Pedagogika przeżyć jako metoda pracy z osobami niepełnosprawnymi Opracowała: Ilona Michałowska-Olechnowicz, terapeuta zajęciowy m.in. w domu pomocy społecznej, certyfikowany terapeuta metody Snoezelen I stopnia, pedagog, prowadzi autorskie zajęcia terapeutyczne dla dzieci z rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym Wadą tradycyjnych metod nauczania jest to, że nie dają one jednostce możliwości doświadczania wiedzy. Z tego względu pedagogika przeżyć jest dla wielu pedagogów idealnym rozwiązaniem tego problemu. Stanowi współcześnie ofertę dla wszystkich bez względu na wiek czy sprawność intelektualną lub fizyczną. Stosowana jest we wszystkich obszarach praktyki pedagogicznej. W adresowanej do osób niepełnosprawnych pedagogice przeżyć akcenty należy umiejętnie rozłożyć, a warunki, w których odbywa się praktyka, starannie przemyśleć i dobrać. Wówczas stanie się ona cenną i skuteczną metodą wspierania podopiecznych z niepełnosprawnością. Zorientowane na działanie i przeżycie uczenie się może dużo wnieść w wychowanie charakteru i postaw oraz wspomóc osobowościowy wzrost danej jednostki, a w szczególności osób niepełnosprawnych. Filozoficzne fundamenty metody W literaturze można spotkać się z wymiennym użyciem terminów pedagogiki przygody, pedagogiki przeżyć, outdoor education, wychowania plenerowego. Pedagogika przeżyć nie jest ideą nową. Za prekursora można uznać już Platona. Wśród nowożytnych pedagogów wymienia się Jana Jakuba Rousseau, Johanna Heinricha Pestalozziego. Rousseau wysuwał postulat uczenia się przez działanie oraz intensywny kontakt dzieci z naturą. Z kolei Pestalozzi za główną zasadę pedagogiki uważał całościowość. Dziecko powinno uczyć się „rozumem, sercem i dłonią”. W niniejszych koncepcjach pojawiają się elementy pedagogiki przeżyć, jednak jej właściwym twórcą jest Kurt Hahn, niemiecki pedagog, przedstawiciel pedagogiki reformowanej. Zebrał on istniejące koncepcje pedagogiczne i zmodyfikował je, tworząc tym samym nowa metodę. Zaproponował pedagogikę otwartą na świat, pedagogikę współuczestnictwa i zaangażowania. Hahn kładł nacisk na spontaniczność, własną inicjatywę oraz aktywność podopiecznych. W ramach przeciwdziałania rozpoznanym przez siebie „chorobom cywilizacyjnym” (utrata zdolności empatii, brak aktywności, inicjatywy) zaproponował koncepcję pedagogiczną, na którą składają się cztery elementy: • trening fizyczny – ćwiczenia lekkoatletyczne, sporty związane z naturą, • organizowanie wypraw (ekspedycja) – wielodniowe wycieczki poprzedzone etapem planowania i przygotowania, • projekt – inicjatywy angażujące pod względem manualnym i artystycznym, ograniczone czasowo i tematycznie, • służba – pomoc innym. Na powyższych filarach wsparta jest koncepcja pedagogiki przeżyć, którą Hahn urzeczywistnił, zakładając w 1920 r. szkołę w zamku Salem. Siedem praw tej szkoły do dzisiaj nie straciło na aktualności: • dać możliwość dzieciom odkrywania samych siebie, • pozwolić dzieciom przeżywać zwycięstwa i porażki, • dać możliwość poświęcania się we wspólnym zadaniu, • organizować czas na wyciszenie, • ćwiczyć wyobraźnię, zdolności, planowanie, • czynić zabawę ważnym, ale nie przewodnim elementem, • uwolnić dzieci bogatych i wpływowych rodziców od osłabiającego poczucia uprzywilejowania. Nie istnieje jedna, powszechnie przyjęta definicja pedagogiki przeżyć. Według W. Michla i B. Heckmaira jest ona „metodą zorientowaną na działanie, która poprzez charakterystyczny proces uczenia się, kiedy młodzi ludzie postawieni są wobec wyzwań fizycznych, psychicznych i społecznych, chce wspierać ich rozwój osobowości i uzdalniać do tego, aby odpowiedzialnością kształtowali swoje środowisko życiowe”. Jest to metoda pracy nastawiona na współdziałanie, w którym