Ustalanie granic w pracy z podopiecznymi z zaburzeniami psychicznymi. Część I Opracowała: Ilona Michałowska-Olechnowicz, terapeuta zajęciowy m.in. w domu pomocy społecznej, certyfikowany terapeuta metody Snoezelen I stopnia, pedagog Nie jest łatwo pracować z człowiekiem, u którego występują problemy ze zdrowiem psychicznym. Przede wszystkim z uwagi na to, że zaburzenia psychiczne prowadzą do naruszenia prawidłowych struktur międzyludzkich. Na umiejętność budowania dobrych relacji składa się wiele czynników, a jednym z podstawowych jest umiejętność stawiania granic w pracy terapeutycznej. Choroba psychiczna stanowi poważny problem zdrowotny w życiu człowieka. Zdarza się niekiedy, że pacjenci po kilkumiesięcznym pobycie w szpitalu psychiatrycznym wykazują trudności w adaptacji do nowej rzeczywistości. Choroba psychiczna izoluje socjalnie, oddala od innych ludzi. Nie można dopuścić, aby stała się ona sprawą wstydliwą, dotyczącą wyłącznie dotkniętej nią osoby. Im więcej fachowców zaangażuje się w proces zdrowienia jednostki, tym większe są jej szanse na lepsze funkcjonowanie w życiu codziennym. Oddziaływanie terapeutyczne Współczesne rozumienie terapeutycznego oddziaływania na pacjenta psychiatrycznego zakłada, oprócz aspektów ściśle psychiatrycznych, równoległe posługiwanie się kontekstem pedagogicznym, psychologicznym, socjalnym i ergoterapeutycznym. W ocenie specjalistów należy dążyć do tego, aby kompleksowe oddziaływanie terapeutyczne obejmowało wszystkich chorych psychicznie jeszcze w trakcie ich pobytu na oddziale psychiatrycznym. Powinno być również kontynuowane po wyjściu ze szpitala. W tej sytuacji ogromne znaczenie mają relacje podczas pracy terapeutycznej. Do najważniejszych zadań terapeuty należy utrzymywanie pozytywnej relacji terapeutycznej z podopiecznymi, która obejmuje: • zrozumienie i empatię, • indywidualizm, • służenie wsparciem, • obecność, • dostępność, • autentyczność, • propagowanie zasad równości, • okazywanie szacunku, • wyznaczanie wyraźnych granic, • okazywanie podopiecznemu samoświadomości. Granice w pracy terapeutycznej Uzyskiwanie względnej stabilizacji psychicznej wymaga długotrwałego procesu terapeutycznego, z jasno wytyczonymi celami i granicami pracy terapeutycznej. W kontaktach z osobą z zaburzeniami psychicznymi wyznaczenie granic jest niezbędne, gdyż symptomy wspomnianych zaburzeń są przykre, niekiedy zagrażają bezpieczeństwu otoczenia, ale również dotkniętej nimi bezpośrednio jednostki. Poprzez nasze zachowanie uczymy także podopiecznych wyraźnego sygnalizowana granic, jakich przekroczenia sobie nie życzą. Granice są niewidzialnymi i symbolicznymi barierami, które mają na celu: • powstrzymanie innych ludzi przed wkraczaniem na nasz teren i wykorzystywaniem nas, • powstrzymywanie nas od wchodzenia na teren innych osób i wykorzystywaniem ich, • osiągnięcie poczucia tego, kim się jest. Granice wnoszą porządek w nasze życie. W miarę jak uczymy się je umacniać, zyskujemy wyraźniejsze poczucie własnego „ja” i budujemy poprawne relacje z innymi ludźmi. Granice stwarzają możliwość decydowania o tym, jak będziemy traktować innych oraz jak inni będą nas traktować. Niewłaściwie ukształtowane granice są bardzo często źródłem wielu trudności w codziennym funkcjonowaniu. Stawiają jednostkę w sytuacji izolacji, są powodem agresji, narażają na doświadczenie przemocy, utrudniają poznanie swojej tożsamości. Kształtowanie granic zachodzi podczas całego naszego życia. Wówczas tworzy się cały system granic: fizycznych, emocjonalnych, intelektualnych i duchowych. Osoba, która nie posiada granic – a często tak jest w przypadku ludzi z problemami psychicznymi – jest też niewrażliwa na granice innych. Naruszając cudze ograniczenia i wykorzystując innych, staje się agresorem, np. w stosunku do terapeutów. Rodzaje granic i ich wpływ na relacje międzyludzkie Nienaruszony system granic – najbardziej pożądany rodzaj granic z punktu widzenia relacji interpersonalnych. Charakteryzuje się zarówno stałymi, jak i elastycznymi świadomie ustalonymi przejściami. Umożliwia on świadome nawiązywanie relacji i przeżywanie bliskości, daje poczucie bezpieczeństwa i satysfakcję z bycia z drugim człowiekiem, umożliwia respektowanie granic innych i wzmacnia umiejętność mówienia „nie”. Niniejszy system jest najbardziej właściwy i