STAN PRAWNY NA 25 STYCZNIA 2023 Nadzór nad realizacją podstawy programowej w przedszkolu w roku szkolnym 2022/2023 Opracowała: Elżbieta Bukowiecka-Górny, wieloletni dyrektor przedszkola, nauczyciel dyplomowany. Autorka artykułów z zakresu zarządzania przedszkolem oraz programów edukacyjnych. Pracę zawodową rozpoczęła w Publicznym Przedszkolu nr 2 w Pile. Pełniła funkcję społecznego kuratora w sądzie rodzinnym, jest ekspertem ds. awansu zawodowego nauczycieli Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 16 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082 ze zm.), • Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2230), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawno-ścią intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz.U. z 2017 r. poz. 356 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1551 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie wymagań wobec szkół i placówek (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2198). Obowiązki dyrektora przedszkola związane z organizacją kształcenia, opieki i bezpieczeństwa dzieci w przedszkolu wynikają z zapisów Ustawy Prawo oświatowe oraz odpowiednich prze-pisów wykonawczych. Istotną część tych obowiązków stanowi sprawowanie nadzoru peda-gogicznego (art. 68 ust. 1 pkt 2 upo.). Nadzorowi podlega w szczególności – zgodnie z zapi-sem art. 55. ust. 2 pkt 2 upo. – realizacja podstawy programowej wychowania przedszkolnego. Podejmowane przez dyrektora systematycznie działania polegające na obserwacji i analizie realizacji podstawy programowej wychowania przedszkolnego pozwalają dokonać oceny przebiegu procesów kształcenia i wychowania w przedszkolu, a także efektów działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej przedszkola. Efekty działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej przedszkola wyrażają się w nabytych przez dzieci umiejętnościach i sprawności w czterech obszarach rozwoju: fizycz-nym, emocjonalnym, społecznym i poznawczym. To także osiągnięty przez dzieci kończące przedszkole poziom dojrzałości i przygotowania do podjęcia nauki w szkole. Obowiązek nadzoru nad realizacją podstawy programowej wychowania przedszkolnego z wykorzystaniem warunków i sposobów jej realizacji określają też zapisy Rozporządzenia w sprawie wymagań wobec szkół i placówek. Z opisu wymagania drugiego („Dzieci nabywają wiadomości i umiejętności określone w podstawie programowej”) wynika np. obowiązek kontroli i analizowania osiągnięć każdego dziecka w odniesieniu do umiejętności określonych podstawą programową wychowania przedszkolnego, z uwzględnieniem jego możliwości roz-wojowych, a także formułowania i wdrażania wniosków z tych analiz. Za realizację podstawy programowej wychowania przedszkolnego odpowiedzialni są nauczy-ciele oraz dyrektorzy przedszkoli. Stanowi ona kanon treści kształcenia i wychowania oraz pożądanych efektów, planowanych do realizacji/osiągnięcia w zorganizowanej systemowo pracy pedagogicznej z dziećmi w wieku od trzeciego do szóstego roku życia. Pełni funkcję ukierunkowującą nauczycieli w ich pracy pedagogicznej, jest źródłem wiedzy o osiągnięciach edukacyjnych absolwenta przedszkola i jego gotowości szkolnej. Skuteczność procesu wychowania przedszkolnego realizowanego w oparciu o treści podstawy programowej wychowania przedszkolnego uzależniona jest od codziennych, celowo i spójnie dobranych działań przedszkola na rzecz wspierania rozwoju dziecka. Dyrektor przedszkola, prowadząc obserwacje oraz analizę realizacji procesu wychowania, którego strategicznymi i granicznymi punktami są z jednej strony treść podstawy programowej, a z drugiej efekty działalności wychowawczo-dydaktycznej, uzyskuje dane potrzebne do realnej oceny rozwoju dziecka, opartej na prakseologicznych badaniach ludzkich czynności celowych i świadomych, wymagających planowania i oceny pracy wychowawczo-opiekuńczej organizowanej