Rozpoznanie i ocena zainteresowań zawodowych uczniów Opracowała: Aleksandra Trocińska, absolwentka administracji (UAM w Poznaniu), pracuje w firmie audytorsko-doradczej. Autorka publikacji z zakresu oświaty i pomocy społecznej Trafne rozpoznanie uzdolnień i zainteresowań uczniów jest kluczowe podczas dokonywania wyboru ścieżki dalszego kształcenia. Rolą nauczycieli i pracowników poradni jest pomoc w dokonaniu właściwej oceny oraz wskazanie możliwości, z których mógłby skorzystać uczeń. Wyboru dotyczącego przyszłego zawodu dokonywać można w oparciu o różne kryteria, np.: • zainteresowania i uzdolnienia przedmiotowe, • cechy charakteru sprzyjające podjęciu pracy w danej branży, • obraz przyszłego życia, jakie nosi w sobie uczeń. Nie jest to oczywiście katalog zamknięty, jednak kryteria te mogą nadać kierunek działań podczas stawiania diagnozy. Zainteresowania i uzdolnienia Ogólny podział mówiący o uczniach posiadających uzdolnienia ścisłe, humanistyczne czy przyrodnicze nie jest do końca trafny i często szufladkuje podopiecznego w niepotrzebnych kategoriach. Często bowiem można spotkać np. ucznia z zamiłowaniem do historii i łatwością do nauki matematyki. W szkole oferującej nauczanie w klasie humanistycznej, matematyczno-fizycznej i biologiczno-chemicznej taki uczeń miałby trudność z dokonaniem odpowiedniego wyboru. Być może doszłaby do tego presja ze strony rodziców, którzy chcieliby, aby dziecko zostało w przyszłości np. inżynierem. Gdyby uczeń dokonał wyboru klasy matematyczno-fizycznej, być może zrezygnowałby z równoczesnego rozwijania swojej pasji do historii. Tymczasem połączenie kompetencji z tych dwóch przedmiotów mogłoby się świetnie sprawdzić w zawodach takich jak analityk czy prawnik. Rozwiązaniem tej sytuacji byłoby więc poszukanie takiej szkoły, która umożliwiałaby rozwój obu zainteresowań albo wybór klasy z rozszerzonym jednym z tych przedmiotów i równoczesne rozwijanie wiedzy z dziedziny drugiego, np. w ramach zajęć dodatkowych czy też przez samodzielną naukę. Przy badaniu predyspozycji zawodowych ważne jest więc, by nie zamykać się w wąskich kategoriach i spróbować dostrzec także nietypowe połączenia. Podany przykład pokazuje również, że badanie predyspozycji warto przeprowadzać zarówno na poziomie szkoły podstawowej, by pomóc w wyborze odpowiedniej szkoły ponadpodstawowej, jak i w dalszych etapach, by dokonać dobrego wyboru kierunku studiów. Elastyczność w wyborze Warto przy tym pamiętać, że uczeń korzystający z oferty zajęć pozalekcyjnych, otwarty na zmiany, może w trakcie swojej edukacji wielokrotnie zmieniać zainteresowania, a także rozwijać dane umiejętności. Analogicznie działa to również w drugą stronę – zaniedbywane talenty po czasie słabną. Zainteresowania i uzdolnienia (które najczęściej idą ze sobą w parze) mogą zmieniać się na przestrzeni lat. Na przykład już małe dzieci lubią najbardziej wykonywać te czynności, które łatwo im wychodzą i na odwrót. Omawiane kryterium będzie więc wypadkową wielu czynników: kierunku, w którym uczeń chce się rozwijać (nierzadko również w jakim kierunku chcą go rozwijać jego rodzice), czasu, jaki poświęca na dane czynności (czy rozwija umiejętności i zainteresowania sporadycznie czy regularnie, np. uczestnicząc w cyklicznych zajęciach), a nawet tego, kto jest nauczycielem danego przedmiotu, czy uczeń darzy go sympatią, czy czuje się przez niego zrozumiany itp. Na etapie edukacji w szkole podstawowej ważne jest, aby to dorośli (rodzice, wychowawcy, pedagodzy) wspierali rozwój dziecka. W szkole ponadpodstawowej natomiast warto pozostawić uczniowi możliwość wyboru – na tym etapie będzie już ogólnie wiedział, jakie