STAN PRAWNY NA 29 MAJA 2019 Przejawy agresji w szkole – odpowiedzialność dyrektora Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz szeregu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 996 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 967 ze zm.), • Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 682 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 969), • Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1600 ze zm.), • Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1330 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1914), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz.U. z 2003 r. Nr 6 poz. 69 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. z 2017 r. poz. 1591 ze zm.). Na początku maja uczeń jednej z warszawskich szkół został zaatakowany ostrym narzędziem przez innego ucznia tej szkoły. W wyniku odniesionych obrażeń zmarł. W przypadku tak tragicznych wydarzeń pojawiają się, zawsze w pierwszej kolejności, pytania dotyczące tego, kto ponosi odpowiedzialność za sytuację, w której agresywne zachowania ucznia nie zostały dostrzeżone w odpowiednim momencie, która z obowiązujących w szkole procedur zawiodła? Odpowiedzialność dyrektora za spóźnioną reakcję na niebezpieczne zachowania ucznia, wydaje się dla wielu osób oczywista, tymczasem warto uprzednio zapytać, czy negatywna ocena działań instytucji pojawiłaby się także w przypadku, gdyby ten sam uczeń popełnił ów czyn poza murami szkoły? Miejsce jego popełnienia może tymczasem mieć niewiele wspólnego z przyczyną zachowania ucznia, co oczywiście nie zwalnia nauczycieli i dyrektora z odpowiedzialności za jego bezpieczeństwo. Sam fakt popełnienia przestępstwa na terenie szkoły nie zawsze wskazuje na zaniedbania ze strony szkoły. Zdarza się, że zbliżająca się tragedia nie daje oznak możliwych do wykrycia. W takim przypadku szkolne procedury i regulacje, bardzo rozbudowane dodajmy, mogą zawieść. Niemniej szkoła posiada pewne możliwości działania. Uczeń agresywny O odpowiedzialności dyrektora szkoły decydują dwa akty prawne – Ustawa Prawo oświatowe oraz Rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach. Zgodnie z art. 68 ust. 1 pkt 6 Prawa oświatowego dyrektor wykonuje zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom i nauczycielom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę lub placówkę. Regulacja ta zostaje właściwie powtórzona w § 2 ww. Rozporządzenia, zgodnie z którym dyrektor zapewnia bezpieczne i higieniczne warunki pobytu w szkole lub placówce, a także bezpieczne i higieniczne warunki uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez szkołę lub placówkę poza obiektami należącymi do tych jednostek. Przepisy te mają oczywiście charakter bardzo ogólny. W pojęciu „bezpieczeństwa”, jakim posługują się obie regulacje, mieści się zarówno zabezpieczenie przed agresją ze strony innych uczniów, ale również przed awariami infrastruktury czy pogodą. Nas tutaj rzecz jasna najbardziej interesuje przypadek agresji, zarówno słownej, jak i fizycznej. Przyjęcie założenia, że uczeń już wcześniej przejawiał agresywne zachowania, jest istotne chociażby dlatego, iż szkoła mogła wiedzieć o nich, zanim wydarzyła się tragedia. W szkole dochodzi do sprzeczek między uczniami, nierzadko mają w niej miejsce bójki, na które szkoła reaguje karami wynikającymi ze statutu. Obowiązkiem szkoły jest objęcie pomocą psychologiczno-pedagogiczną ucznia, który częściej przejawia zachowania agresywne. Potrzeba ta, zgodnie z § 2 ust. 2 pkt 4 Rozporządzenia w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach, wynika także z zaburzeń zachowania lub emocji. Jednakże taka forma reakcji, jeśli w ogóle nastąpi, nie zawsze będzie skuteczna. Zgodnie z § 3 tegoż Rozporządzenia korzystanie w szkole z pomocy psychologiczno-pedagogicznej jest dobrowolne i nieodpłatne, co oznacza, że rodzice ucznia mogą zrezygnować z tej formy pomocy bez względu na to, do jakiego stopnia dyrektor czy szkolny pedagog będą przekonani o potrzebie jej udzielenia. Niemniej zawsze należy pamiętać o tym, że jeśli nawet dyrektor jest przekonany o tym, iż rozmowa z rodzicami ucznia nie przyniesie spodziewanych rezultatów, to podjęcie wszelkich działań zmierzających w kierunku udzielenia uczniowi pomocy psychologiczno- -pedagogicznej nadal pozostaje pierwszym jego obowiązkiem. Jest to istotne z prawnego punktu widzenia, ponieważ ewentualne pojawienie się niebezpiecznych zachowań ucznia będzie skutkować kontrolą działań dyrektora, sprawdzeniem, czy powziął on wszelkie przewidziane prawem kroki, aby zapobiec ich wystąpieniu. