STAN PRAWNY NA 2 KWIETNIA 2021 Obserwacja w przedszkolu – zadania dyrektora i nauczyciela Opracowała: Elżbieta Bukowiecka-Górny, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, społeczny kurator sądu rodzinnego i nieletnich Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1551). Sprawowany przez dyrektora przedszkola nadzór pedagogiczny kojarzy się z czterema for-mami: • ewaluacją wewnętrzną, której wyniki wykorzystuje się do doskonalenia jakości pracy przedszkola, • kontrolą przestrzegania przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej przed-szkola, • wspomaganiem nauczycieli polegającym na prowadzeniu diagnozy pracy przedszkola, planowaniu działań rozwojowych, w tym motywowaniem nauczycieli do doskonalenia zawodowego, prowadzeniem działań rozwojowych, w tym organizowaniem szkoleń i narad oraz • monitorowaniem obszarów pracy przedszkola. Zadania dyrektora w zakresie sprawowanego nadzoru pedagogicznego określone zostały w art. 68 ust. 1 pkt 2 Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe oraz w § 22 ust. 1 Rozporządzenia MEN z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego. W celu realizacji zadań związanych ze sprawowanym nadzorem pedagogicznym dyrektor przedszkola opracowuje na każdy rok szkolny plan nadzoru pedagogicznego, który przedstawia na ze-braniu rady pedagogicznej. W ramach sprawowanego nadzoru pedagogicznego dyrektor, we współpracy z nauczycielami zajmującymi stanowiska kierownicze, w szczególności: • analizuje dokumentację przebiegu nauczania, • obserwuje prowadzone przez nauczycieli zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opie-kuńcze oraz inne zajęcia i czynności wynikające z działalności statutowej przedszkola. Każda obserwacja jest źródłem informacji i spełnia określone funkcje. Istnieje wiele różnych rodzajów obserwacji, np. Stefan Wlazło dokonał podziału obserwacji na: • doradczo-doskonalącą (instruktaż, inspiracja, pomoc), badającą stan faktyczny i umoż-liwiającą wysunięcie odpowiednich wniosków oraz podjęcie działań naprawczych, • kontrolno-oceniającą, umożliwiającą określanie efektów pracy dydaktyczno- -wychowawczej nauczycieli i w tym celu wykorzystywaną najczęściej, • diagnozującą, umożliwiającą badanie osiągnięć rozwojowych dziecka. W literaturze pedagogicznej znajdujemy również podział obserwacji (zwanych także hospita-cjami) na: • tradycyjne (całościowe), • cykliczne, • okolicznościowe (lustracje), • problemowe, zwane tematycznymi Obserwacje tradycyjne są stosowane najpowszechniej. Polegają na obserwacji całych zajęć lub innych form działalności nauczyciela. Pozwalają badać całokształt pracy zarówno peda-goga, jak i dzieci w grupie. Spełniają funkcje kontrolno-oceniające, lecz niekoniecznie sprawdzają się w odniesieniu do młodych, rozpoczynających pracę nauczycieli, dla których właściwy instruktaż i twórcze inspirowanie są niezbędne w dalszej pracy. Obserwacje cykliczne badają pewien cykl działalności pedagogicznej nauczyciela w okre-ślonym, z reguły krótkim czasie. Tworzą zamkniętą tematycznie całość. Mogą być stosowane przy dokonywaniu oceny pracy danego nauczyciela lub w celu porównania pracy wielu nau-czycieli. Obserwacje okolicznościowe (lustracje) są realizowane spontanicznie, nieujęte w planie obserwacji na dany rok szkolny. Polegają na obserwacjach wąskich fragmentów, faktów lub zjawisk z życia przedszkola. Wynikają najczęściej z chwilowej sytuacji i są próbą doraźnego rozwiązania