STAN PRAWNY NA 4 GRUDNIA 2020 Niedozwolone zapisy w umowach zawieranych przez przedszkole z rodzicami Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, główny specjalista w Wydziale Oświaty w Urzędzie Miasta w Dąbrowie Górniczej, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty oraz szeregu publikacji z zakresu prawa oświatowego. Zaktualizował: Roman Lorens, konsultant ds. organizacji i zarządzania oświatą, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, były długoletni dyrektor szkoły, lider i koordynator doskonalenia zawodowego nauczycieli i kadry kierowniczej szkół, autor licznych artykułów z zakresu zarządzania oświatą i publikacji książkowych Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 ze zm.), • Ustawa z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 229), • Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1740). Zgodnie z obecną treścią art. 13 ust. 1 pkt 2 Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświato-we przedszkole publiczne zapewnia bezpłatne nauczanie, wychowanie i opiekę w czasie usta-lonym przez organ prowadzący, nie krótszym niż pięć godzin dziennie. Organem prowadzą-cym w rozumieniu tego przepisu jest rada gminy, co oznacza, że czas, w którym placówka realizuje zajęcia bezpłatne, jest ustalany w drodze uchwały właściwej rady. Treść tego przepi-su koresponduje z aktualnie obwiązującym art. 52 ust. 1 Ustawy z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych, w myśl którego organ prowadzący ustala wysokość opłat za świadczenia udzielane przez przedszkole publiczne w czasie przekraczającym wymiar zajęć bezpłatnych. Rada gminy wskazuje także wysokość opłaty ponoszonej przez rodziców w przypadku, gdy pobyt ich dziecka w placówce przekroczył ustalony czas bezpłatny, przy czym, zgodnie z ust. 3 tej regulacji, wysokość tej opłaty nie może być wyższa niż 1 zł za każdą rozpoczętą godzinę faktycznego pobytu dziecka w przedszkolu, oddziale przedszkolnym w szkole pod-stawowej oraz innej formie wychowania przedszkolnego. Ustawodawca zaznaczył jednocze-śnie, że minimalna liczba godzin bezpłatnych świadczeń musi wynosić nie mniej niż pięć godzin dziennie – innymi słowy, rada gminy nie może tej wartości ustalić na niższym pozio-mie, może jednak zadecydować w uchwale o jej podniesieniu – np. poprzez wskazanie, że dzieci objęte są w przedszkolu bezpłatną opieką przez sześć godzin. Gotowe wzorce umów Odróżnić należy kształt ustawowych regulacji dotyczących opłat za przedszkola i wydanych na ich podstawie uchwał rad gmin, umożliwiających zawieranie umów z rodzicami i pobiera-nie opłat, od ostatecznej realizacji uprawnień do pobierania opłat, czyli właśnie umów, jakie przedszkole, reprezentowane przez dyrektora, zawiera z rodzicami lub opiekunami prawnymi dziecka. Regulacje uchwały rady gminy mogą być w umowie zrealizowane prawidłowo, może się jednak zdarzyć, że umowa będzie zawierać klauzule niedopuszczalne na gruncie nie tylko Ustawy z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych , lecz również Kodeksu cywilnego. Aby więc uniknąć ewentualnych roszczeń ze strony rodziców, istotne jest, by dyrektor miał świadomość, jakie zapisy zawieranych przez niego umów są niedo-zwolone. Oczywiście należy zdawać sobie sprawę z tego, że istniejącą przynajmniej w części gmin praktyką jest przekazywanie gotowego wzorca umowy dyrektorowi z urzędu gminy, w związku z czym teoretycznie powinna zostać prawidłowo opracowana przez służby prawne urzędu