STAN PRAWNY NA 1 GRUDNIA 2020 Badania lekarskie pracowników Opracowała: Joanna Swadźba, specjalista prawa oświatowego i prawa socjalnego, autorka wielu tematycznych artykułów, pracownik Wydziały Nadzoru Prawnego Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2020r. poz. 1320), • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215), • Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1175), • Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 514 ze zm.), • Ustawa z dnia 28 kwietnia 2011 r. o systemie informacji w ochronie zdrowia (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 702 ze zm.), • Ustawa z dnia 7 listopada 2014 r. o ułatwieniu wykonywania działalności gospodarczej (Dz.U. z 2014 r. poz. 1662), • Ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobie-ganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1842 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Ko-deksie pracy (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 2067), • Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodze-nia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównaw-czych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 927). Kierowanie pracowników na badania lekarskie to jeden z obowiązków nałożonych przez ustawodawcę na wszystkich pracodawców, a więc również na dyrektorów przedszkoli. Każdy pracownik zobowiązany jest się im poddać. W ostatnich latach przepisy w tym zakresie ulegały zmianom, warto więc zapoznać się z najnowszymi regulacjami, szczególnie zaś tymi, które zostały wprowadzone w związku ze zwalczaniem, przeciwdziałaniem i zapobieganiem epidemii koronawirusa. Rodzaje badań lekarskich Kodeks pracy w treści art. 229 przewiduje trzy rodzaje obowiązkowych badań profilaktycz-nych pracowników, tj. badanie wstępne, okresowe i kontrolne. Wykonuje się je na podstawie skierowania wydanego przez pracodawcę. Poddanie się tego rodzaju badaniom jest obowiąz-kiem każdego pracownika. Pracodawca nie może dopuścić pracownika do wykonywania pra-cy bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do wykony-wania pracy na określonym stanowisku w warunkach opisanych w skierowaniu na badania lekarskie. Badania wstępne Badaniom wstępnym poddawani są wszyscy nowo zatrudnieni pracownicy, z wyjątkiem osób przyjmowanych ponownie do pracy u danego pracodawcy na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej w ciągu 30 dni od rozwiązania lub wygaśnięcia poprzedniej umowy o pracę z tym samym pracodawcą, o ile osoba ta zatrudniana jest na tym samym stanowisku lub sta-nowisku o takich samych warunkach pracy. Od 1 kwietnia 2015 r. na badania wstępne nie trzeba kierować również osób przyjmowanych do pracy u innego pracodawcy na dane stano-wisko w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy, jeżeli przedstawią pracodawcy aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach opisanych w skierowaniu na badania lekarskie, a pracodawca ten stwier-dzi, że odpowiadają one warunkom występującym na danym stanowisku pracy, z wyłącze-niem osób przyjmowanych do prac szczególnie niebezpiecznych. Przepis ten stosuje się rów-nież odpowiednio w przypadku przyjmowania do pracy osoby pozostającej jednocześnie w stosunku pracy z innym pracodawcą. Zatem to pracodawca będzie decydował o spełnieniu wymogu zbliżonych warunków pracy koniecznych do uznania badań profilaktycznych wyko-nanych u poprzedniego pracodawcy lub innego pracodawcy, u którego pracownik jest jedno-cześnie zatrudniony. Na marginesie zauważyć należy, że ta zmiana przepisów wprowadziła wzór skierowania na badania profilaktyczne oraz wzory orzeczeń lekarskich. Dokumenty te zawierają informacje umożliwiające nowemu pracodawcy dokonanie oceny, czy praca była wykonywana w zbliżo-nych warunkach. Badania okresowe Badaniom tym podlegają wszyscy pracownicy. Ich częstotliwość zależy od wykonywanej pracy, a przede wszystkim od narażenia na czynniki niebezpieczne lub szkodliwe. Wynika to z treści załącznika nr 1 do Rozporządzenia MZiOS z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie prze-prowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. Badania kontrolne Badaniom kontrolnym poddawani są pracownicy, których niezdolność do pracy wskutek cho-roby trwała dłużej niż 30 dni. Badania mają na celu ustalenie zdolności pracownika do wyko-nywania pracy na dotychczasowym stanowisku. Do niedawna panował powszechny pogląd w doktrynie i w praktyce, że bez pozytywnego wyniku przeprowadzonego badania kontrolnego pracownikowi nie można udzielić urlopu wypoczynkowego. Jednakże w Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2008 r. (II PK 214/07) stwierdzono, że jest to niezgodne z zasadami prawa pracy. Badania „końcowe” Tego rodzaju badania przeprowadzane są, jeśli pracownik pracował w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających. Mają do nich