w przedszkolu. Nadzór nad realizacją podstawy programowej polegający na zbieraniu i analizie informacji o działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej przedszkola należy do zadań i nauczyciela i dyrektora. Działania kontrolne, ich jakość, sposób realizacji i dokumentowania, są przedmiotem nadzoru wewnętrznego, choć jednocześnie mogą też sta-nowić element nadzoru zewnętrznego. Nadzór nad realizacją podstawy programowej opiera się na bieżącej analizie realizacji treści kształcenia (programu kształcenia) w kontekście osią-gnięć edukacyjnych dzieci w przedszkolu. Nadzór to też systematyczne poszukiwanie odpowiedzi na następujące pytania: • Jakie zadania postawiono przed przedszkolami? • W jaki sposób nauczyciele planują realizację zajęć? • Czy program wychowania w przedszkolu, który wybrali, umożliwia realizację obo-wiązującej podstawy programowej? • W jakim stopniu uwzględniają zawarte w podstawie programowej warunki i sposób jej realizacji? • Jakie metody pracy stosują, aby osiągnąć założone efekty? • W jaki sposób uwzględniają indywidualne potrzeby rozwojowe trzy-, cztero-, pięcio- i sześciolatków? • Jakie sposoby wspierania dziecka w rozwoju fizycznym, emocjonalnym, społecznym i poznawczym stosują? • Jakie formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej stosują wobec dzieci ze specjal-nymi potrzebami edukacyjnymi? • Jaka jest skuteczność stosowanych sposobów wsparcia rozwoju osobowości dziecka w praktyce pedagogicznej? • O jakie treści należałoby wzbogacić podstawę programową, by stanowiła precyzyjne i zgodne z osiągnięciami nowoczesnej dydaktyki źródło wiedzy o efektach kształce-nia? Wiedzę o realizacji podstawy programowej dyrektor może pozyskiwać z różnych źródeł, np. z obserwacji pracy nauczycieli, w tym obserwacji prowadzonych zajęć, a także z analizy mie-sięcznych planów pracy czy udzielnej dzieciom pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Rada pedagogiczna a nadzór nad realizacją podstawy programowej W celu kontroli rytmiczności i sposobu realizacji podstawy programowej wychowania przed-szkolnego warto ustalić z członkami rady pedagogicznej zasady jej przebiegu. Przed rozpoczęciem roku szkolnego warto wspólnie z członkami rady pedagogicznej (szcze-gólnie nowymi) dokonać diagnozy potrzeb w zakresie organizacji wspomagania w realizacji podstawy programowej. Jeśli to konieczne, należy zorganizować szkolenie dla członków rady pedagogicznej, by ustalić zasady realizacji. Trzeba pamiętać o dopuszczeniu do użytku pro-gramów wychowania przedszkolnego, które umożliwią pełną realizację podstawy. Nie ma obecnie formalnego obowiązku składania wniosku o dopuszczenie w danym przedszkolu pro-gramu nauczania, a zasady (procedury) dotyczące przedstawienia przez nauczyciela i dopusz-czenia programu nauczania reguluje art. 22a Ustawy o systemie oświaty. Zgodnie z artykułem nauczyciele przedstawiają programy wychowania przedszkolnego, a dyrektor, po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej, dopuszcza programy do użytku w danym przedszkolu. Należy, pamiętać o obowiązku ustalenia ramowego rozkładu dnia w przedszkolu, który ułatwi realizację podstawy programowej i jej kontrolę organizacyjną. Na podstawie ramowego roz-kładu dnia nauczyciele opracowują grupowy rytm dnia. Wspólnie z członkami rady pedagogicznej należy ustalić zasady planowania pracy z dziec-kiem, zobowiązać nauczycieli do dostosowania wymagań edukacyjnych do potrzeb i możli-wości dziecka na podstawie przeprowadzonych obserwacji pedagogicznych. Dyrektor powi-nien przypomnieć nauczycielom o obowiązku dokumentowania obserwacji rozwoju dziecka, prowadzonych w celu poznania indywidualnych możliwości i potrzeb rozwojowych, oraz wykorzystania ich wyników do prowadzenia pracy indywidualnej i wspomagania rozwoju dziecka podczas zajęć organizowanych w ramach udzielanej pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Warto