zajęcia go interesują, co sprawia mu łatwość, co przynosi satysfakcję. W tym miejscu warto również dodać, iż badania predyspozycji zawodowej można przeprowadzać kilkakrotnie, w odpowiednich odstępach czasowych. Wtedy łatwo zauważyć, czy uczeń w momencie określania swoich zainteresowań kieruje się krótkotrwałymi fascynacjami, a także dostrzec, jak rozwijają się jego zainteresowania i umiejętności. Podział zainteresowań i zdolności Odchodząc od klasycznego podziału na umiejętności humanistyczne, ścisłe i przyrodnicze, można wyróżnić kilka kierunków zainteresowań i uzdolnień (wskazujących możliwe rozwiązania, lecz bez narzucania konkretnych opcji). Są to zainteresowania bądź uzdolnienia: 1. Matematyczne – mają je przede wszystkim uczniowie lubiący przedmioty takie jak matematyka, fizyka, informatyka, którzy najczęściej uczęszczają do klas matematyczno- -fizycznych bądź technikum, a na późniejszym etapie wybierają kierunki inżynieryjne. Interesują się zwłaszcza nowymi technologiami. 2. Techniczne – mają je uczniowie, którzy należą do grupy osób uzdolnionych w tej dziedzinie, najczęściej przejawiają zamiłowanie do prac technicznych, manualnych, interesują się budową i konstrukcją różnych przedmiotów, wykazują się analitycznym i logicznym tokiem myślenia. Łatwość sprawia im wykonywanie prac ręcznych, mają wyobraźnię przestrzenną. Często interesują się komputerami. 3. Przyrodnicze – mają je uczniowie interesujący się przedmiotami takimi jak biologia, chemia czy geografia.. Zainteresowania te mogą być oczywiście różnie ukierunkowane, łączyć się np. z ekologią, odżywianiem, miłością do zwierząt itp. Na tej podstawie można stwierdzić, że kategorie są pewnego rodzaju uproszczeniem. Do jednego wariantu dopasowuje się bowiem przyszłych lekarzy, dietetyków, zootechników, inżynierów środowiska, meteorologów, przewodników turystycznych, chemików, rolników itp., a więc przedstawicieli bardzo zróżnicowanych zawodów. Kategorie powinny więc jedynie wskazywać kierunek, nie mogą być traktowane dosłownie. 4. Społeczne – kluczową kompetencją osób o takich zainteresowaniach jest umiejętność komunikacji z innymi, ale też zdolności opiekuńcze. Uczniowie, którzy mają takie zainteresowania, najczęściej wybierają kierunki kształcenia związane z wychowaniem, pomocą innym (pedagogika, psychologia, pomoc społeczna). 5. Artystyczne i sportowe – zdolności te przejawiają się zazwyczaj u uczniów w rozwijaniu talentu z jednej lub kilku wąskich dziedzin (np. gry na instrumencie, sztuk plastycznych, uprawiania danego sportu itp.). Często zdarza się, że dzieci szczególne uzdolnione w jednej dyscyplinie, z racji czasu poświęconego na rozwój pasji (obozy sportowe, zajęcia pozalekcyjne, uczestnictwo w konkursach i zawodach), nie mają możliwości lub chęci do nauki innych przedmiotów, w związku z czym nie uzyskują zadowalających wyników w szkole (nie jest to oczywiście regułą). Takim uczniom warto wskazywać różne możliwości wykorzystania swojego talentu – dziecko zainteresowane np. rysunkiem może zostać zarówno artystą-malarzem, jak i grafikiem komputerowym, architektem wnętrz, nauczycielem plastyki czy historykiem sztuki. 