wykorzystuje się niecodzienne sytuacje do budowania wyzwań. Uczenie, które odbywa się przez doświadczanie oraz przeżywanie, powinno przynosić trwały efekt. Akcentowanie przeżyć i wspólnotowości ma otworzyć przed uczestnikami nowe perspektywy czasowe i przestrzenne, które będą następnie wykorzystywane do osiągnięcia konkretnych celów pedagogicznych. Proces wychowawczy realizuje się w sposób niemal niezauważalny, przebiega niejako „obok”, a emocjami odczuwanymi przez uczestników powinny być radość, przyjemność i dobra zabawa. W tych ramowych warunkach podopieczni poznają nie tylko zewnętrzny świat, ale również samych siebie. Poprzez projekty edukacyjne, wyprawy oraz za pomocą gier i zabaw interakcyjnych podopieczni mają również szanse skonfrontować deklarowane kompetencje z ich rzeczywistym poziomem. Dzięki czynnemu udziałowi w tego typu zajęciach mogą nauczyć się tzw. kompetencji miękkich, czyli umiejętności interpersonalnych i organizacyjnych, negocjacji, zaufania, komunikacji, kreatywności, cierpliwości, wytrwałości, odwagi oraz dokładności. Metoda ta pozwala na odkrywanie ukrytych talentów, budowanie poczucia własnej wartości i rozbudzanie zainteresowań – tak bardzo ważnych w przypadku osób niepełnosprawnych intelektualnie czy fizycznie. Poniższy schemat obrazuje cykl uczenia się w pedagogice przeżyć. Pedagogika przeżyć opiera się na jasno określonych zasadach, które są następujące: • Całościowość. Widzi ona człowieka jako istotę bio-psycho-społeczną. Proponuje zdobywanie nowych kompetencji w trybie doświadczalnym, gdzie przeżycia mają być dostępne bezpośrednio i angażować wiele zmysłów. Istotny jest również wymiar sensomotoryczny – przeżycie ma realizować się poprzez dotykanie, czucie. • Zorientowanie na działanie. W metodzie tej wiedzę i umiejętności zdobywa się poprzez działanie. Działając, podopieczny styka się z różnymi trudnościami, problemami, które może rozwiązać w rozmaity sposób. Działania są odmienne od tych, z jakimi uczestnik ma do czynienia w codziennym życiu. Ważną cechą tych wyzwań edukacyjnych jest niepowtarzalność, ryzyko, trudność, wysiłek. • Przyroda. Intensywny kontakt z naturą jest jednym z podstawowych wyznaczników pedagogiki przeżyć. Podczas zajęć podopieczni ponownie uczą się doświadczać przyrody, którą mogą słyszeć, widzieć, dotykać, wąchać, smakować. Zajęcia odbywają się głównie na łonie natury, ale wykorzystywane są również sale, hale gimnastyczne, sztuczne ścianki wspinaczkowe. • Grupa. Pedagogika przeżyć wyróżnia się tym, że zdecydowana większość proponowanych zadań ma charakter kooperacyjny i grupowy. W sytuacji, gdy zadania są trudne, wymagają wysiłku, pokonywania własnych słabości i ograniczeń (w przypadku osób niepełnosprawnych często ograniczeń fizycznych), takie kompetencje jak cierpliwość, solidarność i współpraca stają się indywidualnym, mocnym doświadczeniem. • Transfer. Zasada transferu oznacza, że podopieczni mają przenieść doświadczenia, które zdobyli podczas zajęć, na codzienne życie. Transfer zdobytych umiejętności i doświadczeń może obejmować wszystkie sfery aktywności jednostki. Samo przeżycie nie jest celem, lecz „narzędziem”, za pomocą którego dokonuje się rozwój. • Refleksja. Osoby pracujące w tej konwencji podkreślają znaczenie refleksji, która umożliwia dokonanie generalizacji i zakotwiczenia zdobytego doświadczenia w innych obszarach życia. To, co zostało przeżyte, musi zostać poddane refleksji. Zadanie pedagoga polega na przechwytywaniu spontanicznych wypowiedzi uczestników i odpowiednim ich nakierowaniu, aby w ten sposób nastąpiło przepracowanie tego, co już zostało przeżyte w ramach zajęć, jak również tego, co jest i co będzie przeżywane. Do najważniejszych celów pedagogiki przeżyć należą: • skonfrontowanie z