Wady postawy u uczniów Opracowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, wieloletni kurator społeczny sądu rodzinnego i dla nieletnich, trener, współtwórca Instytutu Szkoleń Oświatowych. W swojej pracy zawodowej skupia się głównie na udzielaniu pomocy dziecku obarczonemu szeroko rozumianymi dysfunkcjami i jego rodzinie Układ kostny, w tym kręgosłup, jest filarem, na którym wspiera się całe ciało człowieka. Wady postawy to jedne z częstszych, a zarazem poważniejszych dolegliwości dotykających dzieci i młodzież w okresie dorastania. Część związanych z nimi problemów zdrowotnych ma na szczęście charakter przejściowy i zazwyczaj wynika z braku ruchu, błędów w poruszaniu się czy siedzeniu. Wady postawy mają również związek z przeciążeniami będącymi efektem niedostosowania dźwiganych ciężarów do wieku i możliwości dziecka. Niektóre dysfunkcje należą niestety do obciążeń, które towarzyszą dziecku od urodzenia przez całe życie i narastają wraz z wiekiem, stopniowo utrudniając mu codzienne funkcjonowanie. Niezależnie od stopnia i charakteru dysfunkcji każdy objaw związany z wadą postawy oraz odczuwaniem bólu w okolicach kręgosłupa wymaga natychmiastowej interwencji. W przeciwnym wypadku niepełnosprawność może się pogłębiać i przekształcić się w prawdziwy problem, który w znaczny sposób wpłynie na komfort dorosłego życia. Kręgosłup i jego funkcje Wielorakie funkcje, jakie spełnia kręgosłup, są ściśle związane z jego budową. Tworzą go 33 lub 34 kręgi, wśród których wyróżnia się 7 kręgów szyjnych, 12 piersiowych oraz po 5 lędźwiowych i krzyżowych. Te ostatnie kręgi w fazie rozwoju płodowego łączą się ze sobą w jedną kość krzyżową. U człowieka występuje ponadto od 4 do 5 kręgów guzicznych, tworzących wspólnie tzw. kość ogonową. Kształt kręgosłupa ustala się do 18. roku życia człowieka. Przychodząc na świat, dziecko jest całkowicie nieprzystosowane do przyjęcia pozycji wyprostnej. Ma to związek z jego embrionalną pozycją ciała w łonie matki, gdzie kręgosłup jest wygięty w kształcie litery C, w związku z czym przyjmuje kształt całkowitej kifozy. W okresie niemowlęcym oraz poniemowlęcym dziecko stopniowo przyjmuje pozycję wyprostną. Unosi głowę, siada, raczkuje. Nabywa umiejętność chodzenia, biegania, skakania, dzięki czemu tworzą się pierwsze krzywizny, które na końcowym etapie rozwoju człowieka przyjmują z profilu kształt dwóch rozciągniętych, stojących na sobie liter S. Odcinki szyjny i lędźwiowy kręgosłupa są wygięte do przodu, co określamy mianem lordozy, natomiast odcinek piersiowy i krzyżowy wygięte do tyłu nazywamy kifozą. Dzieciństwo i czas dorastania są najważniejsze dla kształtowania się prawidłowej postawy ciała człowieka. Okres młodzieńczy wieńczy ten proces. Kręgosłup przyjmuje wówczas ostateczne krzywizny, a ciało odpowiednie dla płci proporcje. Optymalne warunki do utrzymania prawidłowej postawy ciała przypadają pomiędzy 25. a 35. rokiem życia. Pożądany rozwój krzywizn kręgosłupa ma wpływ nie tylko na prawidłową postawę ciała, ale wiąże się również z funkcjonowaniem organów wewnętrznych. Przyczepione do kręgosłupa mięśnie oraz kości chronią narządy wewnętrzne mające decydujące znaczenie dla funkcjonowania całego organizmu