiolatków, uczniów mających trudności z nauką czytania i pisania. Opisane wyżej warianty Metody Dobrego Startu przebiegają według ustalonego porządku zajęć: Zajęcia wprowadzające – ta część zajęć służy rozwijaniu koncentracji uwagi dziecka, jego umiejętności społecznych, a także kształtowaniu orientacji w schemacie ciała i w przestrzeni oraz ćwiczeniu funkcji słuchowo-językowych. Ćwiczenia usprawniające orientację w schemacie ciała mają najczęściej formy powitania, zabawy ruchowej, podczas której dzieci rozpoznają i nazywają części ciała, rozróżniają prawe i lewe części ciała. Ćwiczenia orientacji w przestrzeni stwarzają okazję do utrwalania umiejętności rozróżniania kierunków: góra–dół, nad–pod, obok, w, dookoła, strona lewa–prawa. Następnie dzieci poznają piosenkę, która będzie im towarzyszyła także w dalszej części zajęć. Do tekstu piosenki nawiązuje się ponadto w ćwiczeniach językowych, ponieważ jednym z celów zajęć wprowadzających jest rozwijanie kompetencji językowej dzieci zarówno w aspekcie odbioru, jak i budowania wypowiedzi. Zajęcia właściwe – rozpoczynają się ćwiczeniami ruchowymi, które usprawniają motorykę dużą i małą. Mają formę zabawy ruchowej nawiązującej do treści piosenki. Kolejny etap to ćwiczenia ruchowo-słuchowe, które angażują dwa analizatory: kinestetyczno-ruchowy i słuchowy. Dzieci, śpiewając piosenkę, wystukują jej rytm otwartymi dłońmi, pięściami, palcami i łokciami. Następnie podczas ćwiczeń ruchowo-słuchowo-wzrokowych uczą się kreślić wzór w rytm jednocześnie śpiewanej piosenki. Nauka wzoru przebiega etapami:  Etap I. Prezentacja i omówienie wzoru (litery, cyfry, figury) oraz pokaz sposobów rysowania, pisania.  Etap II. Uczenie się polisensoryczne. Do tego rodzaju uczenia się służą karty z wzorami, które należy wykleić materiałami o różnej fakturze i barwie, np. plasteliną czy sznurowadłami.  Etap III: Odtwarzanie wzoru. Podczas zajęć uwzględnia się zasadę stopniowania trudności. Dzieci śpiewają piosenkę i odtwarzają wzór. Zajęcia końcowe – na zakończenie przeprowadzamy krótkie ćwiczenia relaksujące lub wyciszające oraz ćwiczenia logopedyczne – oddechowe i usprawniające artykulatory. Szczegółowy opis MDS znajduje się w podręczniku Metoda Dobrego Startu. Od piosenki do literki, cz. I, autorstwa Marty Bogdanowicz, Małgorzaty Barańskiej i Ewy Jakackiej. Zawiera on szczegółowe scenariusze zajęć umożliwiające opracowanie liter małych i wielkich, których dotyczą, karty ćwiczeń umieszczone w teczce, a także karty z literami oraz obrazkami. Metoda Dobrego Startu stanowi bogatą, spójną i przemyślaną propozycję dydaktyczną i profilaktyczno-terapeutyczną nauki czytania. Z praktyki pedagogicznej Zajęcia wprowadzające – zajęcia rozpoczynamy powitaniem. Witamy się przybiciem piątki, łokciami, puszczamy iskierkę przyjaźni lub witamy się po prostu piosenką, której słowa kierujemy kolejno do wszystkich uczestników zajęć, np.: Witaj … (imię dziecka), Witaj … (imię dziecka). Jak się masz? Jak się masz? (machamy przyjaźnie ręką do dziecka). Wszyscy cię witamy (podajemy sobie ręce w geście powitania). Wszyscy cię kochamy (krzyżujemy ręce w geście obejmowania). Bądź wśród nas! Bądź wśród nas! (dzieci chwytają się za ręce). Podczas zajęć wprowadzających istotną rolę odgrywają ćwiczenia orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. Prosimy dzieci, aby wskazały na sobie następujące części ciała: głowę, ramiona, kolana, pięty, brzuch, a potem części twarzy: oczy, uszy, usta, nos. Najlepiej sprawdza się tu piosenka Głowa, ramiona, gdyż dzieci, śpiewając, jednocześnie wskazują odpowiednie części ciała. Możemy też zadawać maluchom pytania czy polecenia, np.:  Co znajduje się przed wami? Za wami? Obok was?  