STAN PRAWNY NA 27 CZERWCA 2023 Urlop macierzyński Opracowała i zaktualizowała: Karolina Król-Komarnicka, kierownik działu kadr i płac w państwowej instytucji Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 984), • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1510 ze zm.), • Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1009 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z dnia 8 maja 2023 r. w sprawie wniosków dotyczących uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem oraz dokumentów dołączanych do takich wniosków (Dz.U. z 2023 r. poz. 937), • Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1732 ze zm.), • Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 390). Zmiany w Kodeksie pracy, obowiązujące od 26 kwietnia 2023 r., dotyczyły również uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem, m.in. także urlopu macierzyńskiego, w szczególności w zakresie sposobu składania wniosków czy zwiększenia ochrony podczas jego trwania. Z tytułu urodzenia dziecka pracownikom przysługuje wiele uprawnień, w tym prawo do urlopu macierzyńskiego oraz urlopu rodzicielskiego. Długość tych urlopów może wynosić dla jednego rodzica 52 tygodnie w przypadku urodzenia jednego dziecka i od 65 do 71 tygodni w przypadku urodzenia większej liczby dzieci. Na podstawie art. 91c ust. 1 Karty nauczyciela w sprawach nieuregulowanych w tej Ustawie, a dotyczących stosunku pracy, stosuje się przepisy Kodeksu pracy. Nauczyciele oraz pracownicy placówek oświatowych publicznych i niepublicznych mają prawo do urlopów macierzyńskich na zasadach uregulowanych w dziale ósmym Kodeksu pracy, dotyczącym uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem. Osoby uprawnione do urlopu macierzyńskiego Według Kodeksu pracy osoby uprawnione do korzystania z urlopu macierzyńskiego bądź możliwości pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający temu urlopowi to: • ubezpieczona matka dziecka – matka dziecka niebędąca pracownicą, objęta ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa określonym w Ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych, • ubezpieczony ojciec dziecka – ojciec dziecka niebędący pracownikiem, objęty ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa określonym w Ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych, • pracownik – inny członek najbliższej rodziny – pracownik inny niż pracownik-ojciec wychowujący dziecko, członek najbliższej rodziny, o którym mowa w art. 29 ust. 5 Ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, • inny ubezpieczony członek najbliższej rodziny – niebędący pracownikiem ubezpieczony członek najbliższej rodziny, inny niż ubezpieczony ojciec dziecka. Zgodnie z art. 180 § 1 k.p. prawo do urlopu macierzyńskiego przysługuje pracownicy, która w trakcie trwania stosunku pracy urodziła dziecko. Nie może z niego skorzystać osoba: • zatrudniona na podstawie umowy o dzieło ani na podstawie umowy-zlecenia, chyba że z tytułu umowy zlecenia podlegała dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu – wówczas ma prawo do zasiłku macierzyńskiego odpowiadającego okresowi urlopu macierzyńskiego, • przebywająca na urlopie bezpłatnym, • która w czasie urlopu wychowawczego urodzi kolejne dziecko (w tym przypadku pracownica ma prawo do zasiłku macierzyńskiego odpowiadającego okresowi urlopu macierzyńskiego). Jeżeli w trakcie przebywania na urlopie zdrowotnym nauczycielka urodzi dziecko, wówczas następuje przerwanie tego urlopu i od dnia porodu przysługuje jej urlop macierzyński. W określonych przypadkach prawo do urlopu macierzyńskiego przysługuje ojcu dziecka. Zgodnie z art. 180 § 5 Kodeksu pracy matka w takiej sytuacji musi: • mieć prawo do urlopu macierzyńskiego (pozostawać w stosunku pracy), • przebywać na urlopie macierzyńskim minimum 14 tygodni. Po upływie 14 tygodni matka może zrezygnować z przysługującej jej dalszej części urlopu na rzecz ojca-pracownika lub ojca-ubezpieczonego, jeżeli ten w celu sprawowania opieki nad dzieckiem przerwie działalność zarobkową i złoży do swojego pracodawcy bądź do właściwej jednostki ZUS-u wniosek o udzielenie mu