STAN PRAWNY NA 21 LUTEGO 2020 Rekolekcje w przedszkolu Opracował i zaktualizował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz szeregu publikacji z zakresu prawa oświatowego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1481 ze zm.), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1148 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz.U. z 1992 r. Nr 36 poz.155 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz.U. z 2003 r. Nr 6 poz. 69 ze zm.). Rekolekcje wielkopostne wpisały się już na stałe w kalendarz roku szkolnego. O ile jednak w szkołach są praktyką powszechną, o tyle w przedszkolach organizuje się je znacznie rzadziej. Przyjęte w poszczególnych placówkach praktyki niekoniecznie odpowiadają obowiązującym w tym zakresie przepisom. Jak stanowi art. 12 ust. 1 Ustawy o systemie oświaty (dalej: uso.), publiczne przedszkola organizują naukę religii na życzenie rodziców. Przepis ten nadal obowiązuje, nie został bowiem uchylony w wyniku wejścia w życie Ustawy Prawo oświatowe (dalej: upo.). Warunki i sposób wykonywania przez szkoły i przedszkola zadań związanych z organizacją nauki religii określa Rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. Warto zauważyć, że zarówno art. 12 ust. 1 uso., jak i przywołane Rozporządzenie dotyczą wyłącznie przedszkoli publicznych. Przedszkola niepubliczne nie mają obowiązku stosować tych przepisów. Nie znaczy to, że lekcje religii oraz organizowane w ich ramach rekolekcje nie mogą być przeprowadzane w przedszkolach niepublicznych. O tym, czy będą się one odbywać, decyduje jednak osoba prowadząca placówkę. Do rekolekcji wielkopostnych odnosi się wprost jedynie § 10 przywołanego Rozporządzenia. W myśl § 10 ust. 1 uczniowie uczęszczający na naukę religii mają prawo do zwolnienia z zajęć szkolnych w celu odbycia trzydniowych rekolekcji wielkopostnych, jeżeli rekolekcje te stanowią praktykę danego kościoła lub innego związku wyznaniowego. W czasie trwania rekolekcji szkoła nie jest zwolniona z realizowania funkcji opiekuńczej i wychowawczej. Należy podkreślić, że przywołana regulacja odnosi się wyłącznie do szkół, nie wymienia natomiast przedszkoli jako jednostek, których wychowankowie mają prawo do korzystania ze zwolnienia z zajęć w celu uczestniczenia w rekolekcjach. Takie zredagowanie przywołanego przepisu nie wydaje się przeoczeniem, lecz celowym działaniem ustawodawcy, w innych bowiem regulacjach Rozporządzenia przedszkole jest wyraźnie przywoływane w każdym przypadku, gdy dany przepis ma się do niego odnosić. Przykładowo, zgodnie z § 2 ust. 2, jeżeli w przedszkolu lub szkole na naukę religii danego wyznania lub wyznań wspólnie nauczających zgłosi się mniej niż siedmiu uczniów (wychowanków), organ prowadzący przedszkole lub szkołę, w porozumieniu z właściwym kościołem lub związkiem wyznaniowym, organizuje naukę religii w grupie międzyszkolnej lub w pozaszkolnym (pozaprzedszkolnym) punkcie katechetycznym. Takich przykładów jest oczywiście więcej, niemniej zgodnie z powszechną praktyką zwolnienie z zajęć na podstawie § 10 Rozporządzenia stosuje się również w przedszkolu publicznym. Jak wcześniej wspomniano, jeżeli organ prowadzący przedszkole niepubliczne wyrazi taką wolę, ewentualnie odpowie w tym zakresie na potrzeby rodziców, to zwolnienie z zajęć może się również odbywać w przedszkolu niepublicznym. Zwolnienie z zajęć Przywołany przepis wyznacza podmiotowy zakres zwolnienia z obowiązku uczestniczenia w zajęciach. Zwolnienie, o którym tu mowa, przysługuje wyłącznie dzieciom, które uczęszczają na naukę religii organizowaną przez przedszkole, zatem w przypadku, gdy dane dziecko nie uczęszcza na lekcje religii, to nawet jeśli należy do kościoła czy związku wyznaniowego, który takie praktyki przewiduje, zwolnienie z zajęć mu nie przysługuje. Wnioskując z przeciwieństwa, należy też stwierdzić, że dzieci