Uczeń z cukrzycą. Charakterystyka choroby Opracowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, wieloletni kurator społeczny sądu rodzinnego i dla nieletnich, trener, współtwórca Instytutu Szkoleń Oświatowych. W swojej pracy zawodowej skupia się głównie na udzielaniu pomocy dziecku obarczonemu szeroko rozumianymi dysfunkcjami i jego rodzinie Wraz z rozwojem cywilizacyjnym niektóre choroby, w tym również dziecięce, pojawiają się coraz częściej. Jednym z takich schorzeń jest cukrzyca. To choroba nieuleczalna, która towarzyszy dziecku przez całe jego życie. Prawidłowo prowadzona pozwala jednak realizować życiowe cele w podobnym stopniu, w jakim realizują je dzieci zdrowe. Z kolei nieleczona cukrzyca wyniszcza organizm, powodując w nim nieodwracalne zmiany. Może prowadzić nawet do śmierci. Jej leczenie jest złożone, a od dziecka i jego rodziców wymaga zaangażowania, ogromnej dyscypliny i motywacji. Uczeń chory na cukrzycę nie powinien być izolowany od rówieśników. Warto, aby uczęszczał do szkoły razem ze zdrowymi kolegami, korzystając na równi z nimi ze wszystkich dostępnych możliwości, jakie placówka ma mu do zaoferowania. Aby jednak dziecko mogło bezpiecznie się rozwijać i kształcić, szkoła musi być przygotowana na jego przyjęcie. Mechanizm powstawania cukrzycy Podczas procesu trawienia organizm człowieka rozkłada pokarm na niezbędne do prawidłowego funkcjonowania substancje odżywcze. Pozyskuje w ten sposób m.in. glukozę (cukier), która jest podstawowym źródłem energii i pokarmem dla mózgu. Bierze ona również udział w tworzeniu białek i tłuszczów. Z przewodu pokarmowego glukoza zostaje wchłonięta do krwiobiegu, dlatego każdorazowo po zjedzonym posiłku następuje wzrost jej stężenia we krwi, co stanowi dla komórek beta trzustki sygnał do uwolnienia do krwiobiegu insuliny. Insulina jest hormonem, który reguluje zużywanie przez tkanki dostarczonej do organizmu glukozy, obniżając jej poziom we krwi. Brak lub niedobór insuliny prowadzi do wzrostu poziomu cukru. Osoby chore na cukrzycę nie wytwarzają insuliny lub nie dostarczają jej w odpowiedniej ilości. Zdarza się również, że nie są one w stanie efektywnie jej wykorzystać. W wyniku tych zaburzeń glukoza gromadzi się w krwiobiegu. Jej utrzymywanie się we krwi na podwyższonym poziomie przez dłuższy czas prowadzi m.in. do uszkodzenia nerwów, naczyń krwionośnych, utraty wzroku oraz niewydolności nerek. Przyczyny i objawy cukrzycy Cukrzyca u dzieci przebiega bardzo dynamicznie, a jej skutki są szczególnie niebezpieczne. Wyjątkowo ważne jest wczesne zdiagnozowanie choroby, które pozwoli na wdrożenie leczenia. Pracownicy szkoły powinni posiadać odpowiednią wiedzę, która umożliwi im rozpoznanie nieprawidłowości i zwrócenie na nie uwagi rodziców chorego dziecka. Pozwoli to uniknąć powikłań i może znacznie podnieść jakość późniejszego życia dziecka. Dzieci najczęściej dotyka cukrzyca typu I, tzw. młodzieńcza. Choruje na nią około 20 proc. społeczeństwa. Przeważnie zapadają na nią nastolatki w wieku od 10 do 14 lat. Jest chorobą autoimmunologiczną i choć na ogół jej pierwotną przyczyną jest wirus wywołujący u dziecka przeziębienie, nie należy do chorób zakaźnych. Do jej wywołania konieczne są uwarunkowania genetyczne, które powodują, że po wniknięciu do organizmu wirusa kod genetyczny trzustki ulega zmianie. W wyniku tego zdezorientowany układ odpornościowy niszczy nie tylko wirusa, ale również zmutowane komórki beta trzustki. Poziom produkowanej przez nią insuliny spada, a przez to zaczyna rozwijać się cukrzyca. Choroba ta ma dynamiczny początek, a jej objawy narastają szybko i stosunkowo łatwo je zauważyć. Nieznane są przyczyny zapadania na cukrzycę typu I. Częściowo są za nią odpowiedzialne dziedziczne predyspozycje do chorób autoimmunologicznych, dlatego dzieci, które zachorowały na cukrzycę typu I, są narażone również na inne choroby z tej grupy. Pierwsze symptomy cukrzycy typu I u dziecka: 1. Wzmożone pragnienie i wydalanie moczu – nadmiar glukozy powoduje, że organizm próbuje wydalić ją z organizmu wraz z moczem. Przez to dziecko niemal nieustannie domaga się płynów. Pije napoje, których wcześniej nie lubiło, jednorazowo bardzo duże ilości, domaga się picia również w nocy. Równie często oddaje mocz i to zarówno w dzień, jak i w nocy. Może pojawić się u niego w związku z tym nocne moczenie. Sam mocz wydaje się lepki. 2. Wzmożony apetyt lub brak łaknienia – niedobór insuliny powoduje, że organizm dziecka próbuje przetworzyć glukozę na energię, co jest przyczyną irracjonalnego głodu, zwłaszcza na słodycze. Pojawia się szybkie przybieranie na wadze. Jeżeli u dziecka w wyniku cukrzycy zaczyna się rozwijać kwasica ketonowa, traci ono apetyt. Nie chce przyjmować pokarmów, odmawia nawet ulubionych dotychczas potraw. 3. Bladość skóry – dziecko wygląda na niezdrowe, jest blade, ma podkrążone oczy. 4. Senność i zmęczenie – dziecko, wcześniej pełne energii, pokłada się, długo śpi, nie bawi się, jego zmęczenie narasta godzinę–dwie po spożyciu posiłku bogatego w węglowodany, nie chce ćwiczyć na lekcjach wychowania fizycznego, zabawy ruchowe bardzo szybko je nużą. 5. Zajady na ustach – trudne do zlikwidowania, po zaleczeniu pojawiają się nowe. 6. Pogarszający się wzrok – dziecko mruży oczy, patrząc na coś, przekręca głowę. Na cukrzycę typu II wpływ mają czynniki genetyczne oraz zbyt mała aktywność ruchowa, czego konsekwencją jest otyłość, zwłaszcza brzuszna. Jeszcze do niedawna dotykała ona głównie osoby starsze, jednak wraz ze zmianami cywilizacyjnymi coraz częściej dotyka również dzieci. Cukrzyca typu II, w przeciwieństwie do typu I, rozwija się powoli. Początkowo trzustka produkuje insulinę, ale jej wydzielanie jest opóźnione i przebiega dużo wolniej. Mimo że cukier na tym etapie utrzymuje się jeszcze na stałym poziomie, to otyłość powoduje, że trzustka musi produkować coraz większą ilość insuliny. Nie jest jednak w stanie zaspokoić ciągle rosnącego zapotrzebowania. W ciągu kilku, czasem kilkunastu lat pogłębia się niewydolność tego narządu, przez co poziom cukru we krwi stopniowo wzrasta, powodując nieodwracalne zmiany w organizmie. Cukrzyca typu II jest chorobą podstępną. Rozwija się długi czas w ukryciu. Jej objawy narastają stopniowo i choć przeważnie wszystkie występują jednocześnie, przez wiele miesięcy – a niekiedy nawet lat – mogą pozostawać niezauważone. Jak we wszystkich chorobach przewlekłych ważna jest zatem profilaktyka, okresowe badania oraz obserwacja dziecka. Obok symptomów charakterystycznych dla cukrzycy typu I obecne są również inne objawy, związane bezpośrednio z typem II choroby. Należy do nich nieuzasadniona utrata wagi. Pomimo dużego apetytu i spożywania dostatecznej, a nawet zbyt dużej ilości pokarmu dziecko