6. Humanistyczne – mają je uczniowie charakteryzujący się zamiłowaniem do języka ojczystego, języków obcych, łatwością w nauce historii itp. Warto raz jeszcze podkreślić, że zauważenie i wskazanie uczniowi jego uzdolnień z kilku różnych kategorii otworzy możliwości szerszego spojrzenia na ewentualne zawody, które uczeń może później wybrać. Przykładem to potwierdzającym jest np. wspomniany już uczeń o uzdolnieniach matematycznych lubiący też historię, ale nie tylko. Osoby mające uzdolnienia np. z kategorii społecznych i przyrodniczych doskonale sprawdzą się choćby w zawodzie związanym z ekologią czy ochroną środowiska. Uczeń dobry z fizyki, ale również posiadający talent muzyczny, być może sprawdzi się jako akustyk lub realizator dźwięku. Takie przykłady można mnożyć. Zainteresowania humanistyczne – kwestie problemowe Wokół zainteresowań humanistycznych narosło wiele mitów. Ciągle pokutuje fałszywe przekonanie, że każdy kto nie ma uzdolnień matematycznych, jest humanistą. Warto raz jeszcze podkreślić rolę badania predyspozycji zawodowych, dzięki którym można łatwo zweryfikować takie fałszywe przekonania. Wskazanie uczniom i ich rodzicom różnych możliwości wyboru może sprawić, że zainteresują się oni innymi kierunkami (nie tylko humanistycznymi). Kolejnym mitem jest przekonanie, że dziewczynki w większości są humanistkami, w przeciwieństwie do chłopców, z których większość ma umysły ścisłe. Pokutuje więc błędne przeświadczenie wielu rodziców i wychowawców o tym, że dziewczynka nie poradzi sobie w klasie matematyczno-fizycznej (lub innej o profilu ścisłym) czy w technikum bądź w szkole branżowej, będąc w klasie zdominowanej przez chłopców. Z tego powodu dziecko otrzymuje błędny komunikat o mniejszych predyspozycjach do przedmiotów ścisłych. Istnieje również pogląd, że klasy humanistyczne w liceach ogólnokształcących mają niższy poziom od pozostałych, a więc ucząc się w nich, łatwiej zdobyć wyższe oceny niż chociażby w klasie biologiczno-chemicznej. Tymczasem dziecku, które nie ma uzdolnień humanistycznych, a zatem któremu mówienie i pisanie sprawia trudność, wybór klasy o wspomnianym profilu przysporzy wielu problemów przy realizacji rozszerzonego programu z zakresu języka polskiego, pisaniu wypracowań czy czytaniu dodatkowych lektur. Niestety każdego roku szkoły wypuszczają „humanistów” o przeciętnych zdolnościach, którzy mają problem z odnalezieniem się na rynku pracy. Warto natomiast pokazywać, że zdolności humanistyczne (jeśli są prawdziwe i wynikają z zainteresowań samego ucznia) umożliwiają – wbrew powszechnej opinii – podjęcie pracy w wielu dobrych i prestiżowych zawodach, np. w branży reklamowej, marketingowej, zasobach ludzkich itp. Co więcej – szybki rozwój technologii sprawia, że na rynku pracy pożądane są nie tylko zdolności techniczne (np. tworzenie stron internetowych czy aplikacji), ale właśnie humanistyczne (tworzenie treści, zarządzanie treścią w social media itp.). Cechy charakteru a wybór dalszego kształcenia Innym ważnym kryterium istotnym w wyborze pracy są cechy charakteru. Warto więc zadać pytania: • „Czy uczeń jest ekstrawertykiem czy introwertykiem?”, • „Czy woli pracować samodzielnie czy w grupie?”, • „Czy ma zdolności przywódcze?”, • „Czy lubi występować publicznie?”, • „Czy woli pozostać w cieniu, ale doskonale sprawdza się w organizowaniu przedsięwzięć?”, • „Czy odpowiada jej/jemu praca siedząca (biurowa)?”, • „Czy praca w ruchu będzie ją/jego dodatkowo stymulować?”. Warto odpowiedzieć na te pytania jeszcze przed wyborem ścieżki kształcenia. Przy konkretnych zainteresowaniach, nawet ukierunkowanych na jeden obszar, i tak istnieje kilka możliwości wyboru. Humanista o uzdolnieniach w zakresie komunikacji, związanych z poprawnym wysławianiem się, posiadający tzw. lekkie pióro, może świetnie sprawdzić się w zawodzie dziennikarza. Jednak wybór tego, czy będzie pracował jako prezenter radiowy czy telewizyjny, czy też jako reportażysta w gazecie, prawdopodobnie będzie zależał od tego, czy jest ekstrawertykiem czy introwertykiem. Warto uświadamiać uczniów, że odkrycie swoich osobistych uzdolnień nie oznacza konieczności wyboru