STAN PRAWNY NA 6 LUTEGO 2023 Przejście pracownika poradni na emeryturę Opracował: dr Patryk Kuzior, doktor nauk prawnych, specjalista w zakresie prawa oświatowego; zaktualizował: Michał Łyszczarz, prawnik, autor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz licznych publikacji z zakresu prawa oświatowego, prawa pracy, finansów publicznych i funkcjonowania samorządu terytorialnego, uznany prelegent i szkoleniowiec, wykładowca toruńskiej i bydgoskiej Wyższej Szkoły Bankowej, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, przez lata tworzył trzon Wydziału Nadzoru Prawnego Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 504 ze zm.), • Ustawa z dnia 16 listopada 2016 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2017 r. poz. 38 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1762 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1510 ze zm.), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę Prawo oświatowe (Dz.U. z 2017 r. poz. 60 ze zm.). Zmiana przepisów emerytalnych, powodująca obniżenie od 1 października 2017 r. wieku emerytalnego do 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, spowodowała zwiększenie zainteresowania ze strony pracowników zakończeniem aktywności zawodowej i odejściem na świadczenie ZUS. Warto usystematyzować wiedzę na temat zasad związanych z rozwiązywaniem stosunku pracy z tej przyczyny oraz ciążących na pracodawcy obowiązkach, jakie musi wypełnić wobec swoich podwładnych. Prawo do emerytury a rozwiązanie stosunku pracy Osiągnięcie ustawowego wieku emerytalnego nie rodzi po stronie pracownika obowiązku zawnioskowania o rozwiązanie stosunku pracy. Również pracodawca – jak wynika z poglądów Sądu Najwyższego – nie może wypowiedzieć pracownikowi stosunku pracy wyłącznie z tego powodu, że osiągnął on wiek emerytalny i nabył do niej prawo. Wynika to z tego, że Prawo pracy zakazuje dyskryminacji ze względu na wiek, a samo osiągnięcie wieku emerytalnego nie czyni pracownika nieprzydatnym do wykonywania dotychczasowej pracy. Zdaniem Sądu Najwyższego „Wypowiedzenie dokonane wyłącznie z powodu osiągnięcia przez pracownika wieku emerytalnego musiałoby być uznane za nieuzasadnione, a do dokonania takiej oceny przydatne są generalne zasady prawa pracy ujęte m.in. w art. 113 k.p. traktującym o zakazie stosowania praktyk dyskryminacyjnych” – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2004 r. w sprawie I PK 7/04. „Osiągnięcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury nie może stanowić wyłącznej przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę” – Uchwała 7 sędziów z dnia 21 stycznia 2009 r. II PZP 13/08. Pracodawca może rozwiązać stosunek pracy z pracownikiem, który osiągnął wiek emerytalny, jeśli zachodzić będzie równocześnie inna przyczyna uzasadniająca takie działanie, może tak się stać np. w sytuacji konieczności ograniczenia zatrudnienia w placówce. Z kolei pracownik zamierzający zakończyć swoją aktywność zawodową i przejść na świadczenie z ZUS-u może wypowiedzieć pracodawcy stosunek pracy z zachowaniem przewidzianego dla niego okresu wypowiedzenia, może również zawnioskować o rozwiązanie stosunku pracy na mocy porozumienia stron. Okres wypowiedzenia stosunku pracy Nauczyciel placówki nieferyjnej zatrudniony na podstawie mianowania Trzy miesiące (art. 23 ust. 2 pkt 1 w zw. z art. 23 ust. 1 pkt 1 KN) Nauczyciel placówki nieferyjnej zatrudniony na podstawie umowy zawartej na czas nieokreślony Trzy miesiące (art. 27 ust. 1 KN) Nauczyciel placówki nieferyjnej zatrudniony na podstawie umowy zawartej na czas określony Uzależniony od okresu zatrudnienia u danego pracodawcy i wynosi (art. 36 § 1 k.p. w zw. z art. 91c ust. 1 KN): • dwa tygodnie, jeżeli pracownik był zatrudniony krócej niż sześć