człowieka, m.in. serce i płuca. Pomiędzy trzonami kolejnych kręgów znajdują się krążki międzykręgowe, które pełnią funkcję amortyzatorów zapewniających kręgosłupowi ruchomość. Umożliwiają one zginanie, prostowanie, a także ruchy boczne i obrotowe kręgosłupa. Dzięki dyskom kręgi nie ocierają się o siebie. Ważną funkcją kręgosłupa jest przewodzenie impulsów nerwowych pomiędzy mózgiem a układem obwodowym. Pusta przestrzeń wewnątrz kręgów tworzy tzw. kanał kręgowy. Osłania on rdzeń, który jest wiązką nerwów przewodzącą impulsy między mózgiem a resztą ciała. Poprzez otwory międzykręgowe odchodzą od niego korzenie nerwowe, które coraz bardziej się rozgałęziają i tworzą sieć. Pojedyncze włókna nerwowe tworzą wypustki neuronów ruchowych kontrolujących ruchy mięśni oraz nerwów czuciowych przewodzących do mózgu bodźce z zakończeń obwodowych nerwów rozmieszczonych na całym ciele. Dlatego właśnie nieprawidłowości w budowie kręgosłupa, jego urazy oraz proces starzenia, mają wpływ na funkcjonowanie całego organizmu. Schorzenia kręgosłupa wieku dziecięcego Najpoważniejszym, a jednocześnie najczęściej występującym u dzieci problemem związanym z kręgosłupem, są jego wady. Mają one charakter wrodzony oraz są przeważnie warunkowane okresami krytycznymi w rozwoju dziecka, które mają wpływ na kształtowanie się krzywizn kręgosłupa. Pierwszy z nich przypada na okres wczesnodziecięcy, pomiędzy 6. a 24. miesiącem życia, i jest związany m.in. z rozwijającą się w tym wieku krzywicą oraz zbyt wczesnym sadzaniem dziecka. W wieku szkolnym występują dwa krytyczne momenty posturogenezy. Pierwszy z nich, w którym powstaje najwięcej wad postawy, przypada na okres wczesnoszkolny, pomiędzy 7. a 10. rokiem życia, i jest związany ze zmianą trybu życia oraz koniecznością dostosowania go do wymogów szkoły. Wielogodzinne pozostawanie w pozycji siedzącej i noszenie nieproporcjonalnych do wzrostu i wieku ciężarów powoduje powstawanie wad budowy, które szybko się rozwijają, pogłębiają i rzutują na dalszy rozwój kośćca. Kolejny przełom pojawia się w wieku dojrzewania i jest związany ze skokiem pokwitaniowym, który przypada u dziewcząt pomiędzy 10. a 13., zaś u chłopców pomiędzy 13. a 15. rokiem życia. Szybki wzrost towarzyszący dojrzewaniu, zaburzenia hormonalne i metabolizmu mają znaczny wpływ na kostnienie, co z kolei przyczynia się do deformacji szkieletu, w tym kręgosłupa. Wydłużenie postawy, nieproporcjonalnie długie kończyny w stosunku do reszty ciała, a jednocześnie znacznie wolniejszy przyrost masy mięśniowej powodują znaczne zniekształcenia sylwetki. Brzuch staje się nadmiernie wystający, łopatki odstające, plecy zaokrąglone, a głowa pochylona do przodu. Zmienia się środek ciężkości ciała, a przez to deformuje się cała sylwetka. Przyczyny psychogenne powodują zbytnie napięcie mięśni, które dodatkowo destabilizuje kręgosłup nastolatka i trwale go deformuje. Innym czynnikiem sprzyjającym deformacjom są dysfunkcje w budowie bioder, kolan oraz stóp. Chodząc i siadając, dziecko odczuwa ból, co powoduje nienaturalne, nadmierne napinanie mięśni, a w konsekwencji niepożądane odkształcanie kręgosłupa. Wady kręgosłupa Typ wady kręgosłupa Charakterystyka Przyczyny Sygnał ostrzegawczy Skolioza Boczne skrzywienie kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej. Kręgosłup przyjmuje kształt litery S. Może rozwijać się w odcinku piersiowym, piersiowo-lędźwiowym oraz – najrzadziej – w odcinku lędźwiowym Wrodzone, związane przeważnie z innymi wadami wrodzonymi, m.in. z wadami układu moczowo-płciowego oraz wrodzonymi wadami serca. 