gminy, ale pamiętać należy, że w interesie organu prowadzącego nie zawsze leży skonstruowanie w pełni poprawnej umowy, ale takiej, która będzie dla niego najkorzystniej-sza. Stąd też ważne jest, aby dyrektor zwracał uwagę na zapisy zawieranych umów. Klauzule niedozwolone 1. Deklaracja liczby godzin pobytu dziecka w przedszkolu Powszechnie spotykaną w umowach klauzulą, którą należy uznać za niedopuszczalną, jest deklaracja liczby godzin, jakie dziecko będzie spędzać w przedszkolu poza gwarantowanymi uchwałą rady godzinami bezpłatnego nauczania, wychowania i opieki (najczęściej pięcioma). Deklaracja taka jest w umowie dozwolona wyłącznie w sytuacji, gdy umowa jednocześnie przewiduje zwrot opłaty za godziny, z których dziecko nie skorzystało. Innymi słowy, rodzice ponoszą odpłatność wyłącznie za świadczenia faktycznie zrealizowane, z uwzględnieniem zasady ich ekwiwalentności. Wyjaśnić to może prosty przykład – jeżeli uchwała rady gminy przewiduje odpłatność w wy-sokości 1 zł za każdą rozpoczętą godzinę wykraczającą poza gwarantowany czas świadczeń bezpłatnych (minimum pięciogodzinny), wówczas wysokość odpłatności musi pozostawać w ścisłej korelacji z liczbą godzin, w których dziecko rzeczywiście przebywało w przedszkolu. Jeżeli więc gmina gwarantuje pięć godzin świadczeń bezpłatnych, a dziecko w danym dniu przebywa w przedszkolu przez sześć godzin, jego rodzice zobowiązani są uiścić dodatkową opłatę w wysokości 1 zł, jeśli przez siedem godzin – 2 zł itd. Niedopuszczalna jest natomiast sytuacja, w której rodzice deklarują w umowie liczbę godzin wykraczających poza gwaran-towaną ustawowo (i w uchwale rady) liczbę godzin bezpłatnych, a odpłatność za przedszkole jest wyliczana wyłącznie na podstawie liczby godzin zadeklarowanych – naruszona zostaje wówczas zasada ekwiwalentności świadczeń. Dodatkowo mogą także pojawić się wyraźne różnice w wysokości opłat ponoszonych przez tych rodziców, których dzieci korzystają z przedszkola w równym stopniu, czyli przez taką samą liczbę godzin. Częstokroć bowiem, zawierając na początku roku szkolnego umowę z przedszkolem, rodzice dzieci – zwłaszcza najmłodszych – nie mają jeszcze dostatecznej wiedzy na temat swoich potrzeb, tak aby bezbłędnie ustalić czas, w jakim zmuszeni są korzy-stać z usług przedszkola. W praktyce może zatem pojawić się sytuacja, w której rodzice w różnym czasie ponoszą tę samą opłatę, gdyż zadeklarowali w umowie ten sam czas pobytu – to z kolei stanowi naruszenie art. 32 Konstytucji RP mówiącego o zasadzie równości wobec prawa. W związku z powyższym uznać należy, że deklarowanie w umowie z przedszkolem liczby godzin pobytu jest dopuszczalne wyłącznie w sytuacji, gdy ta sama umowa przewiduje zasady zwrotu opłaty pobranej, a niewykorzystanej, jeśli dziecko faktycznie korzystało z przedszkola przez czas krótszy niż zadeklarowany. Rzadko jednak w umowach spotkać można zapisy dotyczące zasad zwrotu pobranych nienależnie opłat, a jeżeli już, to najczęściej odnoszą się one do ponoszonej oddzielnie opłaty za wyżywienie dziecka. Z takim stanowiskiem wiążą się jednak co najmniej dwie konsekwencje. Pierwszą z nich jest niedopuszczalność zapisu przewidującego uiszczanie opłaty za przedszkole z góry – jeżeli wysokość opłaty musi być powiązana z faktyczną liczbą godzin pobytu dziecka w przed-szkolu, wówczas opłata powinna być pobierana z dołu, po zakończeniu miesiąca rozliczenio-wego, gdy zostanie obliczony dokładny czas, w jakim przedszkolak przebywał w