STAN PRAWNY NA 9 KWIETNIA 2019 r. Uczeń niedostosowany społecznie Opracowała i zaktualizowała: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, wieloletni kurator społecznego sądu rodzinnego i dla nieletnich Podstawa prawna: • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2015 r. w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii (Dz.U. z 2015 r. poz. 1249 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 stycznia 2018 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii (Dz.U. z 2018 r. poz. 214), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji (Dz.U. z 2017 r. poz. 1646), • Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. z 2018 r. poz. 969), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 2 listopada 2015 r. w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach (Dz.U. z 2015 r. poz. 1872 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (Dz.U. z 2017 r. poz. 1578 ze zm.). Niedostosowanie społeczne według Lidii Mościckiej to stan, w którym system zachowań, działań i środków zmierzających do zaspokojenia istotnych dla jednostki potrzeb realizowany jest w sposób społecznie nieakceptowany, zakazany przez kodeks prawny, obyczajowy bądź etyczny. Z kolei Maria Przetacznikowa i Maria Sulkowska postrzegają je jako zaburzenia w zachowaniu, które występują w stopniu tak silnym i głębokim, że utrudniają lub uniemożliwiają dziecku normalne współżycie z ludźmi. Diagnoza niedostosowania społecznego Proces niedostosowania postępuje powoli i najczęściej zaczyna się już w wieku przedszkolnym. Objawia się tym, że dziecko nie podporządkowuje się zasadom obowiązującym w grupie, nie wykonuje poleceń nauczyciela, wymusza siłą swoje potrzeby. Mimo możliwości wczesnego wystąpienia niektórych objawów, niedostosowanie społeczne można stwierdzić dopiero, kiedy dziecko skończyło 13 rok życia i zaczyna w pełni odpowiadać za swoje czyny – również prawnie. Do tego czasu mówić można o zagrożeniu niedostosowaniem społecznym czy – jak określa je prawodawstwo – o demoralizacji. Czynniki, które na nią wskazują, to: • akty naruszania zasad współżycia społecznego, • popełnianie czynu zabronionego, • systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, • używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, • uprawianie nierządu, • włóczęgostwo, • udział w grupach przestępczych. Zaobserwowanie podobnych zachowań musi pociągać za sobą natychmiastowe kroki przeciwdziałające procesowi niedostosowania. Placówka oświatowa ma w tym zakresie szczególne obowiązki. Przyczyny niedostosowania społecznego Znaczny wpływ na sposób funkcjonowania danej osoby ma także biologia. Uwarunkowania fizjologiczne, które stwarzają podwaliny dla rozwoju dziecka, znacznie pomagają w wychowaniu lub wręcz odwrotnie – stoją na przeszkodzie w uwewnętrznieniu obowiązujących norm. Nie da się wpływać na pewne uwarunkowania genetyczne. To one przeważnie odpowiedzialne są za poziom intelektualny dziecka oraz zaburzenia psychiczne, które mogą się rozwinąć w przyszłości w pełnoobjawową chorobę wymagającą leczenia psychiatrycznego. Funkcjonowanie dziecka determinowane jest także przez mechaniczne uszkodzenie centralnego układu nerwowego (CUN), zwłaszcza płatu czołowego mózgu, np. w wyniku wypadku lub nieprawidłowo przebiegającej ciąży. Dysfunkcja ta powoduje generowanie zachowań o charakterze psychopatycznym i kształtuje zachowania charakteryzujące się popędliwością, brakiem umiejętności odroczenia swoich potrzeb, pozbawione empatii. Niski poziom intelektualny na pograniczu lub też poniżej normy powoduje, że dziecko funkcjonuje poniżej swojego wieku metrykalnego. Nie rozumie lub nie pamięta obowiązujących zasad. Natomiast rozwijająca się choroba psychiczna na tyle burzy jego osobowość i wprowadza zamęt w wewnętrznym świecie, że uniemożliwia prawidłowe, zgodne z obowiązującymi zasadami