85 proc. przypadków stanowi tzw. skolioza idiopatyczna. Rozwija się ona w wieku dziecięcym oraz młodzieńczym, jej przyczyn należy dopatrywać się w braku ruchu, nieprawidłowej postawie podczas siedzenia, w noszeniu ciężarów po jednej stronie ciała. Skoliozę nabytą powoduje również różnica – nieprawidłowa budowa miednicy, nierówna długość kończyn dolnych, przepuklina krążka międzykręgowego, guzy kości, dystrofia mięśniowa, porażenie mózgowe Niesymetryczny układ łopatek Hiperlordoza Nadmierne wygięcie kręgosłupa do przodu w odcinku lędźwiowym Patologiczna lordoza jest wynikiem braku ruchu i niebezpiecznych przeciążeń kręgosłupa. Przyczynia się do niej również przebyta krzywica wywołana brakiem witaminy D3 lub całkowitą awitaminozą (nieprawidłowa dieta, niedożywienie, nieprzebywanie na słońcu), słabość mięśni ud, stany zapalne, w tym gruźlica, porażenia mięśni grzbietu oraz zwichnięcia biodra Z profilu plecy dziecka są wklęsłe, a brzuch wystający. Przy pochyleniu do przodu nadmierne wygięcie nie zanika. Bóle w dolnym odcinku pleców, które powodują jego nadmierne obciążenie Kifoza Tzw. plecy okrągłe, postrzegane z profilu jako nadmierne wygięcie kręgosłupa do przodu w odcinku piersiowym. W zaawansowanym stadium powoduje garb. Charakteryzuje się osłabieniem mięśni grzbietu, wysunięciem do przodu głowy i barków, przykurczem mięśni klatki piersiowej Powoduje ją krzywica lub zgniecenie kręgu, występujące np. jako skutek dźwignięcia zbyt dużego ciężaru. W wieku młodzieńczym przyczyną może być choroba Scheuermanna, czyli jałowa martwica kręgosłupa Pogłębiające się wygięcie kręgosłupa ku tyłowi Kifoskolioza Połączenie kifozy, czyli nadmiernego wygięcia kręgosłupa do przodu, ze skoliozą – bocznym skrzywieniem. Stan ten wiąże się z rotacją kręgów wokół osi pionowej ciała i dotyczy piersiowego odcinka kręgosłupa Pierwotną przyczyną są nieznaczne nieprawidłowości rozwojowe płodu. Wada dotyczy przeważnie chłopców, u których kifoskolioza rozwija się w okresie pokwitania wraz z towarzyszącym jej szybkim wzrostem Ogólne osłabienie, dominujący ból w strefie barkowej. Towarzyszące zawroty głowy i duszności związane z ograniczeniem rozwoju klatki piersiowej i zwiększonym wysiłkiem fizycznym Diagnoza wad postawy Pierwszym sygnałem nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu ruchu, w tym kręgosłupa, jest zgłaszany przez dziecko ból. Jest on generowany przez nieprawidłową pracę mięśni oraz stawów i może dotyczyć zarówno okolic pleców, jak i rąk oraz nóg. Inny sygnał, który powinien wzbudzić niepokój rodziców i wychowawców, stanowią nieprawidłowości w poruszaniu się oraz w przyjmowanej przez ucznia postawie, zarówno podczas siedzenia, jak i chodzenia. Choroby kręgosłupa mogą objawiać się również bólami głowy, zwłaszcza o charakterze migrenowym. I choć kręgosłup odgrywa wiodącą rolę w budowie szkieletu, to na postawę ciała