placówce. Druga konsekwencja wynikająca z takiego sposobu obliczania opłat ma również niezwykle istotne znaczenie, skutkuje bowiem brakiem podstaw do zawierania w umowie kar za przekroczenie zadeklarowanego czasu pobytu w przedszkolu i późniejszego ich nalicza-nia. Przypuśćmy, że rodzice zadeklarowali sześć godzin pobytu dziecka, czyli, zgodnie z wcześniejszymi założeniami, płacą 1 zł dziennie za przedszkole. Przekroczenie tego czasu i pobyt dziecka w siódmej godzinie powoduje naliczenie kary, której wysokość zależy od postanowień umowy, sięgając niekiedy 30 zł za godzinę. Tymczasem rodzice dziecka, które w danym dniu także przebywa w placówce przez siedem godzin, ale zadeklarowali oni w umowie właśnie taki czas pobytu, nie płacą żadnej kary. Jak widać, o sytuacji rodziców decyduje jedynie zadeklarowany czas pobytu – jeden z opiekunów będzie płacił w tym wy-padku karę, a drugi nie, mimo że ich dzieci korzystały ze świadczeń przedszkola w równym stopniu, nie ma więc podstaw, aby różnicować pozycję tych podmiotów prawa. Przedstawio-ny przykład stanowi kolejny argument przemawiający przeciwko możliwości deklarowania w umowach planowanej liczby godzin korzystania ze świadczeń przedszkola. Jedyną karą, jaka może zostać uwzględniona w umowie zawieranej z przedszkolem, jest kara za pobyt dziecka w czasie przekraczającym czas pracy placówki. Ma ona swoje ekonomiczne uzasadnienie – przedszkole jest zmuszone zapewnić opiekę nieodebranemu na czas dziecku po godzinach swojego otwarcia, co wiąże się z koniecznością wypłaty nauczycielom wyna-grodzenia za pracę w godzinach ponadwymiarowych. Do tego można doliczyć koszty dodat-kowe, choćby za energię elektryczną. Warto zaznaczyć, że kara ta dotyczy wszystkich rodzi-ców w równym stopniu, nie ma więc powiązania z deklarowaną liczbą godzin pobytu. 2. Zapisy umożliwiające jednostronną zmianę umowy przez dyrektora Za sprzeczne z prawem należy również uznać postanowienia umów umożliwiające ich jedno-stronną zmianę przez dyrektora, bez wskazania w umowie przypadków, w których jest to możliwe. Niedopuszczalne jest np. przyznanie w umowie uprawnienia do podwyższenia opłat za przedszkole, w sytuacji gdy umowa nie wskazuje jednocześnie szczegółowych przypad-ków, w których jest to możliwe. Takie regulacje oznaczają naruszenie art. 385³ pkt 10 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej, wskazanej w niej przyczyny. Innymi słowy, czesne za przedszkole może zostać podwyższone w czasie obowiązywania umowy, lecz wyłącznie w sytuacjach w niej przewidzianych. Niedopuszczalne jest również uniemożliwienie rodzicom (opiekunom prawnym) dziecka odstąpienia od umowy w takiej sytuacji, czyli w razie wzrostu opłaty. Reguluje to art. 3853 pkt 20 Kodeksu cywilnego, w myśl którego niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te przewidujące uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodze-nia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy. Umowa musi więc zawierać precyzyjne przesłanki zmian wysokości opłat, jak również wskazanie maksymalnej kwoty, o jaką cena może wzrosnąć po wystąpieniu danej przesłanki. 