problemu. Spełniają funkcje rozpoznawczo-diagnostyczną i profilaktyczną. Obserwacje problemowe służą diagnozie różnych zjawisk, zachowań i problemów występu-jących w przedszkolu. Ich głównym celem jest zebranie informacji na temat wybranych ob-szarów pracy dydaktycznej i wychowawczej przedszkola. Obserwacje te stosować można jako narzędzia badawcze do prowadzenia wewnętrznej ewaluacji pracy przedszkola, do moni-torowania oraz wspomagania pracy nauczycieli. Umożliwiają rozpoznanie problemów i do-starczają informacji w podejmowaniu decyzji usprawniających pracę przedszkola. Obserwacje problemowe podobne są do obserwacji cyklicznych, jednak ich celem jest zbadanie wę-złowych z punktu widzenia pracy przedszkola problemów. Wymagają odpowiedniej mobili-zacji i zaangażowania w znalezienie rozwiązania. Tego typu obserwacje dyrektor może sto-sować również jako jedno z narzędzi kontroli wewnętrznej przestrzegania przepisów prawa oświatowego. W czasie obserwacji problemowej dyrektor może zbierać informacje np. na temat realizacji podstawy programowej, wykorzystania dostępnych środków dydaktycznych, relacji panują-cych w przedszkolu, występujących problemów wychowawczych czy stosowanych przez nauczycieli metod pracy. Mimo że istnieje kilka rodzajów obserwacji, to ich zakres czy cel może być podobny lub taki sam. Każda obserwacja zawiera w sobie element doradczo-doskonalący, ponieważ wspólne analizowanie i omawianie obserwowanych zajęć ma prowadzić do rozwiązania problemu lub zgromadzenia informacji na dany temat. Każdą obserwację można nazwać problemową, ma bowiem cel (problem), na którym się skupiamy. Stosując ją podczas wewnętrznej ewaluacji, zyskujemy możliwość rozpoznania problemów przedszkola, a zebrane informacje pozwolą dyrektorowi podejmować decyzje usprawniające pracę przedszkola. Dobrze zorganizowana obserwacja jest czynnością zamierzoną, celową, prowadzoną w naturalnych warunkach. Po-zwala gromadzić informacje poprzez postrzeganie zachodzących procesów, zdarzeń, zjawisk i faktów w bezpośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora. Powinna być obiektywna, rzetelna i wnikliwa. Zadania dyrektora w procesie prowadzenia obserwacji Aby obserwacje pozwalały na zgromadzenie rzetelnych informacji, muszą podlegać określo-nym zasadom. 1. Każda obserwacja powinna być zaplanowana i przemyślana. Prowadzona od przypadku do przypadku nie spełni swojego zadania. Pierwszym i najważniejszym krokiem dyrektora jest zaplanowanie obserwacji i ujęcie ich w planie nadzoru pedagogicznego na dany rok szkolny. Plan obserwacji musi być spójny z planem nadzoru pedagogicznego, a cele i ich zakresy powinny wynikać z wniosków dyrektora ze sprawowanego nadzoru. Zakres ob-serwacji może wynikać również z celów ewaluacji wewnętrznej na dany rok szkolny lub wybranych przez radę pedagogiczną zagadnień, uznanych w przedszkolu za istotne. Dy-rektor może zaplanować obserwacje również w związku z realizacją zadań określonych w planach rozwoju zawodowego nauczycieli ubiegających się o wyższy stopień awansu zawodowego, skupiając się na określonym zagadnieniu badanym w danym roku szkolnym, wynikającym np. z kierunków polityki oświatowej państwa, np. na kształtowaniu postaw społecznych, aktywności dzieci podczas zajęć czy współpracy przedszkola ze śro-dowiskiem lokalnym. Obserwacje można prowadzić również w związku z dokonywaną oceną dorobku zawodowego nauczyciela lub oceną pracy nauczyciela. Planując obserwa-cje w planie nadzoru pedagogicznego, warto określić przewidywane terminy ich realizacji, odnosząc je do zajęć i czynności poszczególnych nauczycieli. 