jedynej słusznej ścieżki, a wręcz przeciwnie – stwarza możliwości dalszego wyboru. Wyobrażenie ucznia na temat przyszłego życia Ważnym czynnikiem w wyborze ścieżki kształcenia jest wskazanie na wyobrażenie ucznia na temat jego przyszłego życia, np. miejsca zajmowanego w społeczeństwie, prestiżu wykonywanej pracy, podejścia do zarabiania pieniędzy, chęci prowadzenia własnej firmy lub pracy na etacie itp. Wśród młodszych dzieci będzie to zadaniem trudnym, jednak już licealiści mają zazwyczaj jakiś obraz tego, kim chcieliby w przyszłości zostać. Jako przykład można wskazać tu ucznia, który wybór przyszłego zawodu będzie traktował jako misję – mniejszą rolę odgrywać będzie w jego przypadku fakt, czy wybrany zawód należy do dobrze płatnej branży i czy wiąże się z prestiżem społecznym, będzie miało to dla niego znaczenie drugorzędne. Warto przy tym podkreślić, że tego typu przekonania łatwo mogą się zmieniać z czasem. Ważne jednak, aby uczeń, który ma takie podejście, wiedział, że dany zawód może łączyć się np. z niższymi zarobkami (nie jest to oczywiście przeciwskazaniem, aby dany zawód wybrać). Trzeba też wspomnieć o tym, że w dobie rozwoju technologii z roku na rok powstaje wiele nowych zawodów – dzisiejsi uczniowie mogą za 10 lat z powodzeniem zająć się dziedziną, która dziś dopiero raczkuje lub jeszcze nie istnieje. Dlatego podczas omawiania zdiagnozowanych uzdolnień warto wskazywać różne kierunki, w których można je rozwijać, a także podkreślać znaczenie elastyczności w dostosowaniu się do zmieniających się warunków na rynku pracy. Narzędzie diagnostyczne do badania zainteresowań i predyspozycji zawodowych Uzdolnienia, zainteresowania i predyspozycje zawodowe uczniów najczęściej bada się za pomocą narzędzia, jakim jest ankieta, choć stosowane są również wywiady pogłębione czy obserwacja. W przypadku metody ankietowania ważne, aby odpowiednio przygotować kwestionariusz. Pytania powinny być dostosowane do wieku ankietowanych, dlatego nie można stosować z powodzeniem jednego kwestionariusza zarówno dla uczniów szkoły podstawowej, jak i szkoły ponadpodstawowej. Nieodłączny punkt przeprowadzonych badań to omówienie wyników – bez informacji zwrotnej udział ucznia w ankiecie nie ma najmniejszego sensu. Uczeń powinien dostać informację na temat rozpoznanych u niego uzdolnień i zainteresowań, a ponadto móc skonfrontować ją z tym, co sam czuje i sądzi na swój temat, a także dostać możliwość zadania ewentualnych pytań i rozwiania wątpliwości. Równie ważna jest rozmowa z rodzicami, ponieważ często zdarza się, że mają oni swój plan na przyszłość dziecka, niekoniecznie zgodny z jego zainteresowaniami. Co ważne, uczeń i jego rodzice powinni otrzymać praktyczne wskazówki. Sama wiedza na temat zainteresowań i predyspozycji nie wystarczy. Kluczowe jest tu umiejętne wykorzystanie uzdolnień w ewentualnych zawodach, które uczeń mógłby podjąć w przyszłości. Podczas rozmowy powinien też zostać poruszony temat cech charakteru ucznia oraz wyobrażeń na temat przyszłego życia – zainteresowania i uzdolnienia nie są bowiem jedynym wyznacznikiem podjęcia pracy w danym zawodzie. Na etapie szkoły ponadpodstawowej uczniowi należy zwrócić uwagę na rodzaj pracy, którą mógłby wykonywać w przyszłości (praca biurowa, praca umysłowa, praca fizyczna, praca skoncentrowana na kontakcie z drugim człowiekiem itp.), czy też inne czynniki, np. prestiż społeczny bądź wysokość średnich wynagrodzeń. Załączniki: 1) Ankieta dla uczniów szkoły podstawowej. Badanie zainteresowań 2) Ankieta dla uczniów szkoły ponadpodstawowej. Preorientacja zawodowa Ankiety znajdą Państwo w zakładce Ankiety i testy  Testy psychologiczne.