Jak pokonać fobię szkolną
Fobia szkolna często pozostaje nierozpoznanym problemem, a nierzadko nawet przy dobrym rozpoznaniu trudno jest udzielić uczniowi fachowej pomocy. Nasza interwencja ma jednak duże szanse zakończyć się sukcesem, jeśli poprzedzi ją pogłębiona diagnoza i jeśli odpowiednio dobierzemy poznawcze i behawioralne metody pracy. Przede wszystkim działać należy niezwłocznie.
Czasem lęk przed tym, co spotyka dziecko w szkole lub w związku ze szkołą (np. przed gniewem rodziców z powodu złych stopni), jest tak silny, że uczeń, choćby nawet chciał chodzić do szkoły, nie jest w stanie. Fobia szkolna może dotyczyć uczniów w różnym wieku i niezależnie od płci. Co więcej, mogą jej doświadczać zarówno uczniowie osiągający niskie, wysokie, jak i przeciętne wyniki w nauce; zwłaszcza że fobia szkolna nie zawsze jest z tymi wynikami bezpośrednio związana. Innymi słowy, fobii szkolnej może doświadczyć każde dziecko, które ma pewne predyspozycje do zaburzeń lękowych i znajdzie się w niesprzyjającej sytuacji.
Fobia szkolna a wagary
Kiedy uczennica lub uczeń opuszcza lekcje, pierwsze, co przychodzi nam do głowy, to „wagary”. Ich powody mogą być jednak bardzo różne. Anna Oleszkowicz, Olga Bąk i Anna Cieślik wyróżniają aż sześć typów wagarów, z których każdy ma inne przyczyny i wymaga innych oddziaływań wychowawczych. Typy te różnią się również tym, co moglibyśmy określić jako „powaga sytuacji”. Przykładowo, wagary okazjonalne (spontaniczne i jednostkowe) są prawie niewinne, choć mogą przerodzić się w groźniejszy, trwały nawyk. Z kolei wagary programowe są zjawiskiem bardzo niepokojącym i trudnym do wyeliminowania, bo związanym z ogólnym przekonaniem ucznia o bezsensowności chodzenia do szkoły.
Jako oddzielny typ autorki te wyróżniają też wagary ze strachu przed szkołą, wynikające z rozwijającej się fobii szkolnej lub zaburzeń adaptacyjnych (poważnych trudności w przystosowaniu się do nowej sytuacji). Warto zwrócić uwagę także na tzw. wagary taktyczne. Polegają one na zaplanowanej przez ucznia nieobecności w szkole w celu osiągnięcia jakiegoś efektu, np. lepszego przygotowania się do klasówki, uniknięcia sprawdzianu. Wagary taktyczne stanowią swoistą pułapkę. Na krótszą metę mogą przynosić pożądane rezultaty. Z czasem jednak uczeń opuszcza coraz więcej i coraz rzadziej podchodzi do sprawdzianów w pierwszych terminach. W efekcie taktyka przestaje być skuteczna, bo uczeń ma coraz więcej zaległości. Taka sytuacja może być źródłem nasilającego się lęku. Warto to uświadomić rodzicom, zwłaszcza że nierzadko mają oni tendencję, by pozwalać dzieciom na wagary taktyczne.
Czym jest fobia szkolna?
Pojęcia fobii szkolnej próżno szukać w stosowanych do diagnozy klasyfikacjach zaburzeń psychicznych. Mimo to występuje ono często w literaturze fachowej – i nie bez przyczyny – choć samo pojęcie fobii może być tutaj mylące. Definicję fobii podaje w swoim słowniku Małgorzata Kupisiewicz: jest to „zaburzenie nerwicowe, lękowe, polegające na odczuwaniu silnej, uporczywej i irracjonalnej obawy, trwogi przed określonymi przedmiotami, rodzajem działania oraz typem sytuacji, które obiektywnie nie są niebezpieczne” (s. 113).
Najbardziej oczywistymi postaciami fobii są tzw. fobie proste, np. arachnofobia (silny lęk przed pająkami). Fobii szkolnej jednak nie należy uznawać za fobię prostą, ponieważ zasadniczo nie polega ona na lęku przed np. samym budynkiem (choć taka możliwość nie jest wykluczona). Źródła lęku, o czym zaraz się przekonamy, mogą tu być o wiele bardziej złożone. Fobię szkolną należałoby raczej interpretować w kategoriach fobii sytuacyjnej. Najbardziej kłopotliwe jest tutaj jednak samo określenie lęku przed szkołą jako fobii. Jak czytamy w definicji, fobia oznacza lęk irracjonalny i nieuzasadniony, tymczasem dzieci cierpiące na lęk przed szkołą mogą mieć ku temu realne powody. Nie powinniśmy więc lekceważyć tego lęku jako „irracjonalnego”, ale wnikliwie przyjrzeć się jego przyczynom i im przeciwdziałać.
W literaturze możemy spotkać się też z określeniem „odmowa chodzenia do szkoły”, które niestety ma ten mankament, że nie wskazuje na lękowy komponent. W praktyce to, co zbiorczo nazywamy fobią szkolną, może być różnie klasyfikowane w zależności od faktycznych mechanizmów lęku. Tę diagnozę należy jednak pozostawić specjaliście.
Przyczyny szkolnej fobii
Najczęstszymi przyczynami lęku dzieci i młodzieży przed szkołą są:
- poczucie zagrożenia związane z brakiem wiary w możliwość sprostania wymaganiom nauki szkolnej,