2. Po zaplanowaniu obserwacji należy się do niej przygotować. Warto zapoznać się z zapi-sami, jakich nauczyciel dokonał w miesięcznym planie pracy i w dzienniku zajęć, a także z realizowanymi treściami podstawy programowej wychowania przedszkolnego. Warto przypomnieć sobie przebieg pracy nauczyciela, u którego prowadzona będzie obserwacja, przyjrzeć się, jakim warsztatem pracy dysponuje oraz poznać charakterystykę dzieci w grupie. Gromadząc te informacje wcześniej, dyrektor przygotowuje się jednocześnie do przeprowadzenia z nauczycielem rozmowy przed obserwacją. 3. Przed obserwacją problemową należy przeprowadzić z nauczycielem rozmowę. Jeśli jest to planowana obserwacja, nauczyciel powinien znać jej cel, a więc problem, na który dyrektor będzie szczególnie zwracał uwagę. Rozmowa powinna służyć wzajemnemu poin-formowaniu się o trudnościach i problemach, na których się skupiamy, rozważaniom o dzieciach w grupie oraz metodach i formach pracy stosowanych podczas danych zajęć. Ważnym zadaniem dyrektora jest dokładne wyjaśnienie nauczycielowi, na czym skoncen-truje się podczas obserwacji, jaki problem chce dostrzec lub wyjaśnić i jakich użyje na-rzędzi. Nauczyciel powinien dowiedzieć się, w jaki sposób będzie obserwowana jego pra-ca i czemu ma to służyć. Warto też, by miał świadomość, że jest nie tylko obiektem ob-serwacji, ale i jej współuczestnikiem oraz równorzędną stroną tego procesu. Świadomość ta pozwoli mu oswoić się z działaniami dyrektora oraz poznać swoją rolę i zadania, a jed-nocześnie da mu poczucie psychicznego bezpieczeństwa. 4. Dyrektor musi przygotować narzędzia do prowadzenia obserwacji, które będą wykorzy-stane podczas obserwacji, do rozmowy przed nią, rozmowy po, a także do przeprowadza-nia analiz obserwowanych problemów. Narzędzia do obserwacji, tworzy się najczęściej wewnątrz danego przedszkola, ale można też korzystać z gotowych wzorów po ich dosto-sowaniu do potrzeb swojej placówki. Wszystkie stosowane w danym przedszkolu narzę-dzia do obserwacji powinny być znane nauczycielom. 5. Następnie dyrektor podsumowuje i ocenia obserwowane zajęcia i pracę nauczyciela. Na tym etapie porządkuje zgromadzony materiał obserwacyjny, analizuje swoje spostrzeżenia, dokonując uogólnień, by sformułować wnioski wskazujące na sposób rozwiązania obserwowanego problemu. Wnioski te przekazuje nauczycielowi podczas rozmowy po obserwacji, po uprzednim wysłuchaniu jego uwag i przemyśleń na temat przeprowadzo-nych przez niego zajęć. Obserwujący powinien przekazać uporządkowaną informację zwrotną, np. jakie działania nauczyciela przyniosły oczekiwane efekty, pozwoliły osiągnąć zamierzony cel, jakie działania spowodowały, że nauczyciel nie uzyskał oczekiwanych efektów i dlaczego, oraz jakie działania warto podjąć w dalszej kolejności i dlaczego. Dyrektor powinien być konkretny i stosować pozytywne wzmocnienia. Krytyka wymaga również precyzyjnego i opisowego języka. Ważny jest wzajemny szacunek partnerów rozmowy, okazywanie zrozumienia i tolerancji dla odmiennych poglądów, uważne wysłuchanie nauczyciela, okazanie zainteresowania jego problemami i uwzględnienie jego samopoczucia oraz wyjaśnienie korzyści płynących z propozycji dyrektora. Rozmowa powinna przebiegać w spokojnej, partnerskiej atmosferze. Służy ona ustaleniu zaleceń po obserwacji i terminu ich wykonania. Aby spełniła swoją funkcję, należy ją przeprowadzić w krótkim terminie po obserwacji. Wiele ważnych faktów może bowiem ulec zapomnieniu – zwłaszcza tych, które nie zostały zarejestrowane i mogą umknąć uwadze dyrektora czy obserwowanego nauczyciela. 