urlopu macierzyńskiego/wypłaty zasiłku macierzyńskiego. Wymiar urlopu macierzyńskiego W myśl art. 180 § 1 k.p. pracownicy przysługuje – w zależności od liczby urodzonych dzieci – urlop macierzyński w wymiarze: Liczba urodzonych dzieci przy jednym porodzie Wymiar urlopu 1 20 tygodni 2 31 tygodni 3 33 tygodnie 4 35 tygodni 5 i więcej 37 tygodni Wymiar urlopu macierzyńskiego nie zależy w żaden sposób od tego, czy jest to pierwszy, czy kolejny poród pracownicy. Zgodnie z art. 1831 Kodeksu pracy przy udzielaniu urlopu macierzyńskiego tydzień należy liczyć jako siedem dni kalendarzowych. Należy podkreślić, że urlop macierzyński jest dla pracownicy obowiązkowy. Z uprawnienia tego może zrezygnować jedynie w przypadkach przewidzianych przepisami prawa. Przed przewidywaną datą porodu może przypadać nie więcej niż sześć tygodni urlopu macierzyńskiego (art. 180 § 2 Kodeksu pracy). Ustawodawca wprowadził maksymalny wymiar urlopu macierzyńskiego, który można wykorzystać jeszcze przed rozwiązaniem. Przepis nie zastrzega, że część urlopu macierzyńskiego przed porodem może być wykorzystana tylko w sześciu tygodniach, zatem pracownica może złożyć wniosek o udzielenie jej np. 10 albo 24 dni urlopu przed planowaną datą porodu. Przykład Pracownica 20 kwietnia 2023 r. złożyła wniosek o tydzień urlopu przed przewidywaną datą porodu. W związku z urodzeniem dziecka 27 kwietnia 2023 r. jest uprawniona do wykorzystania jeszcze 19 tygodni podstawowego urlopu macierzyńskiego, czyli różnicy pomiędzy 20 tygodniami urlopu macierzyńskiego (w pełnym wymiarze) i tygodniem urlopu wykorzystanym przed porodem. Wniosek o urlop macierzyński Przepisy Kodeksu pracy nie przewidują obowiązku złożenia wniosku o podstawowy urlop macierzyński. Pracodawca może jednak ze względów praktycznych wprowadzić taki wymóg w celu prawidłowego wyliczenia długości przysługującego urlopu macierzyńskiego. Wniosek o urlop macierzyński wymagany jest w przypadku chęci skorzystania przez pracownicę z urlopu macierzyńskiego przed przewidywaną datą porodu. Wówczas należy do niego dołączyć zaświadczenie lekarskie określające przewidywany termin urodzenia dziecka (art. 53 ust. 2 Ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa). W przypadku gdy pracownica nie wykorzystuje urlopu macierzyńskiego przed porodem, musi przedłożyć skrócony odpis aktu urodzenia dziecka (art. 53 ust. 2 powyższej Ustawy). Wniosek pisemny o udzielenie tego urlopu zależy od wewnętrznych uregulowań obowiązujących w placówce. Jeżeli pracownica nie korzysta z urlopu macierzyńskiego przed przewidywaną datą porodu, pierwszym dniem urlopu macierzyńskiego jest dzień porodu. Przerwanie urlopu macierzyńskiego Urlop macierzyński powinien być wykorzystany w całości przez kobietę, gdyż ma służyć przede wszystkim ochronie zdrowia jej i dziecka. Zgodnie z art. 180 § 4 i 5 Kodeksu pracy pracownica, po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 14 tygodni urlopu macierzyńskiego, ma prawo zrezygnować z pozostałej jego części. W takim przypadku niewykorzystaną część urlopu macierzyńskiego udziela się ojcu wychowującemu dziecko, który ma status pracownika lub ubezpieczonego podlegającego ubezpieczeniu chorobowemu. Możliwość rezygnacji z części urlopu przez matkę jest ściśle uzależniona od tego, czy ojciec skorzysta z pozostałej jego części. W sytuacji gdy nie ma pracownika-ojca wychowującego dziecko, z którym pracownica mogłaby podzielić urlop macierzyński, musi ona wykorzystać przysługujący jej urlop macierzyński w pełnym wymiarze. Wniosek w sprawie rezygnacji z korzystania z części urlopu macierzyńskiego Pracownica składa pracodawcy wniosek w postaci papierowej lub elektronicznej w sprawie rezygnacji z korzystania z części urlopu macierzyńskiego w terminie nie krótszym niż siedem dni przed przystąpieniem do pracy (art. 180 § 8 Kodeksu pracy). Do wniosku dołącza się dokumenty określone w przepisach wydanych na podstawie art. 1868a Rozporządzenia w sprawie wniosków dotyczących uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem oraz dokumentów dołączanych do takich wniosków. Pracodawca jest zobowiązany do uwzględnienia