Dotknij prawą ręką prawego ucha, ramienia, kolana i prawej stopy.  Unieście wysoko prawą rękę, dotknijcie nią lewego ramienia, biodra, kolana i lewej stopy.  Ustawcie się w parach naprzeciw siebie i podajcie sobie prawe dłonie, postukajcie prawym łokciem w swoje prawe kolano, potem w prawe kolano koleżanki/kolegi, połóżcie lewą dłoń na lewym ramieniu koleżanki/kolegi, lewym kolanie koleżanki/kolegi. Zanim jednak zdecydujemy się na wprowadzenie ćwiczeń orientacji w schemacie ciała i przestrzeni, musimy upewnić się, czy dzieci mają dobrze opanowany wcześniejszy etap – wskazywanie prawej ręki. Jeśli przechodzenie do bardziej skomplikowanych ćwiczeń będzie za wczesne, wówczas maluchy będą mieć spore trudności czy wręcz skazane będą na niepowodzenia. Dla przypomnienia Etapy kształtowania orientacji w schemacie ciała: 1. Rozpoznawanie i nazywanie części ciała bez określenia stron. 2. Rozpoznawanie i nazywanie prawej ręki, wskazywanie nią części ciała bez określania stron. 3. Rozpoznawanie i nazywanie prawej ręki, wskazywanie nią i nazywanie prawych części ciała. 4. Rozpoznawanie i nazywanie lewej ręki, wskazywanie nią części ciała bez określania stron. 5. Rozpoznawanie i nazywanie lewej ręki, wskazywanie nią i nazywanie lewych części ciała. 6. Rozpoznawanie i nazywanie prawej ręki, wskazywanie nią i nazywanie lewych części ciała. 7. Rozpoznawanie i nazywanie lewej ręki, wskazywanie nią i nazywanie prawych części ciała. 8. Wskazywanie prawych części ciała u dziecka stojącego naprzeciw. 9. Wskazywanie lewych części ciała u dziecka stojącego naprzeciw. 10. Rozpoznawanie i nazywanie prawych i lewych części ciała u dziecka stojącego naprzeciw. Po ćwiczeniach orientacji w schemacie ciała i przestrzeni zapoznajemy dzieci z odpowiednią piosenką. Do niej właśnie nawiązują ćwiczenia językowe, bo nauka wybranego fragmentu piosenki sprzyja rozwijaniu mowy. Następnie kierujemy do dzieci pytania dotyczące treści piosenki, pamiętając o tym, że powinny one odpowiadać poziomowi wiedzy i myślenia przedszkolaków. Przykład: Zadajemy pytania do piosenki Dziadek optymista:  Rozwiążcie zagadkę: „Okienka na nosie uszu się trzymają. Wielki z nich pożytek oczy dziadka mają” (okulary).  Słuchając piosenki, zwróćcie uwagę na kolor, jaki mają okulary dziadka Olka.  Powiedzcie, od kogo dziadek je dostał?  Czy wiecie, kim jest optyk i na czym polega jego praca?  Dziadek Olek jest optymistą, bo nosi różowe okulary. Kto to jest optymista? Wiecie? Co by było, gdyby założył czarne okulary? Zajęcia właściwe – to przede wszystkim ćwiczenia ruchowe, ruchowo-słuchowe oraz ruchowo-słuchowo-wzrokowe. Przykład: Ćwiczenia, które można wykonać, opierając się na piosence Dziadek optymista. Nauczyciel mówi: „Dziadek Olek jedzie teraz na wycieczkę rowerową. Czy chcecie się do niego przyłączyć? Połóżcie się na plecach, podnieście ugięte nogi i «pedałujcie»”. Można podczas tych ćwiczeń używać tamburyna, którym miarowo określimy szybkość jazdy na rowerze, np. jedziemy wolno pod górkę, a teraz będziemy z niej szybko zjeżdżać. „A teraz spróbujcie wykonać to ćwiczenie parami, stykając się z koleżanką/kolegą stopami. Wstańcie i naśladujcie przepływanie przez rzekę, wspinanie się na stromą górę. Stojąc na palcach, rozejrzyjcie się po pięknej okolicy przez lornetkę ułożoną z obu dłoni. Śpiewając piosenkę o dziadku Olku, maszerujemy sprężystym krokiem, uderzamy w podłogę raz jedną, raz drugą dłonią na przemian”. W dalszej części zajęć dzieci zazwyczaj pracują przy stolikach – otrzymują karty pracy z małą i wielką literą. Omawiamy, czym się różnią obie te litery. Pokazując dzieciom właściwy kierunek ruchu ręki podczas pisania litery, wydajemy im polecenia:  Napiszcie literę O palcem na wzorze.  