nieuczęszczające na naukę religii zobowiązane są do uczestnictwa w zajęciach nawet w sytuacji, gdy większość wychowanków przedszkola w określonym czasie korzysta ze zwolnienia. O tym, które dziecko korzysta ze zwolnienia, decyduje złożone przez rodziców życzenie dotyczące organizacji dla wychowanków nauki religii. Życzenie takie – stosownie do brzmienia § 1 ust. 2 Rozporządzenia – jest wyrażane w formie pisemnego oświadczenia. Oświadczenie nie musi być ponawiane w kolejnym roku szkolnym, może jednak zostać zmienione. Zapewnienie bezpieczeństwa Czy uczestnictwo dzieci w rekolekcjach zwalnia dyrektora i nauczycieli z obowiązku zapewnienia im bezpieczeństwa? Choć można spotkać się z różnymi odpowiedziami, analiza przepisów prawa jest w tej kwestii jednoznaczna. Regulacja § 2 Rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach wskazuje wyraźnie, że dyrektor zapewnia bezpieczne i higieniczne warunki pobytu w przedszkolu, a także bezpieczne i higieniczne warunki uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez przedszkole poza należącymi do niego obiektami. Za zajęcia organizowane przez przedszkole nie można uznać rekolekcji wielkopostnych i to pomimo tego, że w przedszkolu organizowana jest nauka religii. Kluczowy jest tu § 10 ust. 5 Rozporządzenia w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. Zgodnie z tym przepisem szczegółowe zasady dotyczące organizacji rekolekcji są przedmiotem odrębnych ustaleń między organizującymi rekolekcje a szkołą (przedszkolem). Ponieważ zacytowany przepis traktuje jako odrębne podmioty „organizujące rekolekcje” oraz „ szkołę (przedszkole)”, to brak jest racjonalnych powodów, by szkole czy przedszkolu przypisywać rolę organizatora. Obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa dzieciom uczestniczącym w rekolekcjach należy do kościoła lub związku wyznaniowego. Jednocześnie bezpieczeństwo dzieci, które nie korzystają ze zwolnienia z zajęć i przychodzą do przedszkola, zapewnia dyrektor i podlegli mu pracownicy przedszkola. Mimo że problem ten pozornie może wydawać się nieistotny, to jednak jego praktyczne znaczenie może być duże, np. gdy ma miejsce wypadek lub inne zdarzenie z udziałem dzieci i pojawia się konieczność wskazania osób odpowiedzialnych za zaistniałą sytuację. Do końca sierpnia 2017 r. z treści § 10 ust. 1 Rozporządzenia wynikało, że pieczę nad dziećmi w czasie rekolekcji sprawują katecheci, co mogło wywoływać istotne problemy praktyczne, sprawowanie bowiem pieczy w czasie rekolekcji nad grupą kilkudziesięciu wychowanków wyłącznie przez nauczycieli katechetów było zadaniem niemożliwym do wykonania. Jednak ta regulacja została już z treści Rozporządzenia usunięta. Nadal ważna jest zatem zasada, że zapewnienie bezpieczeństwa to sprawa kościoła albo związku wyznaniowego, który pełni funkcję organizatora rekolekcji. To organizator powinien przedsięwziąć takie środki, które zapewnią dzieciom opiekę i bezpieczeństwo w czasie rekolekcji. Nie wyklucza to oczywiście możliwości zwrócenia się katechetów do dyrektora z prośbą o pomoc w organizacji rekolekcji. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że dyrektor, jak również podlegli mu nauczyciele nie mają prawnego obowiązku angażowania się w sprawy Kościoła. Zgodnie z § 10 ust. 5 Rozporządzenia w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach zasady dotyczące organizacji rekolekcji są przedmiotem odrębnych ustaleń między organizującymi rekolekcje a przedszkolem. Wspomniane „odrębne ustalenia” to w istocie otwarcie drogi do zawarcia porozumienia pomiędzy przedszkolem a organizującym rekolekcje Kościołem, regulującego szczegółowe kwestie związane z organizacją rekolekcji. Warto zauważyć, że przepis nie przewiduje formy, w jakiej ma dojść do „odrębnych ustaleń” (zawarcia porozumienia), co oznacza, że dopuszczalna jest każda forma, w tym także forma