miesięcy, • jeden miesiąc, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej sześć miesięcy, • trzy miesiące, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej trzy lata Pracownik obsługi zatrudniony na czas niekreślony i określony Uzależniony od okresu zatrudnienia u danego pracodawcy i wynosi (art. 36 § 1 k.p.): • dwa tygodnie, jeżeli pracownik był zatrudniony krócej niż sześć miesięcy, • jeden miesiąc, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej sześć miesięcy, • trzy miesiące, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej trzy lata Kiedy pracownicy placówki mogą przejść na emeryturę? Zasady przechodzenia na emeryturę pracowników placówek oświatowych nieco różnią się w zależności od tego, czy pracownik posiada status nauczyciela (jest zatrudniony zgodnie z Kartą nauczyciela), czy też jest pracownikiem obsługi, albowiem niektórzy nauczyciele nadal mogą skorzystać z przepisów uprzywilejowujących ich względem zasad powszechnych, a więc mogą przejść na emeryturę mimo nieosiągnięcia tzw. powszechnego wieku emerytalnego. Otóż przepis art. 88 ust. 1 Karty nauczyciela przewiduje, że nauczyciele mający 30-letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, zaś nauczyciele szkół, placówek, zakładów specjalnych oraz zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich – 25-letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym, mogą – po rozwiązaniu na swój wniosek stosunku pracy – przejść na emeryturę. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że poza przypadkiem rozwiązania stosunku pracy na mocy złożonego przez nich wypowiedzenia albo podania o rozwiązanie stosunku pracy za porozumieniem stron nauczyciele spełniający powyższe warunki mogą przejść na emeryturę również w wypadku rozwiązania stosunku pracy lub wygaśnięcia stosunku pracy w okolicznościach określonych w art. 20 ust. 1, 5c i 7 (likwidacja placówki oświatowej lub ograniczenie zatrudnienia oraz wygaśnięcie stosunku pracy po upływie sześciu miesięcy stanu nieczynnego). Opisana wyżej emerytura – zwana emeryturą bez względu na wiek – dotyczyć może nauczycieli urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r., przy czym nauczyciele z tej grupy zachowali prawo do skorzystania z tego przywileju, jeżeli: • spełnili warunki dotyczące okresu zatrudnienia i pracy w szczególnym charakterze do końca 2008 r. , z wyjątkiem warunku rozwiązania stosunku pracy, • nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyli wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, na dochody budżetu państwa. Ważne! Powyższe zasady oznaczają, że przepis ten praktycznie już się wykonał, bowiem wszyscy nauczyciele, którzy byli objęci regulacją tego przepisu, nabyli już prawo do emerytury bez względu na wiek i żaden nowy pedagog emerytury na podstawie art. 88 już nie nabędzie. Warto jednak nadmienić, że Ministerstwo Edukacji i Nauki ogłosiło pracę nad przywróceniem funkcjonowania art. 88 Karty nauczyciela, co oznacza, że przepis ten będzie najprawdopodobniej ponownie umożliwiał nabycie prawa do emerytury bez względu na wiek. Przyczyną, która leży u podstaw rozpoczęcia prac na wznowieniem działania tej regulacji, jest nadchodzący niż demograficzny i wyliczenia ministerstwa, z których wynika, że nawet 100 tys. nauczycieli będzie musiało odejść z zawodu z powodu braku uczniów. Niż nie jest tu zresztą pewnie jedyną podstawą takich wyliczeń, bowiem wydaje się, że Ministerstwo nadal pracuje nad projektami dotyczącymi zwiększenia nauczycielskiego pensum. W tym przypadku można się spotkać z wyliczeniami wskazującymi na możliwość wystąpienia sytuacji, gdy podstawowe pensum nauczyciela wzrośnie o 4 godziny dydaktyczne, czyli z 18 do 22 godzin, co skutkowałoby tym, że nawet co piąty nauczyciel