Powtórzcie to ćwiczenie, śpiewając piosenkę.  Śpiewajcie piosenkę i piszcie literę O wilgotną gąbką na stole.  Śpiewajcie i piszcie literę O palcem na talerzyku z solą – kilka razy po tym samym śladzie.  Śpiewając piosenkę, piszcie literę O na kartkach z bloku, najpierw węglem, potem czerwonym mazakiem. Zdarza się, że odtwarzanie liter sprawia niektórym dzieciom wiele problemów. Wówczas bardzo dobrą pomocą są szablony, sztywna kartka z wyciętym kształtem litery, którą kładziemy dziecku na jego talerzyku z solą lub na kartce. Dzieci w szablonie odtwarzają kształt litery palcem. Dzięki temu zapamiętują kształt litery i kierunek ruchu ręki podczas pisania, ale przede wszystkim osiągają sukces. Po zdjęciu szablonu na kartce lub na talerzyku z solą pozostaje efekt pracy, który bardzo motywuje przedszkolaki do podejmowania kolejnych wysiłków. Należy pamiętać również o tym, aby dostosować tempo, w jakim dzieci mają śpiewać piosenkę. Czasami piosenka jest nagrana w zbyt szybkim tempie. Warto wówczas zrezygnować z jej odtwarzania i śpiewać ją samemu, dostosować śpiew do faktycznych możliwości dzieci. Po wykonaniu zadania przez podopiecznych musimy znaleźć czas na omówienie ich prac: czy są wykonane poprawnie i jakie błędy się w nich pojawiły. Jest to istotne, gdyż kształci uważną, kierowaną obserwację, percepcję wzrokową oraz nawyk samokontroli. No i na koniec, oczywiście, wyeksponowanie prac, przygotowanie wystawy, koniecznie w widocznym miejscu, tak aby mogło je podziwiać wiele osób. To także okazja do pochwalenia dzieci za ich wysiłek i pracę. Zajęcia końcowe – to przede wszystkim odpoczynek i rozładowanie napięcia emocjonalnego, powstałego podczas wykonywania ćwiczeń. Przykład:  Polecam dzieciom, aby położyły się na podłodze w najwygodniejszej dla siebie pozycji i zamknęły oczy.  Włączam instrumentalną wersję piosenki – dzieci mogą ją cichutko nucić.  Naśladujcie głośny, radosny śmiech dziadka.  Czy udało wam się rozśmieszyć koleżanki/kolegów? Na zakończenie warto zwrócić uwagę, jak istotną rolę w codziennej pracy z dziećmi odgrywa zasada stopniowania trudności. Pracując Metodą Dobrego Startu, zawsze trzeba pamiętać o tym, aby ćwiczenia były dostosowane do aktualnych możliwości intelektualnych i potrzeb edukacyjnych podopiecznych. Nie jest to skomplikowane, bo zanim rozpoczniemy naukę czytania i pisania, etap obserwacji wstępnej dzieci mamy już za sobą. Niejednokrotnie – a nawet często – bywa tak, że trzeba pracować jednocześnie „nad tym samym, ale nie tak samo”. Zadbajmy o aktywny udział w zajęciach wszystkich dzieci, niezależnie od ich umiejętności i indywidualnych możliwości. Metodę Dobrego Startu można przeplatać Metodą Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne. Obie mają wiele wspólnych aspektów, w zakresie innych świetnie się uzupełniają: Metoda Dobrego Startu rozwija głównie funkcje poznawcze i ruchowe, zaś Metoda Ruchu Rozwijającego wspomaga rozwój emocjonalny, społeczny i motoryczny.