wniosku pracownicy. Wniosek w sprawie rezygnacji przez pracownicę z pozostałej części urlopu macierzyńskiego po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 14 tygodni takiego urlopu i powrotu do pracy powinien zawierać: • imię i nazwisko pracownicy, • wskazanie terminu powrotu do pracy. Do wniosku pracownica powinna dołączyć: kopię wniosku pracownika-ojca wychowującego dziecko o udzielenie pozostałej części urlopu macierzyńskiego albo kopię oświadczenia ubezpieczonego ojca dziecka o przerwaniu działalności zarobkowej w celu sprawowania opieki nad dzieckiem przez okres odpowiadający okresowi, który pozostał do końca urlopu macierzyńskiego. Wniosek pracownika-ojca o udzielenie urlopu macierzyńskiego Natomiast pracownik-ojciec występuje na piśmie do swojego pracodawcy z wnioskiem o udzielenie urlopu macierzyńskiego. Wskazuje w nim: • termin rozpoczęcia korzystania z należnej mu części urlopu macierzyńskiego, który przypada bezpośrednio po terminie rezygnacji z części urlopu macierzyńskiego przez pracownicę, • imię i nazwisko oraz datę urodzenia dziecka (dzieci), na które ma być udzielona pozostała część urlopu macierzyńskiego, • okres, na który ma być udzielona pozostała część urlopu macierzyńskiego, • oświadczenie pracownika o okresie urlopu macierzyńskiego albo o okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi części urlopu macierzyńskiego, wykorzystanych przed porodem. Do wniosku dołącza: • skrócony odpis aktu urodzenia dziecka lub jego kopię, • oświadczenie matki dziecka o rezygnacji z pozostałej części urlopu macierzyńskiego albo oświadczenie ubezpieczonej-matki dziecka o zamiarze rezygnacji z pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi pozostałej części urlopu macierzyńskiego. Pracodawca ma obowiązek taki wniosek uwzględnić. Przykład Pracownica po urodzeniu dziecka przebywa 10 tygodni na urlopie macierzyńskim. W placówce, w której pracuje, ma dojść do połączenia, dlatego chciałaby wcześniej wrócić do pracy. Będzie to jednak możliwe najwcześniej za cztery tygodnie i tylko w przypadku, gdy ojciec dziecka ma możliwość i chęć wykorzystania pozostałej części tego urlopu. Hospitalizacja dziecka lub matki Do przerwania urlopu macierzyńskiego może dojść również w sytuacji, gdy dziecko wymaga opieki szpitalnej. Zgodnie z art. 181 Kodeksu pracy w razie urodzenia dziecka wymagającego opieki szpitalnej pracownica, która wykorzystała po porodzie osiem tygodni urlopu macierzyńskiego, pozostałą część tego urlopu może wykorzystać w terminie późniejszym, po wyjściu dziecka ze szpitala. Urlop macierzyński może także zostać przerwany przez pracownicę w sytuacji, gdy ona sama wymaga opieki szpitalnej albo przebywa w innym przedsiębiorstwie podmiotu leczniczego wykonującego stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem. Zgodnie z art. 180 § 10 Kodeksu pracy po wykorzystaniu przez pracownicę po porodzie urlopu macierzyńskiego w wymiarze ośmiu tygodni pracownikowi/ubezpieczonemu ojcu lub pracownikowi /ubezpieczonemu-innemu członkowi najbliższej rodziny wychowującemu dziecko przysługuje prawo do części urlopu macierzyńskiego odpowiadającej okresowi, w którym pracownica uprawniona do urlopu wymaga opieki szpitalnej ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem. W tym przypadku urlop macierzyński pracownicy zostaje wstrzymany na okres, w którym korzysta z niego ojciec/inny członek najbliższej rodziny wychowujący dziecko. Należy pamiętać, że łączny wymiar urlopu macierzyńskiego nie może przekroczyć wymiaru przewidzianego dla matki dziecka. Wniosek o udzielenie części urlopu macierzyńskiego w przypadku hospitalizacji matki Wniosek o udzielenie pracownikowi-ojcu wychowującemu dziecko albo pracownikowi- -innemu członkowi najbliższej rodziny części urlopu macierzyńskiego, w przypadku przerwania urlopu macierzyńskiego przez pracownicę przebywającą w szpitalu albo innym przedsiębiorstwie podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą, powinien zawierać: • imię i nazwisko pracownika-ojca wychowującego dziecko albo pracownika-innego członka najbliższej rodziny, • wskazanie daty, od której ma być