ustna. Należy jednak zaznaczyć, że „odrębne ustalenia” powinny być wyrazem woli obu stron, a więc w sensie prawnym zgodnymi oświadczeniami woli równouprawnionych podmiotów. Trzeba również podkreślić, że organizator rekolekcji, a więc Kościół, nie może narzucać swojej woli dyrektorowi lub stawiać przed nim wymagań, np. co do oddelegowania nauczycieli do sprawowania opieki nad dziećmi w czasie rekolekcji. Dyrektor przedszkola, deklarując pomoc w organizacji rekolekcji ze strony jednostki, którą kieruje, musi pamiętać, że jako pracodawca nie może zupełnie swobodnie dysponować swoimi pracownikami. Nie wolno mu np. polecić nauczycielom podjęcia się opieki nad dziećmi w czasie ich uczestnictwa w rekolekcjach. Kwestia wyznania jest indywidualną sprawą każdego pracownika i nikt nie może być zmuszany czy też czuć się zmuszany do brania udziału w określonych praktykach religijnych. Za dopuszczalne należy uznać ustalenie, w myśl którego dzieci uczestniczące w rekolekcjach w danym dniu zbierają się o określonej godzinie na terenie przedszkola i pod opieką wyznaczonych nauczycieli zostają odprowadzone na miejsce, w którym odbywają się rekolekcje, a tam przekazane pod opiekę katechetów. Analogicznie po zakończeniu rekolekcji nauczyciele – o ile tak zostanie uzgodnione pomiędzy przedszkolem a kościołem albo związkiem wyznaniowym – mogą odprowadzić dzieci w określone miejsce. Przepisy nie stanowią wprost, kto reprezentuje Kościół w kwestii dokonania uzgodnień z przedszkolem w sprawie organizacji rekolekcji. Wydaje się jednak, że najwłaściwszą osobą jest w tym przypadku nauczyciel katecheta zatrudniony w przedszkolu. Terminy Zgodnie z § 10 ust. 3 Rozporządzenia o terminie rekolekcji dyrektor powinien być powiadomiony co najmniej miesiąc przed ich rozpoczęciem. Z przepisu tego wynika, że w zasadzie ustalony przez Kościół albo związek wyznaniowy termin rekolekcji jest wiążący dla przedszkola. Dyrektor nie ma właściwie prawnej możliwości nieudzielenia zwolnienia z zajęć dzieciom w danym czasie. Oczywiście w sytuacji, kiedy termin wyznaczony przez organizatora rekolekcji z jakichś powodów nie odpowiada placówce, dyrektor może wystąpić z prośbą o jego zmianę. Trzeba jednak zaznaczyć, że ewentualna zmiana terminu zależna jest od uznania kościoła albo związku wyznaniowego. Z uwagi na fakt, że rekolekcje wpływają na tryb pracy przedszkola, Kościół nie powinien zaskakiwać ustalonym przez siebie terminem. Użyty w przepisie zwrot „dyrektor powinien być powiadomiony” należy rozumieć jako leżący po stronie Kościoła obowiązek wcześniejszego powiadomienia o wybranym terminie rekolekcji. Wprawdzie nie wynika to wprost z przepisu prawa, ale należy przyjąć, że skrócenie minimalnego terminu uprzedniego powiadomienia byłoby możliwe wyłącznie w sytuacji, gdyby przedszkole przystało na takie rozwiązanie. Może się oczywiście zdarzyć i tak, że na terenie przedszkola prowadzona jest nauka więcej niż jednego wyznania, które przewiduje dla wiernych obowiązek uczestnictwa w rekolekcjach. W takim przypadku zwolnienie z zajęć przysługuje wszystkim dzieciom uczęszczającym na zajęcia religii, przy czym każdy z organizatorów ma suwerenne prawo do ustalenia własnego terminu rekolekcji. Z uwagi na fakt, że ustalenie różnych terminów rekolekcji może znacząco dezorganizować pracę placówki, prawodawca nałożył na kościoły i związki wyznaniowe obowiązek dążenia do ustalenia wspólnego terminu rekolekcji wielkopostnych. Na podstawie tego przepisu nie można jednak domniemywać obowiązku osiągnięcia konsensusu co do terminu. Obowiązek będzie natomiast wypełniony, jeśli kościoły i związki wyznaniowe podejmą działania na rzecz wypracowania porozumienia. Jeśli wspólny termin nie zostanie ustalony, przedszkole będzie zmuszone udzielić zwolnienia z zajęć dzieciom w różnych terminach, ustalonych przez poszczególne kościoły i związki wyznaniowe.