prawo ci, którzy zaprzestali pracy w kontakcie z takimi substancjami, czynnikami czy pyłami, albo gdy ich stosunek pracy uległ rozwiązaniu, a zainteresowana osoba zgłosiła wniosek o objęcie tego rodzaju badaniami. Ich wyniki są bardzo pomocne przy ustaleniu, czy dana osoba cierpi na chorobę zawodową. Skierowanie na badania Od 1 kwietnia 2015 r. obowiązuje wzór skierowania na badania profilaktyczne (w załączeniu), który stanowi Załącznik nr 3a do Rozporządzenia w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekar-skich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. Pracodawca, kierując pra-cownika albo osobę rozpoczynającą u niego pracę na badania profilaktyczne, powinien wydać mu skierowanie zgodne ze wzorem. Wypełniając druk skierowania, powinien szczególnie dokładnie określić zarówno stanowisko pracy (podać charakterystykę, a nie tylko jego nazwę), jak i warunki pracy pod kątem narażenia na niebezpieczne lub szkodliwe czynniki. De-terminuje to zakres badania przeprowadzonego przez lekarza. Skierowanie powinno zostać wystawione w dwóch egzemplarzach (jeden otrzymuje osoba kierowana na badania). W prak-tyce skierowania wystawia się w trzech egzemplarzach, z czego jeden z nich umieszcza się w aktach osobowych pracownika. Obowiązek przeprowadzenia badań profilaktycznych Przepisy prawa pracy nakładają na pracodawcę obowiązek kierowania pracowników na bada-nia profilaktyczne, określając, że nie może on dopuścić pracownika do pracy bez aktualnego orzeczenia stwierdzającego brak przeciwwskazań do jej wykonywania. Nie może ono zostać zastąpione przez żadne inne dokumenty, w szczególności zaświadczenia lekarskie, wyniki badań czy wypisy ze szpitala. Zgodnie ze stanowiskiem sądów, żeby orzeczenie było aktualne, musi stwierdzać stan zdrowia pracownika w dniu, w którym ma on być dopuszczony do pracy. Zachowuje ono swoją aktualność w okresie w nim wymienionym, jednak staje się nieaktualne w przypadku wystąpienia w tym czasie zdarzeń, które mogą wskazywać na zmianę stanu zdrowia pracownika (por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 2002 r., I PK 44/02). Dopuszczenie pracownika do pracy bez aktualnego orzeczenia stanowi wykroczenie zagrożo-ne karą grzywny od 1000 do 30 000 zł (art. 283 § 1 Kodeksu pracy), a skutki tego działania obciążają pracodawcę. W orzecznictwie przyjmuje się, że dopuszczenie pracownika do pracy bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego zdolność do wykonywania pracy na określonym stanowisku obciąża pracodawcę ryzykiem, że nawet zwykłe czynności wykony-wane w zwykłych warunkach zatrudnienia przez pracownika o zmniejszonej sprawności or-ganizmu mogą być – w konkretnych okolicznościach – uznane za podjęte przy użyciu nad-miernego dla tego pracownika wysiłku. Prowadzi to ostatecznie do konkluzji, że przyczyną zewnętrzną wypadku przy pracy jest wspomniany wysiłek (por. Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 22 czerwca 2015 r., I PK 235/14. Dopuszczenie do pracy bez aktualnego orzeczenia lekarskiego nie wywołuje natomiast żadnych negatywnych skutków prawnych po stronie pracownika, takich jak np. spowo-dowanie nieważności stosunku pracy. Przeprowadzanie badań profilaktycznych w czasie epidemii COVID-19 Na czas ogłoszonego stanu epidemii ustawodawca wprowadził szczególne rozwiązania doty-czące przeprowadzania badań profilaktycznych. Zgodnie z art. 12a Ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzyso-wych od dnia ogłoszenia stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii zawiesza się wykonywanie obowiązków wynikających z art. 229 § 2 zdanie pierwsze, § 4 w zakresie badań okresowych i § 5 Kodeksu pracy. Zatem ww. Ustawa zawiesiła kierowanie pracowników na badania okresowe i badania „koń-cowe”. Oznacza to również, że mimo utraty ważności dotychczasowego orzeczenia – jeśli utrata jego ważności nastąpiła w czasie stanu zagrożenia epidemicznego lub w czasie epidemii – pracodawca nie wydaje pracownikowi skierowania na badania okresowe. Nie ma do tego żadnych podstaw. Po odwołaniu stanu zagrożenia epidemicznego albo po odwołaniu stanu epidemii pracodawca i pracownik są zobowiązani niezwłocznie podjąć wykonywanie zawieszonych obowiązków w zakresie badań okresowych i badań „końcowych”. Skierowanie na badania okresowe i badania „końcowe” należy pracownikowi wydać po zakończeniu stanu epidemii. Badanie to należy wykonać w terminie nie dłuższym niż 60 dni od dnia odwołania stanu epidemii. Zauważyć należy, że przepisy Ustawy nie wyłączają obowiązku przeprowadzenia badań wstępnych i kontrolnych. Oznacza to, że pracodawcy mają nadal obowiązek kierowania pra-cowników na tego rodzaju badania na ogólnych zasadach. Badania profilaktyczne w zakresie badań wstępnych i kontrolnych będą wykonywane w odpowiednim reżimie sanitarnym. Natomiast w przypadku braku dostępności do