udzielona część urlopu macierzyńskiego, odpowiadającej dacie, od której pracownica przerwała urlop macierzyński, • oświadczenie pracownika o okresie urlopu macierzyńskiego wykorzystanego przed porodem, • oświadczenie pracownika, w którym zobowiązuje się on do poinformowania pracodawcy o dacie opuszczenia przez pracownicę szpitala albo innego przedsiębiorstwa podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą. Do wniosku należy dołączyć: • oświadczenie pracownicy, która przebywa w szpitalu albo w innym przedsiębiorstwie podmiotu leczniczego, dotyczące daty, od której przerwała ona urlop macierzyński na okres pobytu w szpitalu albo innym przedsiębiorstwie podmiotu leczniczego ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem, • zaświadczenie o terminie przyjęcia pracownicy do placówki, o której mowa w punkcie poprzednim, wystawione przez taką placówkę, • skrócony odpis aktu urodzenia dziecka albo kopia. Pracownica niezdolna do samodzielnej egzystencji W myśl art. 180 § 6 Kodeksu pracy pracownica legitymująca się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji, po wykorzystaniu po porodzie co najmniej ośmiu tygodni urlopu macierzyńskiego, ma prawo zrezygnować z pozostałej części tego urlopu, jeżeli: • pozostałą część urlopu macierzyńskiego wykorzysta pracownik-ojciec wychowujący dziecko albo pracownik-inny członek najbliższej rodziny, • przez okres odpowiadający okresowi, który pozostał do końca urlopu macierzyńskiego, osobistą opiekę nad dzieckiem będzie sprawował ubezpieczony ojciec dziecka albo ubezpieczony-inny członek najbliższej rodziny, który w celu sprawowania tej opieki przerwał działalność zarobkową. Niewykorzystaną część urlopu macierzyńskiego pracodawca udziela, odpowiednio, pracownikowi-ojcu wychowującemu dziecko albo pracownikowi-innemu członkowi najbliższej rodziny na jego wniosek złożony w postaci pisemnej lub elektronicznej, składany w terminie nie krótszym niż 14 dni przed rozpoczęciem korzystania z części urlopu. Wniosek powinien zawierać: • imię i nazwisko pracownika-ojca wychowującego dziecko albo pracownika-innego członka najbliższej rodziny, • imię i nazwisko oraz datę urodzenia dziecka (dzieci), na które ma być udzielona pozostała część urlopu macierzyńskiego, • oświadczenie pracownika o okresie urlopu macierzyńskiego albo o okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi części urlopu macierzyńskiego, wykorzystanych przed porodem, • wskazanie okresu, na który ma być udzielona pozostała część urlopu macierzyńskiego. Do wniosku należy dołączyć: • skrócony odpis aktu urodzenia dziecka (dzieci) albo kopię, • oświadczenie pracownicy o zamiarze rezygnacji z pozostałej części urlopu macierzyńskiego albo oświadczenie ubezpieczonej-matki dziecka o zamiarze rezygnacji z pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi pozostałej części urlopu macierzyńskiego. Porzucenie dziecka lub zgon W przypadku porzucenia dziecka przez pracownicę w czasie urlopu macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi tego urlopu pracownikowi-ojcu wychowującemu dziecko/innemu członkowi najbliższej rodziny przysługuje prawo do części urlopu macierzyńskiego przypadającej po dniu porzucenia dziecka, nie wcześniej jednak niż po wykorzystaniu przez pracownicę po porodzie co najmniej ośmiu tygodni urlopu macierzyńskiego (art. 180 § 13 Kodeksu pracy). W razie zgonu pracownicy w czasie urlopu macierzyńskiego pracownikowi-ojcu/innemu najbliższemu członkowi rodziny wychowującemu dziecko przysługuje prawo do niewykorzystanej części tego urlopu (art. 180 § 12 Kodeksu pracy). W razie urodzenia martwego dziecka lub jego zgonu przed upływem ośmiu tygodni życia pracownicy przysługuje urlop macierzyński w wymiarze ośmiu tygodni po porodzie, nie krócej jednak niż przez okres siedmiu dni od dnia zgonu dziecka. Pracownicy, która urodziła więcej niż jedno dziecko przy jednym porodzie, przysługuje w takim przypadku urlop macierzyński w wymiarze stosownym do liczby dzieci pozostałych przy życiu. W razie zgonu dziecka po upływie ośmiu tygodni życia pracownica zachowuje prawo do urlopu macierzyńskiego przez okres