3. Naliczanie stawki żywieniowej w przypadku nieobecności dziecka w przedszkolu Sprzeczne z prawem są również zapisy umów przewidujące prawo do naliczania stawki ży-wieniowej także za dni nieobecności dziecka w przedszkolu, gdyż zgodnie z zasadą wzajem-ności – w tym przypadku opłata pobierana za wykonane świadczenie w postaci żywienia dziecka – stawka żywieniowa powinna być naliczana wyłącznie, gdy dziecko korzysta z ży-wienia przedszkolnego. Przyjęcie odmiennego rozwiązania oznacza naruszenie art. 3853 pkt 22 Kodeksu cywilnego, w myśl którego niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta, mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta. Umowa z przedszkolem może zawierać postanowienia dotyczące odsetek pobieranych od rodziców (opiekunów prawnych) dziecka z tytułu zalegania z opłatami za przedszkole. Wy-sokość tych odsetek nie może być jednak dowolnie kształtowana, ponieważ ich poziom okre-ślony w art. 359 § 21 Kodeksu cywilnego wskazuje, że maksymalna wysokość odsetek wyni-kających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego. 4. Zapisy ograniczające odpowiedzialność przedszkola Nieprawidłowymi zapisami umów są również te, które ograniczają czy wręcz wyłączają od-powiedzialność przedszkola (osób prowadzących) za prowadzoną przez siebie działalność. Oznacza to bowiem naruszenie art. 3853 pkt 2 Kodeksu cywilnego, gdzie postanowienia nie-dozwolone to te, które wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem kon-sumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Niedopuszczalny jest np. zapis umowy mówiący o tym, że za szkody dokonane przez dzieci odpowiadają material-nie rodzice (opiekunowie prawni). 5. Brak możliwości zwrotu opłaty w przypadku, gdy zajęcia się nie odbyły Za nieprawidłowe uznać też należy zapisy umów przewidujące wyłączenie możliwości uzy-skania zwrotu opłaty (czesnego) w sytuacji, gdy zajęcia nie odbyły się z przyczyn leżących po stronie przedszkola. Może to mieć miejsce w przypadku, gdy rodzice dziecka nie zaakceptują wzrostu opłaty i wypowiedzą umowę – wówczas umowa nie może pozbawiać możliwości zwrotu opłaconego już czesnego. Odmienne zapisy umów oznaczają naruszenie interesów konsumenta, którym jest rodzic, co z kolei narusza regulacje art. 3851 § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywi-dualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. 6. Uzależnienie zawarcia umowy z przedszkolem od wyrażenia zgody na korzystanie z wizerunku dziecka Pewne wątpliwości może również wzbudzać zawieranie we wzorach stosowanych przez przedszkola postanowień, które pośrednio uzależniają zawarcie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową pierwotną. Można tu np. wskazać za-pisy dotyczące wyrażenia przez rodziców zgody na wykorzystanie i przetwarzanie przez przedszkole wizerunku dziecka, np. na potrzeby prowadzonej kroniki bądź w celu promocyj-nym. Wizerunek dziecka jest natomiast dobrem prawnie chronionym, o czym mówi art. 23 Kodeksu cywilnego. W przypadku gdy we wzorcu umowy wykorzystywanym przez przed-szkole zamieszcza się jednocześnie zgodę na publikowanie wizerunku dziecka, dochodzi do sytuacji, gdy zawarcie umowy pierwotnej pozostaje uzależnione od wyrażenia przez rodzica zgody na publikowanie i rozpowszechnianie wizerunku dziecka. Zgodnie z kolei z art. 3853 pkt 7 Kodeksu cywilnego niedozwolonym postanowieniem umownym jest postanowienie, które uzależnia zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie. Konsekwencje prawne w przypadku źle skonstruowanej umowy Na koniec należy dodać, że nieprawidłowe zapisy umów podlegają kontroli sądowej, stosow-nie do treści art. 5, 58 i 3531 Kodeksu cywilnego. Postanowienie umowne uznane w tej drodze za niedozwolone staje się bezskuteczne („nie wiąże”), natomiast umowa jest wiążąca w pozo-stałym zakresie.