wpływają także ramiona, nogi, stopy, klatka piersiowa, miednica i głowa. Oceniając budowę ciała dziecka, należy zatem brać pod uwagę zależności pomiędzy nimi, pamiętając, że wszelkie dysfunkcje w budowie kośćca, mięśni i ścięgien – zarówno wrodzone, jak i nabyte w wyniku choroby – mają decydujący wpływ na funkcjonowanie i rozwój postawy ciała. Kręgosłup widziany od tyłu powinien mieć kształt linii prostej, z boku zaś ma dwa wygięcia do przodu: lordozę szyjną i lędźwiową oraz jedno wygięcie do tyłu, czyli tzw. kifozę piersiową. Aby określić prawidłową postawę ciała dziecka, należy ocenić wzajemne położenie głowy, bioder, stóp i klatki piersiowej. Prawidłowa postawa charakteryzuje się głową ustawioną symetrycznie nad stopami, biodrami i klatką piersiową. Stopy są idealnie wysklepione, plecy łagodnie wygięte do tyłu, brzuch płaski lub lekko wypchnięty do przodu, podobnie jak klatka piersiowa, która jest łagodnie wygięta do przodu. Głowa ucznia, którego postawa wskazuje na nieprawidłowości, jest skierowana mocno do przodu lub w bok. Brzuch zazwyczaj jest mocno wypchnięty do przodu lub jest obwisły. Na skutek wysunięcia barków do przodu klatka piersiowa jest zapadnięta, a plecy zaokrąglone lub wręcz zgarbione. Wrodzone wady kręgosłupa Wrodzone wady kręgosłupa bardzo rzadko są uwarunkowane genetycznie. Na ich rozwój wpływ ma wydzielanie wewnątrzmaciczne, a ich najczęstszą przyczyną są substancje toksyczne, które przyjmowane są bezwiednie lub umyślnie przez kobiety w ciąży. Leki, alkohol, nikotyna przenikają przez łożysko, negatywnie wpływając na rozwijający się płód. Do wrodzonych deformacji kręgosłupa przyczyniają się również choroby przechodzone przez matkę, zwłaszcza te wirusowe. Szczególnie newralgiczne jest pierwsze dziewięć tygodni życia płodowego, podczas których tworzą się zawiązki przyszłych narządów oraz kręgosłupa, dlatego jego wrodzonym wadom przeważnie towarzyszą inne wady, zazwyczaj układu krążenia oraz wydalniczego. W związku z tym, że rozwój kręgosłupa ściśle wiąże się z rozwojem rdzenia kręgowego oraz jego opon, wady kręgów często współistnieją z przepuklinami oponowymi lub oponowo-rdzeniowymi. Stopień dysfunkcji kręgosłupa może objawiać się z różnym nasileniem. Niejednokrotnie wady te są dyskretne i ich identyfikacja następuje podczas przypadkowego prześwietlenia. Ryzyko współistnienia innych wad rozwojowych jest jednak duże, dlatego nawet niewielkie skrzywienie kręgosłupa wymaga szczegółowej diagnozy. Innym wskazaniem do natychmiastowej interwencji specjalistycznej jest prawdopodobieństwo wystąpienia dysfunkcji neurologicznych, które są wynikiem nieprawidłowości w rozwoju rdzenia kręgowego oraz jego opon. Ponadto niedorozwój kręgu, jego połączeń lub brak wykształcenia całego segmentu kręgosłupa prowadzą do niestabilności, w wyniku której powstaje deformacja lub zwichnięcie, niedowłady, porażenia, brak stabilności tułowia i miednicy. Częstym błędem osób pracujących z dzieckiem jest mobilizowanie go do ćwiczeń gimnastycznych po zaobserwowaniu u niego nieznacznych wad kręgosłupa. Ćwiczenia te w ich mniemaniu mają zapobiec pogłębianiu się wady, tymczasem wrodzone dysfunkcje w wyniku tych działań mogą się nie tylko pogłębić, ale i przyczynić