STAN PRAWNY NA 12 KWIETNIA 2019 Zmiany w przepisach dotyczące związków zawodowych Opracowała: Karolina Król-Komarnicka, kierownik działu kadr i płac w państwowej instytucji Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 5 lipca 2018 r. o zmianie ustawy o związkach zawodowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 1608), • Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 263), • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 917 ze zm.), • Ustawa z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1316 ze zm.), • Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U z 2018 r. poz. 1360 ze zm.), • Ustawa z dnia 24 lipca 2015 r. o Radzie Dialogu Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 2232), • Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (t.j. Dz.U. z 1997 r. Nr 78 poz. 483 ze zm.). Od 1 stycznia 2019 r. weszła w życie Ustawa o zmianie ustawy o związkach zawodowych oraz niektórych innych ustaw, która wprowadziła spore zmiany w funkcjonowaniu związków zawodowych. Zmiany te dotyczą m.in. rozszerzenia grupy podmiotów uprawnionych do tworzenia związków zawodowych oraz wstępowania do nich, uprawnień zakładowej organizacji związkowej, reprezentowania praw i interesów zbiorowych przez organizacje związkowe czy prawa prowadzenia rokowań zbiorowych oraz zawierania układów zbiorowych pracy. Zmiana podmiotów, które mogą tworzyć i wstępować do związków zawodowych Podstawowym celem wprowadzenia zmian było rozszerzenie zakresu podmiotowego prawa do tworzenia i wstępowania do związków zawodowych. Jest to związane z wykonaniem Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 czerwca 2015 r. (K 1/13), w którym stwierdzono, iż zakres regulacji dopuszczalności tworzenia związków zawodowych i wstępowania do nich przewidziany w art. 2 ust. 1 Ustawy o związkach zawodowych jest zbyt wąski w stosunku do gwarancji konstytucyjnych wynikających z art. 59 ust. 1 w związku z art. 12 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Określając grupę podmiotów uprawnionych do tworzenia związków zawodowych oraz wstępowania do nich, ustawodawca posłużył się kryterium formy zatrudnienia. Kryterium to nie zostało jednak przewidziane w Konstytucji jako wyznacznik grupy podmiotów korzystających z wolności zrzeszania się w związkach zawodowych. W ocenie Trybunału nie ma znaczenia, w jakiej formie i na jakiej podstawie dana osoba świadczy pracę zarobkową. Istotny jest fakt wykonywania pracy zarobkowej na czyjąś rzecz oraz posiadanie interesów zawodowych, które mogą być grupowo chronione przez związek zawodowy. W uzasadnieniu Wyroku Trybunał uznał, że ciążący na ustawodawcy obowiązek urzeczywistnienia wolności zrzeszania się w związkach zawodowych musi polegać na przyznaniu możliwości tworzenia związków i wstępowania do nich wszystkim osobom, które na gruncie konstytucyjnym mogą być zaliczone do kategorii pracowników. Zmiany w art. 2 ust. 1 Ustawy o związkach zawodowych zmierzają do objęcia pełnym prawem koalicji związkowej, tj. prawem tworzenia i wstępowania do organizacji związkowych, wszystkich osób świadczących pracę za wynagrodzeniem, bez względu na podstawę zatrudnienia, które na gruncie konstytucyjnym i prawnomiędzynarodowym mogą być zaliczone do kategorii pracowników. W tym kontekście pracownikiem jest każdy, kto wykonuje określoną pracę zarobkową na rzecz innego podmiotu w ramach łączącego go z tym podmiotem stosunku prawnego. Ważne! Nowelizacja Ustawy o związkach zawodowych miała na celu umożliwienie tworzenia i wstępowania do związków zawodowych w szczególności osobom wykonującym pracę na podstawie umów cywilnoprawnych, takich jak umowa-zlecenie, umowa o świadczenie usług, do której stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu, czy umowa o dzieło, a także osobom prowadzącym jednoosobową działalność gospodarczą (tzw. osobom samozatrudnionym), wykonującym pracę na rzecz danego podmiotu na podstawie umowy. Po zmianie przepisów obok podmiotów wymienionych powyżej w związkach zawodowych będą mogli dalej zrzeszać się pracownicy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, osoby wykonujące pracę nakładczą oraz zatrudnione na podstawie umowy agencyjnej. Obecnie wszystkie wymienione wyżej podmioty będą w równym stopniu korzystać z prawa do wstępowania do związków zawodowych i ich tworzenia. W znowelizowanej Ustawie przyjęto, że wolontariuszom, stażystom i innym osobom, które świadczą osobiście pracę bez wynagrodzenia, przysługuje prawo wstępowania do istniejących związków zawodowych (art. 2 ust. 41 Ustawy o związkach zawodowych). Wymienione osoby pozbawione są jednak prawa do ich tworzenia. Ustawodawca zadbał o zapewnienie działaczom związkowym i członkom organizacji związkowych, którzy nie są pracownikami, mechanizmów chroniących przed nierównym traktowaniem ze względu na przynależność związkową czy negatywnymi konsekwencjami z powodu pełnionej przez nich funkcji lub statusu związkowego. Zgodnie z art. 3 ust. 1 Ustawy o związkach zawodowych pracodawca ma zakaz nierównego traktowania w zatrudnieniu z powodu przynależności do związku zawodowego lub pozostawania poza nim albo wykonywania funkcji związkowej, którego skutkiem jest w szczególności: • odmowa nawiązania lub rozwiązanie stosunku prawnego, • niekorzystne ukształtowanie wynagrodzenia za pracę zarobkową lub innych warunków zatrudnienia albo pominięcie przy awansowaniu lub przyznawaniu innych świadczeń związanych z pracą zarobkową, • pominięcie przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe, chyba że pracodawca udowodni, iż kierował się obiektywnymi powodami. Prawo do zwolnienia od pracy zawodowej W art. 25 Ustawy o związkach zawodowych dodano ust. 6, który mówi, że osobie innej niż pracownik wykonującej pracę zarobkową przysługuje prawo do zwolnienia od pracy zawodowej na czas niezbędny do wykonania doraźnej czynności wynikającej z jej funkcji związkowej poza zakładem pracy, jeżeli czynność ta nie może być wykonana w czasie wolnym od pracy. Prawo do wynagrodzenia za czas zwolnienia przysługuje tej osobie w zależności od specyfiki danego stosunku prawnego. Limity zwolnień od pracy Po 1 stycznia 2019 r. w układach zbiorowych pracy można określić limity czasu zwolnień od pracy zawodowej na czas niezbędny do wykonania doraźnej czynności wynikającej z funkcji związkowej osób wykonujących pracę zarobkową, o czym mówi art. 25 ust. 8 Ustawy o związkach zawodowych. Liczebność członków W związku z rozszerzeniem prawa koalicji związkowej przewidziano, że w liczbie członków wymaganej do realizacji uprawnień zakładowej organizacji związkowej będą uwzględniani pracownicy, jak też inne niż pracownicy osoby wykonujące pracę zarobkową. Zgodnie z art. 251 ust. 1 Ustawy o związkach zawodowych w liczbie członków wymaganej do realizacji uprawnień zakładowej organizacji związkowej nie będą uwzględniane osoby z ograniczonym prawem koalicji, jak bezrobotni, emeryci i renciści, a także osoby świadczące pracę bez wynagrodzenia, jak wolontariusze czy stażyści. Przy ustalaniu liczby osób wykonujących pracę zarobkową zrzeszonych w zakładowej organizacji związkowej uwzględniane są wyłącznie osoby wykonujące pracę zarobkową, należące do tej organizacji przez okres co najmniej sześciu miesięcy. Taki okres przynależności do danej organizacji związkowej obejmuje wszystkie osoby wykonujące pracę zarobkową, także pracowników. W art. 251 ust. 5 Ustawy o związkach zawodowych przyjęto, że przy ustalaniu