chudnie. Innym symptomem są trudno gojące się rany, poczucie zmęczenia, apatii. Uczeń może też skarżyć się na bóle głowy. Cukrzyca typu III jest chorobą wtórną. Może być wynikiem stanu chorobowego, np. nowotworu, lub podejmowanych przez nastolatki zachowań ryzykownych. Jej bezpośrednią przyczyną jest uszkodzenie trzustki, które u młodzieży może zostać wywołane przez przyjmowanie środków psychoaktywnych, dopalaczy, nadużywanie alkoholu. Może wywołać ją również przewlekłe niedożywienie, np. w wyniku długotrwałej anoreksji. Powikłania Cukrzyca znana jest ludzkości od przeszło trzech i pół tysiąca lat. Jest chorobą, która niesie za sobą zarówno wczesne, jak i późne konsekwencje dla zdrowia pacjenta. Podstawową komplikacją cukrzycy jest hipoglikemia, czyli niedocukrzenie. Jest to stan niebezpieczny dla zdrowia i życia dziecka. Jego przyczyną jest zbyt wysoki poziom insuliny we krwi, spowodowany podaniem niedostosowanej do potrzeb dawki insuliny. Może być również skutkiem podania jej domięśniowo, przez co proces wchłaniania jest zaburzony. Wyjątkowo ważną rolę w leczeniu cukrzycy odgrywa regularność posiłków. Konsekwencją zbyt małej porcji jedzenia lub zbyt dużego odstępu pomiędzy podaniem insuliny a posiłkiem może być niedocukrzenie. Przyczyną hipoglikemii może być także niepoprzedzony odpowiednim przygotowaniem wysiłek fizyczny. Równie niebezpieczne jest podejmowanie przez nastolatka chorego na cukrzycę zachowań ryzykownych, zwłaszcza spożycie alkoholu czy przyjęcie narkotyku (dopalacza) w połączeniu z wysiłkiem fizycznym, np. tańcem na dyskotece, może skutkować niedocukrzeniem. Stan taki może się ujawnić nawet kilkadziesiąt godzin po zdarzeniu. Częstą przyczyną hipoglikemii jest zbyt restrykcyjna dieta, mająca na celu odchudzanie. Lekki stan niedocukrzenia jest dość częstym symptomem choroby. Jego objawy mogą być u dziecka interpretowane jako „złe zachowanie”, zwłaszcza że towarzyszą mu zmiany nastroju, pobudzenie, niepokój, często zachowania agresywne. Dziecko w takim stanie jest przytomne i wykonuje nasze polecenia. Poważniejszą sytuacją niedocukrzenia jest średnia hipoglikemia. Dziecko ma w niej zaburzoną świadomość, jego kontakt z otoczeniem jest częściowo zakłócony. Zdarza się, że przełykanie sprawia problem, co utrudnia czynności ratownicze. Najpoważniejszym stanem bezpośrednio zagrażającym życiu jest natomiast ciężki stan niedocukrzenia. Dziecko jest wówczas nieprzytomne, nie ma z nim kontaktu, nie reaguje na bodźce, mogą wystąpić drgawki. Stan chorego uniemożliwia podanie doustnie cukru, który podnosi poziom glukozy we krwi, dlatego, aby ratować życie dziecka, konieczne jest podanie mu glukagonu w formie zastrzyku. Glukagon jest hormonem wytwarzanym przez komórki alfa w trzustce. Jego działanie jest przeciwne do działania insuliny i polega na natychmiastowym podniesieniu glukozy we krwi. Ponieważ zadaniem zastrzyku jest ratowanie życia dziecka, oprócz wykwalifikowanego personelu medycznego może go wykonać każda osoba udzielająca uczniowi pomocy. Po podaniu zastrzyku dziecko po około 10 minutach powinno odzyskać przytomność. Zastrzyk może być podany domięśniowo lub podskórnie, w pośladek, ramię lub udo. Jego wykonanie wymaga:  sprawdzenia daty ważności leku,  wstrzyknięcia roztworu ze strzykawki do fiolki z glukagonem,  ponownego wciągnięcia do strzykawki rozpuszczonego roztworu. W