Działania interwencyjne i profilaktyka Opracowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, wieloletni kurator społeczny sądu rodzinnego i dla nieletnich, trener, współtwórca Instytutu Szkoleń Oświatowych. W swojej pracy zawodowej skupia się głównie na udzielaniu pomocy dziecku obarczonemu szeroko rozumianymi dysfunkcjami i jego rodzinie Postępowanie nauczyciela w sytuacji zaobserwowania niepokojących sygnałów, które świadczą o poważnych wadach postawy 1. Jeżeli nauczyciel zaobserwuje u podopiecznego symptomy, które wskazują na zaburzenia postawy, czym prędzej powiadamia o swoich spostrzeżeniach wychowawcę, który przekazuje zebrane informacje pielęgniarce szkolnej. 2. Pielęgniarka dokonuje rozpoznania i, jeżeli potwierdzi podejrzenia nauczyciela, powiadamia o tym rodziców, wskazując im właściwą ścieżkę postępowania i kierując ich do właściwego specjalisty. 3. Jeżeli w szkole nie ma pielęgniarki, wychowawca bezpośrednio kontaktuje się z rodzicami i zaleca im wizytę z dzieckiem u specjalisty. Lekarz ortopeda w celu postawienia fachowej diagnozy dokonuje oglądu kręgosłupa i poddaje badaniu palpacyjnemu jego bolesne fragmenty. W celu pogłębienia diagnozy zleca zdjęcie rentgenowskie i tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny. Zdiagnozowane wrodzone wady kręgosłupa trudno poddają się leczeniu, a rokowania są niepewne. Przeważnie wymagają one leczenia operacyjnego, które w wieku dziecięcym zmusza do dużej rozwagi ze względu na ciągły wzrost pacjenta i wynikający z tego fakt, że ewentualne korekty chirurgiczne z biegiem czasu będą wymagały dalszych przekształceń. W przypadku nabytych wad postawy niezbędne jest usunięcie ich przyczyn. Przeważnie są one eliminowane za pomocą specjalistycznej rehabilitacji. W rzadkich przypadkach wymagają leczenia operacyjnego. Psychosomatyka Jedną z przyczyn bólu zlokalizowanego w plecach, który może sugerować dysfunkcje w okolicach kręgosłupa, może być przedłużający się stres. Problemy przeżywane przez ucznia często powodują napięcie mięśni, które w efekcie jest przez niego odczuwane jako ból kręgosłupa. Niekiedy ból ten może być symptomem depresji lub innych problemów psychicznych. Należy pamiętać, że schorzenia psychiczne dają u dzieci i młodzieży mało swoiste objawy. Po wykluczeniu przyczyn fizycznych pojawiającego się bólu należy więc koniecznie sprawdzić inne możliwe przyczyny, w tym również psychogenne. W tym celu należy przekonać rodziców do wizyty u lekarza specjalisty – psychiatry. Wypadek w szkole W szkole dochodzi do wielu zdarzeń mających znamiona wypadków. Niektóre z nich prowadzą do uszkodzenia struktur kostnych, w tym również kręgosłupa. Niebezpieczne dla zdrowia dziecka obrażenia mogą zostać wywołane przez upadek z wysokości, skok na głowę do wody, wypadek komunikacyjny, silne uderzenie w głowę. Złamania i zwichnięcia kręgosłupa mogą powstać w wyniku silnego uderzenia w głowę lub upadku na pośladki albo plecy. Objawami urazu kręgosłupa są widoczne na zewnątrz obrażenia kręgów, krwiaki, otarcia, stłuczenia umiejscowione w okolicach pleców i kończyn. Są nim również zaburzenia czucia i świadomości. Niewątpliwą przesłanką do natychmiastowego wezwania pogotowia jest pojawienie się niewydolności oddechowej u poszkodowanego, podobnie jak bezwiednego oddania przez niego moczu lub/i kału. W ocenie sytuacji pomogą oględziny dziecka oraz rozmowa ze świadkami zdarzenia. U poszkodowanego należy ocenić ruchomość kończyn dolnych oraz górnych, przepony, palców, mięśni międzyżebrowych, granic zaburzeń czucia. Przemieszczając w mało fachowy sposób dziecko, które doznało urazu, osoba udzielająca pomocy może pogłębić uraz, uszkadzając rdzeń. Dlatego bardzo ważne jest uczenie członków społeczności szkolnej prawidłowego reagowania na takie zdarzenia. Upowszechnianie procedury porządkującej sposób udzielania pomocy osobom, które w wyniku wypadku odniosły uraz, powinno stać się jednym z punktów programu wychowawczo- profilaktycznego i być corocznie przypominane, np. podczas festynu szkolnego. Spisane zasady postępowania powinny zostać umieszczone w ogólnodostępnych gablotach. Jeżeli nauczyciel podejrzewa, że ofiara wypadku doznała urazu kręgosłupa, natychmiast: • powiadamia dyrektora szkoły lub jego zastępcę, • za jego wiedzą wzywa pogotowie, • do przybycia ratowników dokonuje oceny stanu poszkodowanego – w tym celu ogląda jego ciało, dopytuje o odniesione obrażenia, pyta świadków o przebieg zdarzenia, • pozostawia poszkodowanego w pozycji i w miejscu, w którym doszło do urazu; jedynie w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa, życia lub zdrowia ucznia zmienia jego pozycję lub przenosi go w inne miejsce, • zabezpiecza odcinek szyjny kręgosłupa przez założenie poszkodowanemu kołnierza ortopedycznego, a