mógłby stracić pracę. W tej chwili nie dysponujemy jednak projektem zmian w Karcie nauczyciela przewidującym wznowienie działania art. 88. Jedynie z informacji medialnych można pozyskać wiadomość, że regulacja ta miałaby zacząć ponownie obowiązywać od 2024 r. Nie jest to jednak jeszcze poparte żadnym wydanym aktem prawnym. Wszczęcie procedury emerytalnej Postępowanie w sprawie emerytury ZUS wszczyna się na podstawie wniosku osoby zainteresowanej, przy czym wnioski o przyznanie świadczeń zgłasza się w organie rentowym bezpośrednio lub za pośrednictwem płatnika składek, czyli pracodawcy. Należy jednak zaznaczyć, że nauczycieli, którzy ubiegają się o emeryturę bez względu na wiek, dotyczy wyjątek – i ta grupa wniosek o emeryturę składa bezpośrednio w ZUS-ie. Informacje o potrzebnych dokumentach Co powinien zawierać wniosek o emeryturę: • imię i nazwisko zainteresowanego, • datę urodzenia zainteresowanego, • numer PESEL, • adres miejsca zamieszkania i adres do korespondencji zainteresowanego, • wskazanie rodzaju świadczenia, o które ubiega się zainteresowany, • wskazanie sposobu wypłaty świadczenia wraz z podaniem odpowiednich danych niezbędnych do jego wypłaty, • podpis zainteresowanego, pełnomocnika albo osoby upoważnionej przez zainteresowanego. Do wniosku należy dołączyć także dokumenty stwierdzające: • datę urodzenia, • okresy uzasadniające prawo do świadczeń i ich wysokość, • wysokość wynagrodzenia, dochodu, przychodu i uposażenia, przyjmowanych do ustalenia podstawy wymiaru świadczeń, • okoliczności niezbędne do ustalenia świadczeń przysługujących z zagranicznych instytucji ubezpieczeniowych, jeżeli umowy międzynarodowe, których stroną jest Rzeczpospolita Polska, tak stanowią. Te dodatkowe dokumenty nie są wymagane, jeżeli konto ubezpieczonego zawiera dane pozwalające na ustalenie prawa i wysokości świadczenia lub jeżeli zostały złożone w organie rentowym dla celów ustalenia kapitału początkowego. Zakład Ubezpieczeń Społecznych stosuje druk formularza oznaczony Rp-1E, który można pobrać pod adresem: https://zus.pox.pl/formularze-zus/formularz-zus-rp-1e.htm Obowiązki pracodawcy w procedurze emerytalnej W związku z ubieganiem się pracownika o emeryturę na pracodawcy ciążą pewne obowiązki, które szczegółowo określa art. 125 Ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z tym przepisem dyrektor poradni zobowiązany jest do: • współdziałania z pracownikiem w gromadzeniu dokumentacji niezbędnej do przyznania świadczenia, • wydawania pracownikowi lub organowi rentowemu zaświadczeń niezbędnych do ustalenia prawa do świadczeń i ich wysokości, • przygotowania wniosku o emeryturę i przedłożenia go za zgodą pracownika organowi rentowemu nie później niż na 30 dni przed zamierzonym terminem przejścia pracownika na emeryturę, z wyłączeniem przypadku chęci skorzystania przez nauczyciela z możliwości przejścia na emeryturę bez względu na wiek (art. 88 KN) – w takim wypadku wniosek nauczyciel przygotowuje samodzielnie. Ponadto z art. 125a Ustawy wynika, że pracodawca, jako płatnik składek, jest zobowiązany: • na żądanie organu rentowego – do wystawienia dokumentów (zaświadczeń) w celu udowodnienia okresów składkowych oraz okresów nieskładkowych, • do wystawienia dokumentów (zaświadczeń) w celu udowodnienia okresów pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, • do wystawienia zaświadczenia o wysokości przychodu stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, wypłaconego za okresy, za które przychód ten przysługuje, a także o wysokości wypłaconych wynagrodzeń za czas niezdolności do pracy, świadczeń i zasiłków (chorobowego, macierzyńskiego, opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku wyrównawczego, świadczenia wyrównawczego lub dodatku wyrównawczego).