do powstania poważnych problemów neurologicznych. Osoba pracująca z dzieckiem – zwłaszcza nauczyciel wychowania fizycznego – powinna zwrócić uwagę na nieprawidłowości postawy oraz charakterystyczne objawy wrodzonych wad kręgosłupa. Należy do nich nietypowe, nadmierne owłosienie okolic, w których występuje dysfunkcja kręgów oraz nadmierna pigmentacja skóry w tych miejscach. U dzieci z wrodzonymi wadami kręgosłupa daje się zaobserwować również skrócenie tułowia i zaburzenia proporcji pomiędzy górnym i dolnym segmentem ciała. Jedną z najczęstszych wrodzonych wad kręgosłupa jest dysfunkcja w budowie kręgów, która powstaje w wyniku jego częściowego lub całkowitego niedorozwoju po jednej stronie. Przyjmuje ona kształt klina i przez to przyczynia się powoli do narastającej deformacji kręgosłupa. W zależności od położenia skutkuje ona skoliozą lub kifozą. Inną przyczyną skoliozy jest wada segmentacji kręgosłupa. Polega ona na nieprawidłowym zroście pomiędzy kręgami. Może dotyczyć poszczególnych części kręgów lub stanowić całkowity symetryczny zrost sąsiadujących z sobą kręgów. Kifozie często towarzyszy tzw. kręg motyli – deformacja, która polega na ubytku centralnej części trzonu przy zachowanym wzroście jego bocznych części. Wadą skorelowaną z wadami kręgosłupa, która wpływa na pogłębianie się wad postawy, jest płaskostopie. Polega ono na obniżeniu podłużnych i/lub poprzecznych fizjologicznych łuków stopy i często łączy się z koślawością pięt, czyli przesunięciem kości piętowej na zewnątrz. Uwagę nauczyciela powinno zwrócić wyżłobienie stopy dziecka, co można zaobserwować, np. oglądając ślady mokrych stóp na podłożu. Nabyte wady kręgosłupa Niejednokrotnie wady nabyte wynikają z nakładania się na siebie wrodzonych predyspozycji oraz błędów popełnianych przez dziecko lub jego rodziców, zwłaszcza w trakcie szybkiego rozwoju. Jak już wspomniano, szczególnie niebezpieczny pod tym względem jest wiek niemowlęcy, wczesnoszkolny oraz okres dojrzewania. Do zachowań ryzykownych należy m.in. siedzący tryb życia i przedłużające się przyjmowanie wadliwej postawy ciała. W obecnych czasach często wiąże się to z nadmiernym korzystaniem z komputera. Inną przyczyną przyjmowania niewłaściwej postawy jest ubiór. Zwłaszcza obuwie ma duży wpływ na kręgosłup i jego zdrowie. Dziewczęta, które w okresie wzrostu noszą zbyt wysokie obcasy, są szczególnie narażone na trwałe odkształcenia kręgosłupa. Do jego deformacji mogą się też przyczyniać przeciążenia wywoływane przez noszenie zbyt ciężkiego plecaka lub torby na jednym ramieniu. Za pojawienie się wad kręgosłupa odpowiedzialne są również choroby. Choć większości z nich potrafimy obecnie przeciwdziałać, to jednak w szczególnych przypadkach mogą one deformować ciało dziecka. Podstawowym działaniem mającym wpływ na prawidłowy wzrost i optymalny poziom zmineralizowania kręgów jest przeciwdziałanie krzywicy. Witamina D3, która jest wytwarzana przez organizm przy udziale promieni słonecznych, w naszych środkowoeuropejskich warunkach przez znaczną część roku jest znacznie ograniczona, dlatego zwłaszcza w okresie pomiędzy październikiem a kwietniem powinna być ona uzupełniana farmakologicznie. W okresie letnim uczniowie powinni