profesjonalny w relacji pacjent-terapeuta. Brak granic – jest to brak ochronnej tarczy przed ingerencją w sferę osobistą. Osoby, które nie wyznaczyły swoich granic, nie mają poczucia, że ktoś je poniża, pozwalają innym wykorzystywać się fizycznie, emocjonalnie czy intelektualnie, mają trudności z powiedzeniem „nie”, wchodzą w role agresora lub ofiary, naruszają granice innych, mają poczucie zagrożenia lub braku ochrony. Jeśli terapeuta nie ma granic, to nie jest w stanie nawiązać prawidłowej relacji i pracy terapeutycznej z podopiecznym, a co więcej bardzo szybko ulegnie wypaleniu zawodowemu. Uszkodzony system granic – polega na tym, że są w nim „dziury”, przez które możliwe jest zaatakowanie osobistej przestrzeni, czego konsekwencje to prowokowanie konfliktów, nierespektowanie w pełni granic innych osób, niepełne poczucie bezpieczeństwa, wybiórcze mówienie „nie” (tzn. w pewnych sytuacjach i do wybranych osób). Uszkodzone granice mogą spowodować, że dana jednostka czuje się odpowiedzialna za czyjeś uczucia, myśli lub zachowania. Mury zamiast granic – system murów zastępuje nienaruszalne granice i najczęściej wznoszony jest ze złości lub strachu, polega na całkowitym odgrodzeniu się od innych osób. Powoduje izolację społeczną, samotność, brak intymności w kontakcie z drugą osobą, mówienie „nie” w każdej zaistniałej sytuacji. Niekiedy pracownicy, którzy na początku relacji z podopiecznymi nie wytyczali granic, wykazywali wręcz ich brak, na późniejszym etapie pracy zaczynają otaczać się murami, gdyż relacje z podopiecznymi zaczynają ich przeciążać, przygniatać fizycznie i psychicznie. Wówczas przestają sobie radzić w sposób profesjonalny z różnymi sytuacjami terapeutycznymi. Ludzie dotknięci zaburzeniami psychicznymi w relacjach z innymi podopiecznymi bądź z opiekunami czy terapeutami najczęściej reprezentują trzy ostatnie rodzaje. Odpowiedzią osoby fachowo pomagającej, pracującej z jednostkami z zaburzeniami psychicznymi, powinno być jasne zaznaczenie swoich granic poprzez stosowanie asertywnego zachowania. Terapeuta asertywny Asertywność to posiadanie i wyrażanie własnego zdania oraz bezpośrednie wyrażanie emocji, potrzeb i postaw w sposób szanujący potrzeby, uczucia i prawa drugiej osoby. Asertywność to również empatia, autentyczność, elastyczność zachowania, stanowczość, umiejętność samooceny, umiejętność odmawiania w sposób nieuległy i nieraniący innych. Asertywny terapeuta w pracy z podopiecznym psychiatrycznym ma określony cel i powinien kontrolować własne emocje, nie poddawać się manipulacji i naciskom emocjonalnym. Nie oznacza to jednak ignorowania emocji i potrzeb podopiecznego, lecz dążenie do realizacji założonych celów mimo niesprzyjających nacisków otoczenia. Podstawą umiejętności asertywnego zachowania się jest posługiwanie się komunikatem „ja”, który służy temu, aby w sposób spokojny i jasny, który nie budziłby agresji u odbiorcy – wyrazić to, co się czuje lub czego się oczekuje. Komunikat „ja” sygnalizuje odbiorcy, że mówimy o sobie, o tym, co się z nami dzieje, gdy podopieczny zachowuje się w określony sposób. Zachowania asertywne w pracy z osobami z zaburzeniami psychicznymi są jednym z elementów sprzyjających powstaniu prawidłowej relacji terapeutycznej. Bibliografia: • Fizjoterapia w psychiatrii, red. A. Florkowski, Warszawa 2012. • M. Giannantonio, Być asertywnym, Kraków 2011. • J. Meder, Rehabilitacja przewlekle chorych psychicznie, Warszawa 2000. • P. Mellody, Toksyczne związki. Anatomia i terapia współuależnienia, Warszawa 2013. • M. Motyka, Komunikacja terapeutyczna, w: Komunikowanie interpersonalne w pielęgniarstwie, red. A. Kwiatkowska i in., Warszawa 2012. • M. Motyka, Komunikacja terapeutyczna w opiece ogólnomedycznej, Kraków 2011. • J. Sakowska, Szkoła dla rodziców i wychowawców. Część 1, Warszawa 2008. • H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Warszawa 2011. • E. Wilczek-Rużyczka, Komunikowanie się z pacjentem chorym psychicznie, Lublin 2007. • E. Wilczek-Rużyczka, Komunikowanie się z pacjentem chorym psychicznie, w: Komunikowanie interpersonalne w pielęgniarstwie, red. A. Kwiatkowska i in., Warszawa 2012. W części drugiej artykułu przedstawione zostaną najważniejsze elementy relacji terapeutycznej, która kształtuje się m.in. dzięki wytyczaniu granic i zachowaniu asertywności.