więc ustalić, jaka dokumentacja obowiązuje nauczycieli w przedszkolu, np. dzienniki zajęć, dzienniki innych zajęć, arkusze obserwacji pedagogicznych, arkusze kon-troli realizacji podstawy programowej (ilościowe, jakościowe), arkusze diagnozy gotowości szkolnej itd. Dyrektor powinien ustalić z nauczycielami, w jaki sposób wykorzystane zostaną wyniki dia-gnozy gotowości dziecka do podjęcia zadań szkolnych, np. do opracowania indywidualnych programów wspomagania i korygowania rozwoju dziecka, informowania rodziców o stanie gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole podstawowej lub o potrzebie przeprowadzania pogłębionej diagnozy w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Zasady nadzoru nad realizacją podstawy programowej powinny być uwzględnione w planie nadzoru pedagogicznego opracowanym przez dyrektora. Odpowiednio zaplanowane działania związane z nadzorem w trakcie roku szkolnego pozwolą dyrektorowi wypełnić obowiązki związane z przedstawieniem członkom rady pedagogicznej na półrocze wniosków i rekomen-dacji z nadzoru pedagogicznego, a na zakończenie roku – wyników i wniosków z realizacji nadzoru pedagogicznego. Wnioski z nadzoru nad realizacją podstawy programowej należy sformułować, opierając się na przeprowadzonej kontroli i analizie dokumentacji. Nauczyciele mogą podsumować realizację działań z podstawy programowej, biorąc pod uwagę uzyskane przez dzieci efekty rozwojowe. Warto też pamiętać o zamieszczeniu stosownych zapisów dotyczących realizacji podstawy programowej w protokole rady pedagogicznej podsumowującej półroczną/roczną działalność przedszkola. Nadzór nad realizacją podstawy programowej może się odbywać na podstawie analizy nastę-pujących narzędzi: • kart kontroli (ilościowej) realizacji podstawy programowej wychowania przedszkol-nego w przedszkolu, sporządzanych na podstawie miesięcznych planów pracy dydak-tyczno-wychowawczo-opiekuńczej nauczycieli, • arkuszy kontroli przebiegu procesów kształcenia i wychowania, realizacji wniosków z diagnozy wstępnej, sporządzanych na podstawie arkuszy diagnozy gotowości do podjęcia zadań szkolnych, • arkuszy kontroli przebiegu procesów kształcenia i wychowania – uwzględnianie wa-runków i sposobu realizacji podstawy programowej (np. aranżacja przestrzeni eduka-cyjnej itp.), • arkuszy kontroli stanu przestrzegania przepisów prawa dotyczących działalności dy-daktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej przed-szkola w zakresie zgodności zapisów w dziennikach z ramowym rozkładem dnia (na podstawie zapisów w dziennikach zajęć). Do nadzoru nad realizacją podstawy programowej warto wykorzystać następujące dokumenty sporządzane przez nauczycieli: • arkusze kontroli realizacji podstawy programowej, • arkusze kontroli przebiegu procesów kształcenia i wychowania, • plany pracy dydaktyczno-wychowawczo-opiekuńczej, • arkusze obserwacji rozwoju dziecka, • arkusze diagnozy gotowości do podjęcia zadań szkolnych, • arkusze obserwacji zajęć, • dzienniki innych zajęć, w tym zajęć z zakresu udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • protokoły rady pedagogicznej. Nadzór nad realizacją podstawy programowej wymaga od dyrektora zarówno analizy danych z kontroli dokumentacji sporządzanej przez nauczycieli, jak i arkuszy kontroli przebiegu pro-cesów kształcenia i wychowania czy kontroli efektów działalności edukacyjnej, arkuszy ob-serwacji pracy nauczycieli, wywiadu z rodzicami i z samymi nauczycielami. Wnioski z realizacji podstawy programowej pozwalają radzie pedagogicznej przedszkola po-stawić sobie następujące pytania: • Które obszary pracy przedszkola możemy doskonalić, aby lepiej przygotować przed-szkole na przyjęcie dzieci? • Które strategie, metody i formy pracy przedszkolnej najbardziej sprzyjają indywidual-nemu rozwojowi dziecka? • Jakie działania należy podjąć, aby bardziej efektywnie oddziaływać na sferę