przebywać na świeżym powietrzu co najmniej dwie godziny dziennie, zażywając ruchu. Ekspozycja 18 proc. powierzchni ciała na promienie słoneczne przez 15 minut pozwala na pokrycie 90 proc. dziennego zapotrzebowania na witaminę D3. Ważna jest również odpowiednia dieta dobrana do potrzeb i wieku dziecka. Dobrymi nośnikami witaminy D3 są wątróbka, żółtka jaj, masło, śmietana, tran i tłuste ryby, takie jak sardynki, makrele, śledzie, łososie i tuńczyki. Do sygnałów, które powinny zaniepokoić rodziców i nauczycieli, a które jednoznacznie świadczą o niedoborze witaminy D3, należą: deformacje czaszki i klatki piersiowej, płaskostopie, opóźnienie wzrostu oraz motoryki wielkiej, deformacja miednicy objawiająca się jej spłaszczeniem, niedokrwistość i nawracające infekcje. W bardzo zaawansowanych przypadkach niedobór może prowadzić do powstania tzw. garbu krzywicznego. Stenoza lędźwiowa, choć pojawia się na skutek urazu lub stanów zapalnych, może mieć również charakter wrodzony. W jej wyniku dochodzi do ucisku nerwów i do stałego bólu krzyża lub ataków podobnych do rwy kulszowej. Przyczyną schorzenia jest zwężenie kanału, którym biegnie rdzeń kręgowy. Dolegliwości związane z chorobą są najintensywniej odczuwalne w pozycji stojącej i podczas schodzenia ze schodów, maleją zaś po kilkugodzinnym leżeniu w łóżku. Schorzeniu często towarzyszą skurcze łydek. Grupą chorób niszczących struktury kostne, a przez to przyczyniających się do deformacji kręgosłupa, są schorzenia o charakterze autoimmunologicznym. Należy do nich gorączka reumatyczna, występująca jako powikłanie po nieleczonej antybiotykiem anginie wywołanej przez paciorkowce. U chorego pojawia się wysoka temperatura, wędrujące stany zapalne stawów, w tym odcinka szyjnego kręgosłupa. W okresie pozornej remisji stan zapalny toczy się nadal, trwale uszkadzając serce dziecka. Nieleczona choroba prowadzi do licznych zniekształceń, deformacji i zesztywnień. Innym przewlekłym schorzeniem reumatycznym o podłożu autoimmunologicznym jest zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK). Najczęściej dotyka ono młodych mężczyzn pomiędzy 20. a 30. rokiem życia. Zdarza się jednak, że atakuje również wcześniej, nawet przed 16. rokiem życia, i wtedy rokowania są najpoważniejsze. Choroba prowadzi do stopniowego zarastania i kostnienia szczelin pomiędzy kręgami kręgosłupa, a jej konsekwencją jest trwałe unieruchomienie. Główne objawy to tępy ból, przeważnie w okolicy lędźwiowej, oraz poranna sztywność kręgosłupa. We wczesnej fazie choroby mogą wystąpić zapalenia innych stawów, podwyższona temperatura, spadek wagi ciała, poczucie zmęczenia oraz brak apetytu. Charakterystycznym objawem jest też ból pięt. Bardzo groźnym schorzeniem, które przez to, że poraża mięśnie, ma destrukcyjny wpływ na kręgosłup, jest również polio. To wirusowa choroba wieku dziecięcego, obecnie uznana za wymarłą w Europie ze względu na stosowanie szczepień ochronnych. Bibliografia: • T. Kasperczyk, Wady postawy ciała, Kraków 1994. • J. Kołodziej, K. Kołodziej, I. Momola, Postawa ciała, jej wady i korekcja, Rzeszów 2004. • M. Kutzner-Kozińska, Korekcja wad postawy, Warszawa 1981. • J. Wilczyński, Korekcja wad postawy człowieka, Starachowice 2005.