przypadku hipoglikemii o ciężkim przebiegu konieczna jest hospitalizacja dziecka, o czym decyduje lekarz wezwany na miejsce zdarzenia. Aby uniknąć ponownego, niebezpiecznego stanu hipoglikemii, trzeba ustalić przyczyny jej każdorazowego pojawiania się. W tym celu należy zapisać w dzienniczku wszystkie okoliczności zdarzenia oraz symptomy, które wskazywały na niedocukrzenie. Bezpośrednio po wystąpieniu hipoglikemii dziecko powinno odpocząć. Nie wolno mu podejmować aktywności fizycznej. O zdarzeniu należy poinformować rodziców ucznia i – o ile nie zostanie on przetransportowany do szpitala – poprosić ich o osobisty odbiór dziecka ze szkoły. Innym niebezpiecznym dla zdrowia stanem jest hiperglikemia, czyli zwiększenie ilości cukru we krwi. U osób ze stwierdzoną cukrzycą przeważnie wynika ona z błędów w diecie, nieplanowanych, zbyt dużych lub „dojadanych” posiłków, braku aktywności fizycznej, źle dobranej dawki insuliny lub jej pominięcia oraz braku podania dawki korekcyjnej insuliny w przypadku, gdy poziom glukozy był zbyt wysoki. Hiperglikemię może również wywołać ostra choroba przebiegająca z gorączką, rozwijająca się infekcja wirusowa, zatrucie pokarmowe. Nieplanowany wzrost cukru może być ponadto wynikiem działania kortyzolu oraz hormonu wzrostu. U dziewcząt podwyższenie cukru we krwi jest objawem napięcia przedmiesiączkowego i może ustąpić dopiero po zakończeniu miesiączki. Do hiperglikemii może również dojść w wyniku zaniechania leczenia. Zdarza się to zwłaszcza uczniom w wieku nastoletnim, którzy wypierają swój zły stan zdrowia, pragnąc żyć tak, jak ich rówieśnicy. Przyczyną hiperglikemii u osób używających pompy może być brak insuliny w pojemniku lub nieprawidłowo wypełniony dren zestawu infuzyjnego, wyciek insuliny w miejscu połączenia pojemnika z drenem lub nieprawidłowy proces wchłaniania insuliny, którego przyczyną jest zbyt długi czas używania jednego wkłucia. Problemy mogą także zostać wywołane przez złe zaprogramowanie pompy, brak reakcji na jej sygnał alarmowy lub zbyt długi czas pozostawania bez podpięcia, np. podczas zawodów sportowych. Bezpośrednia pomoc dziecku w takim przypadku wymaga podania dawki korekcyjnej insuliny. Jej ilość jest zależna od indywidualnych uwarunkowań i powinna być ustalona przez rodziców ucznia. Stan pojawienia się hiperglikemii zawsze wymaga konsultacji lekarskiej. Wysokie stężenie cukru prowadzi do zakażeń grzybiczych, głównie w obszarze jamy ustnej. Na języku i podniebieniu pojawiają się białawe naloty. Dziecko skarży się na silne uczucie pieczenia błony śluzowej, szczególnie języka. Pojawiają się zajady, które są uciążliwe w leczeniu. U kobiet wysoki poziom glukozy w wydzielinie z dróg rodnych sprzyja rozwojowi i utrzymywaniu się zakażeń grzybiczych. Odległymi następstwami cukrzycy są zmiany w budowie naczyń krwionośnych, co skutkuje osłabieniem dziąseł i sąsiadującej z nimi tkanki kostnej. Wzrasta przez to podatność na infekcje. Wpływ na to ma również zmiana w składzie śliny. Zwiększa się w niej stężenie glukozy. Ślina staje się bardziej lepka i jest jej znacznie mniej niż u osoby zdrowej. Ślina w tej postaci staje się pożywką dla bakterii, przez co wzrasta podatność na stany zapalne dziąseł i przyzębia. Rozwija się próchnica. Groźnym powikłaniem nieleczonej lub źle leczonej cukrzycy jest tzw. stopa cukrzycowa. Rozwój choroby trwa wiele lat i jest