lekarza uprawnionego do przeprowadzenia ba-dania wstępnego lub kontrolnego, badanie takie może przeprowadzić i wydać odpowiednie orzeczenie lekarskie inny lekarz. Orzeczenie lekarskie wydane przez innego lekarza traci moc po upływie 30 dni od dnia odwołania stanu zagrożenia epidemicznego, w przypadku gdy nie zostanie ogłoszony stan epidemii, albo od dnia odwołania stanu epidemii. Lekarz ten może przeprowadzić badanie i wydać orzeczenie lekarskie w trybie określonym w art. 2 ust. 4 Ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Do orzeczenia lekar-skiego stosuje się odpowiednio art. 2 pkt 6 Ustawy z dnia 28 kwietnia 2011 r. o systemie in-formacji w ochronie zdrowia. Orzeczenie lekarskie wydane przez innego lekarza włącza się do akt osobowych pracownika. Wynagrodzenie za czas badań Badania profilaktyczne powinny zostać wykonane, w miarę możliwości, w godzinach pracy. Za ten czas pracownikowi przysługuje wynagrodzenie. Zgodnie z § 5 Rozporządzenia MPiPS z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywa-nia pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Ko-deksie pracy oblicza się je, stosując się do zasad obowiązujących przy ustalaniu wynagrodze-nia za urlop wypoczynkowy, z tym że składniki ustalone w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w którym przypadło zwolnienie od pracy lub okres jej niewykonywania. Przepisy nie mówią, jakie roszczenie ma wobec pracodawcy pracownik, jeśli badania profi-laktyczne odbyły się poza godzinami pracy. Niektórzy przedstawiciele doktryny wskazują jednak, że w takim przypadku pracodawca powinien udzielić pracownikowi czasu wolnego od pracy w takim wymiarze, w jakim przebywał on na badaniach . W przypadku gdy badania odbywają się w innej miejscowości, pracownikowi przysługują należności na pokrycie kosz-tów przejazdu według zasad obowiązujących przy podróżach służbowych (art. 229 § 3 Ko-deksu pracy). Koszty badań Wszelkie koszty związane z przeprowadzaniem profilaktycznych badań lekarskich pracowni-ków ponosi pracodawca. Nie może on zatem żądać, aby pracownik sfinansował swoje badania. Podmioty przeprowadzające badania profilaktyczne Bez względu na liczbę zatrudnianych pracowników pracodawcy posiadają ustawowy obowią-zek zawarcia umowy o sprawowanie profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami z podstawową jednostką służby medycyny pracy (art. 12 ust. 1 Ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy). Jedynie ten podmiot, z którym pracodawca zawarł sto-sowną umowę, może wykonywać badania profilaktyczne pracowników oraz inne świadczenia zdrowotne. Od 1 kwietnia 2015 r., tj. od dnia wejścia w życie art. 1 Ustawy z dnia 7 listopada 2014 r. o ułatwieniu wykonywania działalności gospodarczej, zaświadczenie lekarskie od innego lekarza niż ten, z którym pracodawca ma podpisaną umowę, nie jest równoznaczne ze spełnieniem obowiązku odbycia badań profilaktycznych. Wybór podstawowej jednostki medycyny pracy należy do pracodawcy. Zobowiązany jest on w tej sprawie porozumieć się z przedstawicielami, którzy zostali wybrani do reprezentowania pracowników w konsultacjach z pracodawcą w sprawach bezpieczeństwa i higieny pracy (por. art. 23713a Kodeksu pracy). Przedstawiciele ci są uprawnieni do współdecydowania z pracodawcą w tej kwestii (art. 13 Ustawy o służbie medycyny pracy). Po dokonaniu wyboru pracodawca zobowiązany jest zawrzeć umowę cywilnoprawną z podstawową jednostką służ-by medycyny pracy o sprawowanie profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami. Orzeczenie lekarskie Na podstawie przeprowadzonych badań profilaktycznych oraz oceny zagrożeń dla zdrowia i życia pracownika, występujących na stanowisku pracy, lekarz podstawowej jednostki medy-cyny pracy wydaje orzeczenie o zdolności do wykonywania lub podjęcia pracy na określonym stanowisku albo niezdolności do wykonywania/podjęcia pracy na określonym stanowisku, albo do wykonywania określonej pracy, albo utracie zdolności do wykonywania dotych-czasowej pracy z określonym dniem. Od orzeczenia lekarskiego przysługuje odwołanie wnoszone na piśmie. Może je złożyć za-równo badany pracownik, jak i pracodawca, który wydał skierowanie na badania. Pisemne odwołanie wraz z uzasadnieniem można wnieść w terminie siedmiu dni od dnia otrzymania orzeczenia lekarskiego, za pośrednictwem lekarza, który je wydał, co do zasady – do woje-wódzkiego ośrodka medycyny pracy właściwego ze względu na miejsce świadczenia pracy lub siedzibę jednostki organizacyjnej, w której jest zatrudniony pracownik. Regulacja ta wy-nika z treści § 5 Rozporządzenia w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. Badania w trybie odwołania przeprowadza się w terminie 14 dni od otrzymania odwołania przez wojewódzki ośrodek medycyny pracy (lub inny wła-ściwy podmiot). Orzeczenia lekarskie wydane w trybie odwołania są ostateczne.