problemem, • pomoc w zrozumieniu siebie i swojej sytuacji, • nabranie chęci do podejmowania inicjatyw, • nauka odpowiedzialności, • ustabilizowanie poczucia własnej wartości, • urealnienie własnej samooceny, • nabranie świadomości własnego ciała i możliwości fizycznych, • uświadomienie sobie swojej roli w grupie, • rozwój osobowościowy. Pedagogika przeżyć jako metoda pracy z osobami z dysfunkcjami Każda osoba z niepełnosprawnością intelektualną lub fizyczną jest inna, każda ma szczególne możliwości i potrzeby psychofizyczne, indywidualne predyspozycje, ograniczenia, mocne i słabe strony, zainteresowania. Specyfika kształcenia tych osób polega na całościowym, zintegrowanym nauczaniu i wychowaniu. Powinno ono opierać się na wielozmysłowym poznawaniu otaczającego świata. Podczas gdy dawniej koncentrowano się przede wszystkim na opiece, ochronie i wyręczaniu niepełnosprawnych oraz „ułatwianiu” im życia, obecnie coraz częściej wprowadza się w życie hasło: „tyle opieki, ile potrzeba – tyle samodzielności, ile możliwe”. Dlatego propozycja pedagogiki przeżyć w pracy z osobami niepełnosprawnymi może w pozytywny sposób wpłynąć na jakość ich życia. Codzienne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych naznaczone jest monotonią, co znacznie ogranicza przeżywanie czegoś nowego, niezwykłego. Staje się wręcz czynnikiem hamującym rozwój niepełnosprawnego. Ciągła zależność od innych sprawia, że niepełnosprawni intelektualnie mają niewiele okazji do rozwijania swojej autonomii, nie mają możliwości realizacji umiejętności samodzielnego działania, określania się, podejmowania decyzji. Pedagogika przygody ma duże znaczenie dla osób o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Udział w zajęciach terenowych, plenerowych jest istotny dla stymulacji procesów poznawczych, motywowania do działania, budzenia poczucia własnej wartości i niwelowania odczuwania specyficznych ograniczeń wynikających z niepełnosprawności. Bezpośredni kontakt z przyrodą, żywymi roślinami i zwierzętami w ich środowisku, sprzyja poznaniu warunków życia. Dla jednostki niepełnosprawnej istotne znaczenie ma poczucie przynależności i uświadomienie sobie, że jest na równi ze wszystkimi częściami środowiska, które na niego wpływa, ale i że ono samo może oddziaływać na środowisko. Przy zaburzonych relacjach społecznych wspólne z innymi doświadczanie pozytywnych uczuć łagodzi problem trudności funkcjonowania w otoczeniu. Świat przyrody oddziałuje na liczne zmysły i dostarcza różnorodnych wrażeń. Osoba z dysfunkcją któregoś ze zmysłów może doświadczać kontaktu z przyrodą i poznawać ją innymi zmysłami, rekompensując braki doznań związanych z jego niepełnosprawnością. Pedagogika przeżyć jest również dobrym sposobem na wyrównywanie deficytów związanych z ograniczonymi doświadczeniami socjalnymi. Każdy człowiek jest istotą społeczną, a ubóstwo przeżyć społecznych może prowadzić do pojawienia się u osób niepełnosprawnych zachowań problemowych (np. apatii, agresji, autoagresji). Pedagogika przeżyć, jak wszystkie metody pedagogiki specjalnej, sprawia, że funkcjonowanie osoby niepełnosprawnej przebiega na wyższym poziomie. Pozwala na przeżycie czegoś nowego, aktywizuje potencjał i rozwija inicjatywę, ćwiczy kreatywność, uświadamia możliwość samodzielnego działania, pobudza do komunikacji, pokazuje na czym polega współpraca i działanie w zespole, pomaga przechodzić od zależności do niezależności, uwalnia od rutyny, styka z pięknem przyrody, napełnia pozytywnymi emocjami. Praktyczne zastosowanie pedagogiki przeżyć Najodpowiedniejszym miejscem do odbywania zajęć w ramach pedagogiki przeżyć jest plener, ale coraz częściej elementy tej metody pojawiają się podczas zajęć przeprowadzanych w odpowiednio wyposażonych halach