6. Na koniec dyrektor kontroluje wykonanie zaleceń ustalonych podczas rozmowy po ob-serwacji. Kontrola powinna odbyć się w niedługim czasie po upływie terminu realizacji wydanych zaleceń. Stosując różne formy kontroli, dyrektor ma możliwość porównać obecny stan z treścią zaleceń i dokonać rozliczenia ich realizacji, a następnie wspólnie z nauczycielem określić, jakie problemy udało się rozwiązać. W następnej kolejności ustala się wnioski pokontrolne. Prowadzenie obserwacji pracy nauczycieli jest trudnym zadaniem dla dyrektora. Wymaga od niego fachowego przygotowania, obiektywności, opanowania, sprawiedliwości oraz znajomo-ści zasad skutecznej komunikacji. Warto wprowadzić w przedszkolu zasady przeprowadzania obserwacji (nie ma w tym zakresie uregulowań prawnych). Procedury powinny precyzyjnie określać, jakie zasady obserwacji obowiązują dyrektora i nauczycieli. Ułatwią one komunika-cję i pozwolą sprawniej rozwiązywać ewentualne problemy. Ponadto należy uświadomić nau-czycieli, że dyrektor ma również prawo do obserwacji niezapowiedzianej w sytuacjach wyjąt-kowych, wymagających jego reakcji, w celu sprawdzenia niepokojących sygnałów na temat nauczyciela lub dzieci. Zadania nauczycieli w procesie obserwacji 1. Przygotowanie scenariusza planowanych zajęć (określenie tematu i celu zajęć, realizowa-nych treści programowych, metod pracy z dzieckiem, środków dydaktycznych, aranżacja przestrzeni itd.). 2. Odbycie rozmowy z dyrektorem przedszkola przed obserwacją, podczas której nauczyciel przedstawia swoją koncepcję działań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, zaprezentuje problem do zdiagnozowania. Podczas rozmowy nauczyciel powinien przy-bliżyć plan działania, który pozwoli zaobserwować określoną strategię. Nauczyciel może zaproponować sposób podejścia do problemu, zaprezentować, jakie środki dydaktyczne zastosuje w sytuacji, gdy problem dotyczy spraw wychowawczych, problemów w grupie. Powinien również dokonać charakterystyki grupy, określić predyspozycje dzieci oraz ocenić ich mocne i słabe strony. 3. Przeprowadzenie zajęć w obecności dyrektora. 4. Odbycie rozmowy po obserwacji. Może mieć ona następujący przebieg: nauczyciel przed-stawia cele, jakie założył do osiągnięcia, zaplanowane treści edukacyjne, sposób organi-zacji zajęć oraz metody, za pomocą których osiągnął zamierzony cel. Wyjaśnienia i uwagi nauczyciela mogą dotyczyć oceny jakości prowadzonych zajęć, uzasadnienia zrealizowa-nych czynności (celowość, efektywność), odnosić się do ewentualnych przyczyn niepo-wodzeń i niedociągnięć, mogą wyrazić mocne i słabe strony zajęć oraz zawierać wnioski do doskonalenia zawodowego. Dzięki prowadzonym w przedszkolu obserwacjom zajęć, dyrektor ma możliwość zebrania informacji na temat jakości i poprawności prowadzonych zajęć dydaktycznych, wychowaw-czych i opiekuńczych oraz innych zajęć i czynności wynikających z działalności statutowej przedszkola. Informacje te wykorzystuje się następnie do diagnozowania jakości pracy przed-szkola, sformułowania ewentualnych trudności w realizacji zadań oraz dokonania indywidu-alnych ocen pracy nauczycieli przedszkola.