rozwoju fizycznego, emocjonalnego, społecznego i poznawczego dziecka/dzieci? Efekty edukacyjne, jakie można uzyskać w wyniku realizacji podstawy programowej wycho-wania przedszkolnego, dotyczą czterech obszarów, które zawierają istotne kategorie kształce-nia i wychowania. Jednym ze źródeł informacji na temat przebiegu procesów kształcenia i wychowania są zrealizowane przez nauczycieli zadania przedszkola wynikające z rocznego planu pracy na rok szkolny 2022/2023 (tabela nr 1). W danym roku szkolnym w każdej grupie przedszkolnej można wybrać do nadzoru po jednym obszarze (fizycznym, emocjonalnym, społecznym, poznawczym). Bardzo interesujących danych dostarczyć może analiza przebiegu procesów kształcenia w wybranych obszarach rozwojowych określonych podstawą progra-mową w grupie dzieci trzy-, cztero-, pięcio- i sześcioletnich (tabela nr 2 i 5). Dzięki takiej właśnie wertykalnej analizie nauczyciele dostrzegą tożsamość realizowanych treści, ale z do-stosowaniem metod i form do wieku, potrzeb i możliwości dzieci. Źródłem informacji na temat efektów realizacji podstawy programowej może być również analiza uzyskanych w roku szkolnym 2021/2022 osiągnięć rozwojowych dzieci w odniesieniu do wybranych obszarów podstawy programowej wychowania przedszkolnego, dokonana w równoległych grupach sześciolatków przedszkola (np. z IV.4. obszaru: „rozpoznaje litery, którymi jest zainteresowane na skutek zabawy i spontanicznych odkryć, odczytuje krótkie wyrazy”). Efekty realizacji działań z tego obszaru warto poddać analizie ilościowej i jako-ściowej, indywidualnej i grupowej, w związku z potrzebą diagnozowania gotowości szkolnej (por. tabela nr 3). Kontrola warunków i sposobów realizacji podstawy programowej (zob. tabela nr 4) pozwala ocenić, czy w przedszkolu zapewnia się dziecku organizację dnia sprzyjającą wszechstronne-mu rozwojowi (zajęcia kierowane i niekierowane, czas na zabawę, czas na swobodną organi-zację zabaw, działania według pomysłów dzieci, spacery, gry i zabawy ruchowe, zajęcia spor-towe, wycieczki, obserwacje, prace pielęgnacyjne i porządkowe oraz inne działania). Kontrola ta daje również możliwość dokonania oceny w zakresie jakości świadczonej pomocy psy-chologiczno-pedagogicznej, w tym zajęć rewalidacyjnych. Pozytywne nastawienie nauczycieli i rady pedagogicznej do nadzoru nad realizacją podstawy programowej to dobra okazja do samodoskonalenia, bieżącego konfrontowania jakości wła-snej/zespołowej pracy pedagogicznej z modelowo określonymi warunkami opieki, edukacji i wychowania. Przy takiej konstruktywnej postawie radzie pedagogicznej oraz dyrektorowi łatwo będzie określić deficyty w zakresie realizacji podstawy programowej, słabe strony przedszkola oraz przygotowania zawodowego jego kadry. Obserwacja zajęć w ramach nadzoru pedagogicznego Obecnie przedszkola postrzega się jako organizacje uczące się, co dzieje się za sprawą we-wnętrznego doskonalenia zawodowego, samokształcenia oraz doskonalenia zewnętrznego. Nadzór dyrektora przedszkola nad realizacją działań pedagogicznych nauczycieli (sprawowa-nie nadzoru pedagogicznego), prowadzenie obserwacji zajęć oraz pracy zespołów samo-kształceniowych pozwala wyciągać wnioski w zakresie doskonalenia kompetencji zawodo-wych nauczycieli danego przedszkola. Dyrektor, nadzorując wszystkie te działania, jest w stanie ocenić, czy i na ile przebieg procesów edukacyjnych potwierdza uwzględnianie za-dań, treści i warunków realizacyjnych podstawy programowej. Dla tych celów można wyko-rzystać załączone arkusze obserwacji i/lub arkusze analizy własnej pracy nauczyciela. Analiza realizacji podstawy programowej z jednej strony, z drugiej zaś konfrontowanie jej wyników z poziomem satysfakcji dzieci i ich rodziców, to najważniejsze kategorie analitycz-ne. Uzyskane wielokierunkowo dane mogą stanowić kontekst interpretacyjny dla oceny jako-ści realizowanych funkcji w danym przedszkolu.