gimnastycznych. Najczęściej wybieranymi, aktywnymi formami zajęć w przypadku osób niepełnosprawnych są: wycieczki, ekspedycje, gry zespołowe i terenowe, symulacja zadań z wykorzystaniem lin przypominająca survival oraz sport (np. wspinaczka, żeglarstwo, rowery). Z pedagogiki przeżyć nie muszą być wyłączeni podopieczni o gorszej sprawności fizycznej, ze sprzężonymi upośledzeniami. Wystarczy, że teren i forma zajęć będą uwzględniać ich szczególnie potrzeby i wymagania. Zajęcia mogą odbywać się w lesie, w parku, w ogrodzie, nad morzem i nad jeziorem, w terenie płaskim i pagórkowatym. Mogą być prowadzone w dzień bądź w nocy, tak żeby uczestnicy bezpośrednio doświadczyli życia przyrody, zetknęli się z nowymi wrażeniami, gdyż inne zapachy i odgłosy są w dzień, a inne ujawniają się w nocy. Podopieczni, biorąc aktywny udział w zajęciach, doświadczając całego otoczenia wszystkimi swoimi zmysłami, zdobywają nowe konkretne umiejętności, które mogą przenieść w codzienne życie. Przykład zastosowania elementów pedagogiki przeżyć, gdy pogoda nie pozwala na przeprowadzenie zajęć w plenerze Dla wielu niepełnosprawnych podopiecznych przygodą będą następujące zajęcia zorganizowane w pomieszczeniu. Wytyczne: W zabawie bierze udział np. pięcioro podopiecznych z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim. Do zajęć będziemy potrzebowali sznura, przepasek na oczy, różnorodne przeszkody, żywe zwierzątka, np. świnki morskie, owoce i warzywa, deski, noże, miseczki. Zabawa będzie się toczyła w różnych pomieszczeniach budynku. Zajęcia: Podopiecznym przewiązujemy oczy. Każdy uczestnik chwyta się sznura, który łączy ich ze sobą w „żywą lawę”. Terapeuta staje na czele niniejszego szeregu i prowadzi uczestników zabawy przez różne przeszkody rozmieszczone w sali, zmieniając często kierunek. Nie trzeba ograniczać się do jednej sali. Można przedostać się z „lawą” na korytarz, „płynąć” po schodach do innych pomieszczeń. Po jakimś czasie „lawa” zatrzymuje się w konkretnej sali. Wszyscy uczestnicy odsłaniają oczy. Podopieczni znajdują się teraz w miejscu innym niż to, z którego „wypłynęli”. Jest to Sala Doświadczania Świata, w której panuje przyjemna, ciepła i tajemnicza atmosfera. Pod półokrągłą kurtyną światłowodów znajduje się duży kojec ze świnkami morskimi. Terapeuta zaprasza uczestników do zapoznania się ze świnkami. Podopieczni mogą wyjąć zwierzęta z kojca, przytulić, przyjrzeć się im oraz ich zachowaniu. Z przygotowanych artykułów spożywczych znajdujących się na stoliku w rogu sali sporządzają posiłek dla świnek morskich. Pod opieką terapeuty ostrożnie kroją owoce i warzywa, a następnie układają do miseczek. Obserwują, jak zwierzątka zachowują się podczas posiłku. Następnie mogą pobawić się ze swoimi milusińskimi. Niezależnie od tego, jaką formę pedagogiki przygody wybierzemy, musimy zawsze jak najgłębiej realizować zasadę transferu i refleksji. Podsumowanie Pedagogika przeżyć może stanowić alternatywę dla tradycyjnego nauczania. Mimo archaicznie brzmiących dziś postulatów Kurta Hahna jej założenia są nie tylko aktualne, ale również atrakcyjne metodycznie. Stanowią ofertę przeżywania i doświadczania rzeczywistości dla wszystkich, bez względu na ograniczenia fizyczne czy umysłowe, podnosząc tym samym jakość życia wszystkich uczestników. Bibliografia: • E. Kujawska-Lis, A. Lis-Kujawski, Outdoor education – możliwość podnoszenia jakości życia osób niepełnosprawnych, [w:] Edukacja przygodą. Outdoor i Adventure Education w Polsce. Teoria, przykłady, konteksty, red. E. Palamer-Kabacińska, A. Leśny, Warszawa 2012. • W. Michl, Pedagogika przeżyć, Kraków 2011. • Pedagogika przeżyć jako metoda pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie, opracowanie redakcyjne, „Wspólne Tematy” 2010, nr 2.