liczby członków zrzeszonych w zakładowej organizacji związkowej osoba wykonująca pracę zarobkową, należąca do więcej niż jednej zakładowej organizacji związkowej u danego pracodawcy może być uwzględniona tylko jako członek jednej wskazanej przez nią organizacji związkowej. Ważne! Zgodnie z art. 251 ust. 2 Ustawy zakładowa organizacja związkowa od 1 stycznia 2019 r. ma obowiązek przedstawiać pracodawcy co sześć miesięcy – według stanu na 30 czerwca i 31 grudnia – w terminie do 10. dnia miesiąca następującego po tym okresie, informację o liczbie członków. Organizacji, która nie wypełni w terminie powyższych obowiązków, nie przysługują uprawnienia zakładowej organizacji związkowej do czasu wykonania tych obowiązków. Pracodawca lub działająca u niego organizacja związkowa może zgłosić pisemne zastrzeżenie co do liczebności danej zakładowej organizacji związkowej w terminie 30 dni od dnia przedstawienia przez tę organizację informacji o liczebności członków (art. 251 ust. 7 Ustawy o związkach zawodowych). Zakładowa organizacja związkowa, wobec której zostało zgłoszone zastrzeżenie, występuje do sądu rejonowego – sądu pracy właściwego ze względu na siedzibę pracodawcy – z wnioskiem o ustalenie liczby członków na ostatni dzień danego półrocza. Zakładowa organizacja związkowa może również z własnej inicjatywy wystąpić z wnioskiem o ustalenie liczby członków. Sąd jest zobowiązany wydać w tej sprawie orzeczenie w terminie 60 dni od dnia złożenia wniosku, w trybie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym (art. 251 ust. 8 Ustawy o związkach zawodowych). Organizacji związkowej, która w terminie 30 dni od dnia zgłoszenia zastrzeżenia nie wystąpi do sądu, nie przysługują uprawnienia zakładowej organizacji związkowej do czasu wykonania tego obowiązku (art. 251 ust. 9 Ustawy o związkach zawodowych). W postępowaniu sądowym do przetwarzania danych ujawniających przynależność związkową osób wykonujących pracę zarobkową jest upoważniony wyłącznie sąd oraz osoby działające w imieniu zakładowej organizacji związkowej, która złożyła wniosek o ustalenie liczby jej członków (art. 251 ust. 10 Ustawy o związkach zawodowych). Zmiany stanu liczbowego w ciągu sześciomiesięcznego okresu sprawozdawczego pozostają bez wpływu na te uprawnienia (art. 251 ust. 11 Ustawy o związkach zawodowych). Jeżeli uprzednio zgłoszone przez pracodawcę lub zakładową organizację związkową zastrzeżenie co do liczebności danej zakładowej organizacji związkowej okaże się bezpodstawne, ponowne zgłoszenie przez te podmioty zastrzeżenia co do liczebności tej samej organizacji związkowej będzie mogło nastąpić nie wcześniej niż po upływie roku od dnia uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie ustalenia liczby członków tej organizacji (art. 251 ust. 12 Ustawy o związkach zawodowych). Podwyższenie progu reprezentatywności Zmianie uległy także zasady ustalania reprezentatywności na szczeblu ponadzakładowym oraz zakładowym. Zgodnie z art. 253 ust. 1 omawianej regulacji reprezentatywną zakładową organizacją związkową jest zakładowa organizacja związkowa: • będąca jednostką organizacyjną albo organizacją członkowską ponadzakładowej organizacji związkowej uznanej za reprezentatywną w rozumieniu Ustawy o Radzie Dialogu Społecznego, zrzeszająca co najmniej 8 proc. osób wykonujących pracę zarobkową zatrudnionych u pracodawcy, • zrzeszająca co najmniej 15 proc. osób wykonujących pracę zarobkową zatrudnionych u pracodawcy. Zapamiętaj! Jeżeli żadna z zakładowych organizacji związkowych nie spełnia wymogów, o których mowa powyżej, reprezentatywną zakładową organizacją związkową jest organizacja zrzeszająca największą liczbę osób wykonujących pracę zarobkową zatrudnionych u pracodawcy. W