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna nie jest jedynym środkiem pozostającym do dyspozycji dyrektora szkoły. Dyrektor może także zwrócić się w tego typu przypadkach do sądu rodzinnego. Zgodnie z art. 109 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego sąd opiekuńczy może w szczególności: • zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń, • określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun, • poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego, • skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi, • zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej bądź powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, bądź zarządzić umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej. Dla dyrektora jest to istotny przepis, na jego podstawie bowiem sąd może zobowiązać małoletniego do określonego postępowania, w tym do właściwego zachowania w szkole. Należy tu ponadto przytoczyć art. 4 § 1 Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Zgodnie z tą regulacją każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych, ma społeczny obowiązek odpowiedniego przeciwdziałania temu, a przede wszystkim zawiadomienia o tym rodziców lub opiekuna nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, Policji lub innego właściwego organu. W przypadku stwierdzenia występowania u ucznia zachowań zabronionych szkoła przekazać powinna sądowi wszelkie posiadane w tej sprawie dowody, w tym te, które świadczą o agresywnym zachowaniu ucznia. Mogą to być dane świadków, np. nauczycieli, ale również notatki służbowe. Przejawy agresji ze strony ucznia nie mogą być zatem przez szkołę akceptowane, godzą bowiem w prawidłowe funkcjonowanie jednostki organizacyjnej systemu oświaty, której celem jest realizowanie m.in. funkcji opiekuńczej i wychowawczej. Uczeń będący źródłem podobnych zachować destabilizuje pracę szkoły. Na wszelkie przejawy zachowań agresywnych dyrektor szkoły musi reagować z całą stanowczością, gdyż to on jest dyscyplinarnie odpowiedzialny za zapewnienie uczniom i nauczycielom bezpiecznych warunków do nauki i pracy. Agresja wobec nauczyciela Zachowanie agresywne ucznia, co warto podkreślić, może być skierowane również w stronę nauczycieli, przy czym w obowiązującym stanie prawnym nauczyciel jest osobą podlegającą szczególnej ochronie prawnej. Jej źródłem jest art. 63 Karty nauczyciela, zgodnie z którym nauczyciel, podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, korzysta z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych na zasadach określonych w Kodeksie karnym. Warto tu wspomnieć, że przyznanie nauczycielowi ochrony właściwej funkcjonariuszom publicznym nie powoduje, że staje się on jednocześnie funkcjonariuszem. O tym, jakim podmiotom przysługuje status funkcjonariusza publicznego, decyduje art. 115 § 13 Kodeksu karnego, który nie wymienia nauczycieli. Nie będąc funkcjonariuszami, nauczyciele podlegają jednak identycznej ochronie prawnej, a zatem agresywne zachowanie ucznia wobec nauczyciela może wypełniać znamiona przestępstw opisanych w rozdziale XXIX Kodeksu karnego. Znieważenie nauczyciela jest przestępstwem z art. 226 § 1, który mówi: kto znieważa funkcjonariusza publicznego lub osobę do pomocy mu przybraną, podczas i w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Można tu jeszcze wymienić: • art. 222 § 1 – naruszenie nietykalności cielesnej nauczyciela podlegające grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat trzech, • art. 223 – czynna napaść na nauczyciela wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami lub z użyciem broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo środka obezwładniającego, podlegająca karze pozbawienia wolności od roku do lat 10, • art. 224 § 1 – wywieranie wpływu na nauczyciela przemocą lub groźbą bezprawną podlegające karze pozbawienia wolności do lat trzech. Reakcja dyrektora Regulacja art. 63 ust. 2 Karty nauczyciela wymaga określonej reakcji na zachowanie ucznia. Zgodnie z tym przepisem organ prowadzący szkołę i dyrektor szkoły są zobowiązani z urzędu występować w obronie nauczyciela, gdy ustalone dla nauczyciela uprawnienia zostaną naruszone. Z tego przepisu wynikają określone działania dyrektora, który ma obowiązek złożyć doniesienie o popełnieniu przestępstwa, jeżeli miało ono miejsce. Nadmienić należy, że do uczniów, którzy nie posiadają pełnej zdolności do czynności prawnych, stosuje się regulacje przywołanej wcześniej Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, w której rozumieniu czynem karalnym jest m.in.: • posiadanie w miejscu publicznym noża, maczety lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu, przy jednoczesnym występowaniu okoliczności, które wskazują na zamiar użycia tego przedmiotu w celu popełnienia przestępstwa (wówczas obowiązkiem