wynikiem uszkodzenia nerwów obwodowych oraz niedokrwienia kończyn dolnych. Postępująca choroba prowadzi do owrzodzenia i powstawania niegojących się ran. Osłabiona zostaje struktura kości i stawów, a stopa ulega deformacji. Utrudnia to chodzenie i powoduje obtarcia. Brak czucia wywołany uszkodzeniem nerwów obwodowych sprzyja zakażeniom, które z powodu niedokrwienia są trudne do wyleczenia. Często jedynym rozwiązaniem jest amputacja. Najczęstszym powikłaniem cukrzycy są choroby układu sercowo-naczyniowego, choroba niedokrwienna oraz zawał serca. Nie mniej niebezpieczny jest udar mózgu, który może prowadzić do trwałego kalectwa lub nawet do śmierci. Przewlekle nieleczona cukrzyca powoduje również trwałe uszkodzenie nerek, których leczenie wymaga dializoterapii, dodatkowo utrudniającej życie osoby chorej. Innym uciążliwym powikłaniem jest neuropatia, czyli zapalenie nerwów obwodowych. W cukrzycy typu II rozwija się ona stopniowo, natomiast przy cukrzycy typu I postępuje błyskawicznie. Chore dziecko początkowo odczuwa mrowienie stóp i rąk, zmniejsza się też jego wrażliwość na temperaturę i dotyk. W kolejnej fazie choroby pojawia się drętwienie dłoni i stóp oraz naprzemienne odczuwanie ciepła i zimna, swędzenie i pieczenie. Zbyt duże stężenie cukru we krwi prowadzi do uszkodzenia naczyń krwionośnych siatkówki – retinopatii cukrzycowej. Jest ona bezpośrednią przyczyną utraty wzroku u osób chorych na cukrzycę. Innym powikłaniem okulistycznym jest zaćma, której objawy u tej grupy chorych występują w wieku statystycznie młodszym niż zazwyczaj. Nieleczona cukrzyca u dzieci może w wieku dojrzałym skutkować zaburzeniami seksualnymi. Leczenie cukrzycy Cukrzyca jest przewlekłą, nieuleczalną chorobą. Jej terapia jest złożona i poza farmakoterapią obejmuje przestrzeganie specjalnie dostosowanej diety, zachęcanie chorego dziecka do aktywności fizycznej oraz stałe kontrole poziomu glukozy we krwi. Przeciwdziałanie negatywnym konsekwencjom cukrzycy wymaga ogromnej dyscypliny i bezwarunkowego przestrzegania zasad, dlatego – mimo że to głównie rodzice są odpowiedzialni za proces leczenia – dzieci powinny być stopniowo włączane w ten proces i usamodzielniane w stosowaniu procedur. Jest to konieczne, aby z czasem same mogły przejąć odpowiedzialność za swoje zdrowie i podejmować decyzje dotyczące leczenia. W związku z tym powinny się one nauczyć oznaczania poziomu glukozy we krwi oraz w moczu, a także interpretowania wyników przeprowadzonych badań. Działania te mają na celu prawidłowe planowanie oraz modyfikowanie insulinoterapii oraz komponowanie posiłków odpowiednich pod względem jakościowym i ilościowym. Dziecko powinno również być wyczulone na pojawiające się u niego objawy hipoglikemii oraz hiperglikemii. Leczenie cukrzycy wymaga konsekwencji oraz systematyczności, dlatego niemal od początku choroby uczeń powinien prowadzić dzienniczek, w którym z pomocą rodzica będzie zapisywał wyniki prowadzonych przez siebie badań. Podstawowym celem leczenia cukrzycy typu I – zarówno farmakologicznego, jak i z wykorzystaniem pozostałych metod – jest przeciwdziałanie insulinooporności oraz podtrzymanie prawidłowej czynności trzustki. Pierwsze objawy choroby zazwyczaj są redukowane przez wdrażanie dziecka w zdrowy styl życia. Najważniejsza w tym procesie jest odpowiednio dobrana dieta oraz zwiększenie aktywności fizycznej.