myśl znowelizowanej Ustawy o związkach zawodowych (art. 253 ust. 5) utrata przymiotu reprezentatywności w sprawach dotyczących zbiorowych praw i interesów osób wykonujących pracę zarobkową pozostaje bez wpływu na pozostałe uprawnienia reprezentatywnych zakładowych organizacji związkowych i posiadanie przymiotu reprezentatywności w pozostałych sprawach. Oznacza to, że organizacje związkowe, pozbawione przymiotu reprezentatywności w sprawach dotyczących zbiorowych praw i interesów osób wykonujących pracę zarobkową, będą w dalszym ciągu uprawnione np. do wskazania na podstawie art. 32 ust. 3 i 4 Ustawy o związkach zawodowych członków związku podlegających szczególnej ochronie. Ważne! Kodeks pracy w niektórych sytuacjach wprost nakazuje pracodawcy współdziałanie ze związkami zawodowymi, np. przy ustalaniu regulaminu wynagradzania, premiowania (zgodnie z art. 772 Kodeksu pracy), regulaminu pracy (zgodnie z art. 1042 k.p.), obowiązku sporządzania planu urlopów (zgodnie z art. 163 k.p), przedłużeniu okresów rozliczeniowych (zgodnie z art. 150 § 3 k.p) czy ustalaniu regulaminu zakładowego funduszu świadczeń socjalnych (tworzonego na podstawie Ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych). Przy określaniu reprezentatywności organizacji związkowej będzie brany pod uwagę dodatkowy czynnik, a mianowicie zrzeszanie co najmniej 5 proc. pracowników zatrudnionych u pracodawcy. Jest to zabezpieczenie przed tym, aby w rozmowach dotyczących ważnych spraw pracowniczych uczestniczyły organizacje mogące wykazać się odpowiednią liczbą członków będących pracownikami, a nie np. jedynie zleceniobiorcami. Inne zmiany W art. 28 Ustawy o związkach zawodowych wskazano zakres informacji udzielanych przez pracodawcę na wniosek zakładowej organizacji związkowej. Znalazły się w nim m.in. informacje dotyczące: • działalności i sytuacji ekonomicznej pracodawcy, • warunków pracy i zasad wynagradzania, • stanu i struktury zatrudnienia, przewidywanych zmian zatrudnienia oraz działań mających na celu utrzymanie poziomu zatrudnienia, • działań, które mogą powodować istotne zmiany w organizacji pracy lub podstawach zatrudnienia. Pracodawca zobowiązany jest udzielić zakładowej organizacji związkowej powyższych informacji w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku. Wprowadzono w art. 32 ust. 11 mówiący o dwóch terminach na wyrażenie zgody lub odmowę wyrażenia zgody przez zarząd zakładowej organizacji związkowej na zwolnienie chronionego działacza związkowego: • 14 dni roboczych w przypadku zamiaru wypowiedzenia stosunku prawnego przez pracodawcę, • 7 dni roboczych w przypadku zamiaru rozwiązania stosunku prawnego przez pracodawcę. Uwaga! W przypadku upływu tych terminów brak reakcji zarządu organizacji związkowej traktowany będzie jako wyrażenie zgody na dokonanie danej czynności przez pracodawcę. W razie bezprawnego zwolnienia chronionego działacza związkowego wykonującego pracę na innej podstawie niż stosunek pracy działaczowi będzie przysługiwała jedynie rekompensata w wysokości sześciomiesięcznego wynagrodzenia. Osoba ta może jednak dochodzić odszkodowania lub zadośćuczynienia przenoszącego wysokość rekompensaty. W art. 35 dodano ust. 21, który wprowadza regulacje karne (kara grzywny) w stosunku do działaczy związkowych w przypadku: • podania zawyżonej liczby członków związku zawodowego w celu uzyskania uprawnień zakładowej organizacji związkowej lub reprezentatywnej zakładowej organizacji związkowej, • przeznaczania dochodu z działalności gospodarczej prowadzonej przez związek na cele niesłużące realizacji zadań statutowych związku lub dzielenie go pomiędzy członków związku, • braku zawiadomienia KRS-u w terminie 30 dni o zmianach do statutu.