Mobbing wśród uczniów – jak pracować z ofiarami, sprawcami i świadkami przemocy?
Kiedy w grupie rówieśniczej, klasie, szkole, dochodzi do przemocy (fizycznej lub psychicznej), nasza uwaga w naturalny sposób skupia się przede wszystkim na sprawcy. To jego krzywdzące zachowanie najbardziej rzuca się w oczy. W efekcie częściej słyszymy o pracy ze sprawcami przemocy, mniej o pracy z jej ofiarami, zaś najmniej uwagi poświęcamy świadkom.
Jest w tym pewna logika – praca ze sprawcą przemocy może go powstrzymać przed dalszym krzywdzeniem kolejnych osób (i pomóc mu rozwiązać problemy, które są przyczyną jego zachowania). Trzeba jednak pamiętać o ofiarach – zarówno o cichych dzieciach, nierzucających się w oczy, jak i o tych, które same sprawiają kłopoty wychowawcze. Przemoc wpływa też na jej świadków, jeśli więc okaże się, że w klasie doszło np. do mobbingu (bullyingu, przemocy rówieśniczej, zjawiska kozła ofiarnego), to pracować wychowawczo powinniśmy ze wszystkimi uczennicami i uczniami. Ofiary i sprawcy mogą potrzebować też pomocy psychoterapeutycznej.
Stawanie się ofiarą
K.E. Dambach w książce Mobbing w szkole opisuje mechanizm tzw. diabelskiego kręgu, czyli stawania się kozłem ofiarnym. Zaczyna się od jednego opresora-prowodyra lub grupki opresorów, którzy swoje ataki na upatrzoną osobę tłumaczą jako reakcję na jej „prowokujące” zachowanie. Tak naprawdę jednak jest to strategia obliczona na izolowanie tej osoby od reszty klasy i odcięcie jej od ewentualnego wsparcia, a także na zrzucenie na nią odpowiedzialności. Atakowana osoba w swoim mniemaniu nie ma szans z grupą silniejszych opresorów, stara się im więc podporządkować i postępować tak, jak oni od niej oczekują – bo wówczas szykany i przemoc są mniej dotkliwe. To, co z zewnątrz wygląda na nieadaptacyjne zachowania, w istocie może być reakcją obronną ofiary.
Warto pamiętać, że choć w literaturze pojawia się pojęcie „ofiary prowokującej”, to jednak trzeba się zastanowić, co jest przyczyną, a co skutkiem. Rzekome „prowokacyjne” zachowania ofiar są przedstawiane jako przyczyna przemocy przede wszystkim przez sprawców, w których interesie leży przekonanie nas, że ofiara czymś sobie na przemoc zasłużyła. Co więcej, sprawcy przemocy często celowo wybierają na swoje ofiary uczniów, którzy nie są zbyt lubiani, mają trudności w nauce, kłopoty osobiste, należą do jakiejś grupy mniejszościowej. Krótko mówiąc, takich, których łatwiej przekonać, że nikt im nie pomoże, i co do których łatwiej przekonać nauczycieli, że ponoszą część winy. To dlatego zresztą dzieci doświadczające przemocy tak rzadko proszą o pomoc – są przekonane, że nikt im nie uwierzy, nie zechce im pomóc albo nie może – bo oprawca jest zbyt silny.
Jak pomóc ofiarom?
Pierwszym krokiem na drodze do skutecznej pomocy powinna być zawsze wnikliwa i dokładna diagnoza sytuacji, problemów ucznia i jego potrzeb. W ramach tej diagnozy należy zebrać o uczniu jak najwięcej informacji – porozmawiać z nim samym, jego rodzicami czy opiekunami, nauczycielami, a także przeanalizować ewentualną zgromadzoną na jego temat dokumentację. Może to zrobić jego wychowawca lub psycholog czy pedagog szkolny. Pamiętajmy, że rozmowa z uczniem powinna nie tylko mieć na celu zdobycie informacji, ale też być pierwszym krokiem do udzielenia pomocy (w tym wypadku – okazaniem zainteresowania i wsparcia).
Dopiero kiedy zbierzemy niezbędne, przydatne informacje, możemy planować i realizować dalsze, konkretne działania. Powinny one mieć na celu:
- udzielenie wsparcia emocjonalnego,
- odbudowę i stabilizację samooceny ucznia, a także jego poczucia bezpieczeństwa i kontroli (nad sytuacją),
- uwolnienie ucznia od wstydu i poczucia winy (uświadomienie mu, że nie ponosi odpowiedzialności za to, co się stało),
- umożliwienie uczniowi ekspresji tłumionych dotąd emocji i nauczenie go, jak sobie z nimi radzić,
- poprawienie atmosfery w klasie i zintegrowanie ucznia z rówieśnikami,
- rozwinięcie umiejętności ucznia w zakresie radzenia sobie ze stresem,
- rozwinięcie umiejętności interpersonalnych ucznia, tak aby łatwiej było mu nawiązywać i podtrzymywać relacje z rówieśnikami (by mógł być bardziej lubiany), ale też by wiedział, jak się zachować, kiedy ktoś go zaczepia lub atakuje.
Podczas rozmowy