siedmiu dni od dnia zgonu dziecka. Pracownicy, która urodziła więcej niż jedno dziecko przy jednym porodzie, przysługuje w takim przypadku urlop macierzyński w wymiarze stosownym do liczby dzieci pozostałych przy życiu (art. 1801 Kodeksu pracy). Pamiętaj! Po nowelizacji przepisów Kodeksu pracy wszystkie wnioski dotyczące urlopów związanych z rodzicielstwem mogą być składane w postaci papierowej lub elektronicznej. Ważne! Dla rodziców, którzy adoptowali dziecko lub przyjęli dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, obowiązują te same zasady dotyczące wymiaru, korzystania z urlopu macierzyńskiego i przerywania. Regulują to przepisy art. 183 § 1–3 oraz ust. 6–7 Kodeksu pracy. Zasiłek macierzyński Zgodnie z art. 31 ust. 1 Ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa miesięczny zasiłek macierzyński za okres ustalony jako okres urlopu macierzyńskiego wynosi 100 proc. podstawy wymiaru zasiłku. Jeżeli pracownica do 21 dni po porodzie złoży wniosek o zasiłek macierzyński za okres urlopu macierzyńskiego lub urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego i urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze (tzw. długi wniosek), zasiłek macierzyński będzie wynosił 81,5 proc. podstawy wymiaru zasiłku (art. 30 a Ustawy o zasiłkach). W przypadku gdy miesięczna kwota zasiłku macierzyńskiego, obliczonego zgodnie z przepisami Ustawy o zasiłkach, jest niższa niż kwota świadczenia rodzicielskiego (obecnie 1000 zł), określonego w Ustawie o świadczeniach rodzinnych kwotę zasiłku macierzyńskiego podwyższa się do wysokości świadczenia rodzicielskiego. Ochrona stosunku pracy podczas urlopu macierzyńskiego Osoba przebywająca na urlopie macierzyńskim podlega szczególnej ochronie przed rozwiązaniem umowy o pracę. Zgodnie z art. 177 § 1 Kodeksu pracy pracodawca nie może prowadzić przygotowań do wypowiedzenia lub rozwiązania bez wypowiedzenia stosunku pracy ani nie może wypowiedzieć ani rozwiązać z pracownikiem umowy o pracę, chyba że: • zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z winy pracownika (art. 52 Kodeksu pracy), • ma miejsce ogłoszenie upadłości bądź likwidacja zakładu pracy (art. 177 § 4 Kodeksu pracy). W okresie urlopów macierzyńskich nie wolno także pogarszać pracownikowi warunków pracy i płacy. Wyjątkowo można zmienić warunki zatrudnienia, tj. wypowiedzieć warunki pracy i płacy, jeżeli u pracodawcy następowałyby zwolnienia grupowe. Należy mieć na uwadze, że stosunek pracy w okresie ochronnym może zostać rozwiązany za wypowiedzeniem dokonanym przez pracownika bądź za porozumieniem stron. Dopuszczenie do pracy po zakończeniu korzystania z urlopu macierzyńskiego Po zakończeniu urlopu macierzyńskiego pracodawca ma obowiązek dopuszczenia pracownika do pracy na dotychczasowym stanowisku (art. 1864 Kodeksu pracy). Jeżeli takie zatrudnienie pracownika nie jest to możliwe (np. z powodu zmian organizacyjnych podczas nieobecności pracownika), pracodawca dopuszcza pracownika do pracy na stanowisku równorzędnym z zajmowanym przed rozpoczęciem urlopu na warunkach nie mniej korzystnych od tych, które obowiązywałyby, gdyby pracownik nie korzystał z urlopu. W przypadku naruszenia przez pracodawcę tego prawa pracownika pracownikowi przysługuje roszczenie o odszkodowanie w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę (art. 183e § 3 Kodeksu pracy). Przydatne wzory: • wniosek o urlop macierzyńskim przed porodem, • wniosek o rezygnację z części urlopu macierzyńskiego, • wniosek o pozostałą część urlopu macierzyńskiego, • wniosek o rezygnację z części urlopu macierzyńskiego, gdy matka jest niezdolna do samodzielnej egzystencji, • wniosek o pozostałą część urlopu macierzyńskiego, gdy matka jest niezdolna do samodzielnej egzystencji, • wniosek o udzielenie części urlopu macierzyńskiego pracownikowi (ojcu) w razie hospitalizacji matki albo przebywania w innym zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne, • wniosek o urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego, • wniosek o rezygnację z części urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, • wniosek o zasiłek macierzyński.