w razie jego braku przez obłożenie jego głowy kocem albo bluzą, • okłada dostępnymi tkaninami okolice lędźwi, kolan i kostek; w celu stabilizacji tułowia układa wzdłuż niego zrolowane koce, kurtki lub inne przedmioty dostępne na miejscu zdarzenia, • nakrywa poszkodowanego, zapewniając mu ciepło do przybycia pogotowia, • nie pozostawia ucznia samego, przez cały czas kontrolując jego funkcje życiowe. Profilaktyka Część chorób kręgosłupa narasta powoli i choć w wieku dziecięcym przeważnie nie dają one o sobie znać, to zaniedbania powstałe w wieku szkolnym kumulują się i uaktywniają nawet wiele lat później. Ich efektem są deformacje kośćca, zmiany zwyrodnieniowe stawów, dyskopatia, osteoporoza, lumbago, rwa kulszowa. I choć dolegliwości te dokuczają przeważnie dopiero w wieku dojrzałym, nie pojawiają się nagle. Szkoła jako placówka, do której zadań – obok edukacji i wychowania – należy również profilaktyka, powinna w sposób ustrukturalizowany wpisać w program wychowawczo-profilaktyczny zadania dotyczące ochrony zdrowia, w tym profilaktyki wad postawy. W ich ramach w placówce powinny być organizowane zajęcia podnoszące świadomość rodziców i uczniów, wyrabiające zdrowe nawyki. Ważnym elementem profilaktyki jest organizacja miejsca pracy uczniów. Ławki i krzesła w klasach zazwyczaj są dostosowane do potrzeb poszczególnych grup wiekowych dzieci, jednak w domach warunki te często są niedostateczne. Prowadząc zebranie z rodzicami, warto więc zwrócić ich wagę na ten aspekt dbałości o prawidłową postawę ich dzieci, dobranie odpowiedniej wysokości krzesełka i biurka do wzrostu dziecka jest bowiem kluczowe. Wzrost dziecka Wysokość siedziska Wysokość blatu 98–112 cm 26 cm 46 cm 113–127 cm 30 cm 52 cm 127–142 cm 34 cm 58 cm 142–157 cm 38 cm 64 cm 157–172 cm 42 cm 70 cm Plecaki uczniów Nie mniej ważnym aspektem dbałości o rozwijający się szkielet dziecka jest szkolny plecak, w którym uczeń codziennie nosi książki oraz inne przybory szkolne. Aby dostosować go do potrzeb właściciela, jego wieku i budowy, należy przestrzegać następujących zasad: 1. Ciężar noszonego przez ucznia plecaka powinien być dopasowany do jego wieku. Dziecko siedmioletnie nie powinno dźwigać ciężaru przekraczającego 10 proc. Wagi jego ciała. Zwiększenie tych proporcji może nastąpić dopiero około 13. roku życia i nie powinno przekraczać 15 proc. Jest to związane z budową ciała, masą mięśniową oraz ogólną koordynacją, która zmienia się w czasie wzrastania dziecka. 2. Wielkość plecaka musi być dobrana do wzrostu ucznia. Górna krawędź tornistra nie powinna wystawać poza ramiona dziecka, a spód powinien znajdować się na wysokości kości miedniczej. Plecak w stosunku do sylwetki ucznia nie powinien być zbyt duży, a jego ciężar powinien rozkładać się symetrycznie w stosunku do ciała. 3. Kształt i budowa plecaka, zwłaszcza jego plecy, powinny być odpowiednio wyprofilowane i usztywnione w taki sposób, aby układały się zgodnie z krzywizną fizjologiczną pleców dziecka. Tornister powinien dobrze przylegać do pleców i podpierać odcinek lędźwiowy kręgosłupa. Niewskazane jest, aby noszony na plecach plecak huśtał się na boki, gdyż zwiększa to przeciążenia mięśni. Jego istotnym elementem są szelki. Powinny być one odpowiednio szerokie i miękko wyściełane, tak aby nie wpijały się w ramiona ucznia podczas noszenia ciężarów. Długość i jakość zapięć powinny umożliwiać swobodną regulację. Ważnym elementem podnoszącym jakość korzystania z plecaka jest tzw. pas biodrowy. Zapięty w dolnej części, odciąża on kręgosłup poprzez dodatkowe rozmieszczenie ciężaru. Kilka lat temu na rynku pojawiły się plecaki na kółkach. Są one dobrym rozwiązaniem, bo odciążają kręgosłup, jednak ich wielkość sprzyja przeładowywaniu. Ponadto bagaż ciągnięty jedną i tą samą ręką może przyczyniać się do powstania asymetrii mięśniowej, która ma niekorzystny wpływ na rozwój kręgosłupa. Dla jego rozwoju niekorzystne jest również noszenie plecaka w jednej ręce przy pokonywaniu przeszkód, np. schodów. Dla profilaktyki wad postawy niezmiernie ważna jest aktywność fizyczna dzieci i młodzieży. Pozostawanie przez długie godziny w jednej wymuszonej pozycji prowadzi do deformacji kręgosłupa, która często okazuje się nieodwracalna, warto więc zachęcać uczniów do uprawiania sportów o umiarkowanym nasileniu. Wśród chłopców, dla których ważna jest rywalizacja, ciekawą propozycją są wszelkie gry zespołowe oraz ćwiczenia na siłowni, ale należy pamiętać, że powinny być one prowadzone pod szczególnym, fachowym nadzorem. Dziewczęta dbające o sylwetkę, zwłaszcza w wieku dorastania, cenią sobie ćwiczenia aerobowe zapewniające ładny wygląd. Wśród młodszych dzieci istotne jest prowadzenie ćwiczeń śródlekcyjnych, które pozwalają na zmianę pozycji i aktywność w trakcie lekcji.