dyrektora jest zawiadomienie Policji), • zakłócanie spokoju i porządku publicznego krzykiem, hałasem, alarmem lub innym wybrykiem, • niszczenie, uszkadzanie, usuwanie lub w inny sposób czynienie bezskutecznymi znaków umieszczonych przez organ państwowy w celu stwierdzenia tożsamości przedmiotu, • niszczenie, uszkadzanie, usuwanie znaków lub napisów ostrzegających o grożącym niebezpieczeństwie dla życia lub zdrowia człowieka, lub ogrodzeń bądź innych urządzeń zapobiegających takiemu niebezpieczeństwu, • rzucanie kamieniami lub innymi przedmiotami w pojazd mechaniczny będący w ruchu, • kradzież lub przywłaszczenie cudzej rzeczy ruchomej, • umyślne niszczenie, uszkadzanie rzeczy. Wobec nieletnich sąd rodzinny może m.in.: • udzielić upomnienia, • zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, • ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna, • ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, • zastosować nadzór kuratora, • skierować do ośrodka kuratorskiego. Dyrektor powinien pamiętać, że oprócz wyżej opisanych sposobów reakcji, pewne możliwości daje również statut szkoły. Zgodnie z art. 98 Prawa oświatowego statut określa rodzaje kar stosowanych wobec uczniów oraz tryb odwoływania się od kary, ale też prawa i obowiązki uczniów, w tym przypadki, w których uczeń może zostać skreślony z listy uczniów. Wszelkie zachowania agresywne powinny zatem podlegać karze opisanej w statucie danej szkoły, a w skrajnych przypadkach uczeń powinien zostać skreślony z listy uczniów, przy czym zastosowanie tej sankcji jest możliwe przy uwzględnieniu procedury wskazanej w art. 68 ust. 2 Prawa oświatowego. Zgodnie z tym przepisem dyrektor szkoły może, w drodze decyzji, skreślić ucznia z listy uczniów w przypadkach określonych w statucie szkoły lub placówki, przy czym skreślenie następuje na podstawie uchwały rady pedagogicznej, po zasięgnięciu opinii samorządu uczniowskiego. Kontakty z mediami Na koniec warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt opisywanego problemu. Zachowanie agresywne, które kończy się pobiciem innego ucznia lub ma tragiczny finał, może stać się przedmiotem zainteresowania mediów. Prasa czy też telewizja mogą żądać informacji na temat zdarzeń w szkole. Warto zatem wiedzieć, czy szkoła może odmówić udzielenia żądanej informacji. W tej kwestii będą miały zastosowanie regulacje Ustawy o dostępie do informacji publicznej i/lub Prawo prasowe. W przypadku szkół prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego oraz szkół dotowanych z budżetów samorządowych, zastosowanie mają przede wszystkim przepisy Ustawy o dostępie do informacji publicznej, w oparciu o które telewizja ma prawo do pozyskiwania informacji, niemniej zgodnie z art. 5 ust. 2 tej regulacji prawo to podlega ograniczeniu ze względu na prywatność osoby fizycznej lub tajemnicę przedsiębiorcy. Ograniczenie to nie dotyczy informacji o osobach pełniących funkcje publiczne, mających związek z pełnieniem tych funkcji, w tym o warunkach powierzenia i wykonywania funkcji, oraz przypadku, gdy osoba fizyczna lub przedsiębiorca rezygnują z przysługującego im prawa. Należy zatem odmówić udzielenia informacji publicznej w zakresie, który zapewniłby, np. uczniom biorącym udział w bójce, nienaruszalność ich prywatności. Można natomiast udzielić ogólnej informacji o szkolnych procedurach służących łagodzeniu szkolnych konfliktów, przy czym najprostsze jest tu przywołanie odpowiednich regulacji statutu. Nie jest natomiast dopuszczalne udzielanie informacji o personaliach uczniów, co wyklucza też możliwość poinformowania mediów o tym, czy na konkretnych uczniów były składane inne skargi. Warto wspomnieć, że obowiązek udzielenia informacji telewizji czy prasie wynika również z art. 4 Prawa prasowego, zgodnie z którym przedsiębiorcy i podmioty niezaliczone do sektora finansów publicznych oraz niedziałające w celu osiągnięcia zysku są obowiązane do udzielenia prasie informacji o swojej działalności, o ile na podstawie odrębnych przepisów informacja nie jest objęta tajemnicą lub nie narusza prawa do prywatności. Ten przepis obejmuje zatem podmioty, których nie dotyczy Ustawa o dostępie do informacji publicznej, ale warto zauważyć, że również ta regulacja chroni prywatność ucznia. Jakkolwiek zatem media mogą powoływać się na prawo do dostępu do informacji publicznej, to niezależnie od podstawy prawnej dla żądania udzielenia informacji prywatność uczniów, jak również nauczycieli, jest tym dobrem, które podlega ochronie. Personalia uczniów przejawiających zachowania agresywne czy też będących ofiarami takich zachowań można przekazać instytucjom zajmującym się ściganiem i karaniem za czyny zabronione – policji, prokuraturze lub sądom.