funkcjonowanie w społeczeństwie. Ogromny wpływ na przestrzeganie granic mają hormony. W wieku dojrzewania ich wydzielanie ulega licznym zakłóceniom, co powoduje tzw. huśtawkę hormonalną. Wpływa ona na ciągłe zmiany nastroju, labilność emocjonalną, poczucie braku zrozumienia przez otoczenie. Czynniki te warunkują podejmowanie przez dojrzewające dziecko nieprzemyślanych decyzji i impulsywnych działań. Jeśli są one niezgodne z prawem – prowadzą do niedostosowania społecznego. Nie mniejszy wpływ na kształtujące się dostosowanie społeczne ma wychowanie. Postawy reprezentowane przez rodziców powinny pozwalać na pewną swobodę, jednak równocześnie kontrolować dziecko tak, by ucząc się, nie popełniało nieodwracalnych błędów, które mogłyby wpłynąć na całe jego życie. Zarówno zbytnia kontrola, jak i nadmierna swoboda, mogą prowadzić do poważnych zakłóceń w rozwoju społecznym. Rodzice wychowują dziecko poprzez modelowanie. Często naśladuje ono zachowania, których jest świadkiem. Jeżeli dziecko w domu obserwuje przejawy agresji, braku tolerancji, uzależnień czy łamania norm, to reprezentuje również takie zachowania w szkole. Jednocześnie jest przekonane, że są one akceptowalne społecznie. Nierzadko rodzice potęgują tę prawidłowość, dodatkowo podważając autorytet nauczycieli oraz wymiaru sprawiedliwości, co znacznie utrudnia narzucenie obowiązujących norm w szkole. Czynnikiem, który dodatkowo nie sprzyja wychowaniu, są media. Epatują one sensacją, tym samym podważając wszelkie autorytety potrzebne dziecku jako wzorzec do naśladowania. Uczeń sprawiający problemy wychowawcze a niedostosowanie społeczne Uczeń niedostosowany społecznie w szkole to dziecko nieprzestrzegające przyjętych i zapisanych w statucie norm społecznych, często wagarujące, dopuszczające się różnorakich aktów przemocy – zarówno fizycznej, psychicznej, jak i werbalnej. Niejednokrotnie to lider grupy, która dopuszcza się nękania, czyli długotrwałego prześladowania wybranego przez siebie ucznia lub nauczyciela. Często przyjmuje środki psychoaktywne, pali papierosy i pije alkohol. Nierzadko ma związek z grupami przestępczymi i bierze udział w czynach karalnych – samemu lub przy udziale kolegów. O tym, że dana osoba jest zdemoralizowana, świadczą wielokrotnie powtarzające się zachowania dysfunkcyjne sprzężone ze sobą. Natomiast czyny karalne oraz przynależność do grup przestępczych traktowane są zawsze jako przejawy znacznego niedostosowania społecznego. W sytuacji odkrycia takich przejawów należy niezwłocznie przekazać odpowiednie informacje organom ścigania i/lub wymiarowi sprawiedliwości. Profilaktyka Szkoła ma obowiązek prowadzić działania profilaktyczne, które przeciwdziałają zachowaniom dysfunkcyjnym u uczniów. Takie działania powinny być zaplanowane w szkolnym programie wychowawczo-profilaktycznym. W związku z tym, że niedostosowanie społeczne przeważnie związane jest z uzależnieniami, zakres działań profilaktycznych i sposób ich realizacji określa Rozporządzenie w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii. Dzieli ona jej zakres na: • profilaktykę uniwersalną – polegającą na wspieraniu wszystkich uczniów i wychowanków w prawidłowym rozwoju i zdrowym stylu życia oraz podejmowaniu działań, których celem jest ograniczenie zachowań ryzykownych niezależnie od poziomu ich ryzyka, • profilaktykę selektywną – wspierającą uczniów oraz wychowanków, którzy ze względu na swoją sytuację rodzinną, środowiskową lub/i uwarunkowania biologiczne są w wyższym stopniu narażeni na rozwój zachowań ryzykownych, • profilaktykę wskazującą – mającą na celu wspieranie uczniów i wychowanków, u których rozpoznano występowanie zachowań ryzykownych, w tym wczesne objawy używania środków psychoaktywnych. Ścieżka postępowania Zgodnie z prawem uczeń, który zachowuje się dysfunkcyjnie, wymaga wsparcia i natychmiastowej reakcji ze strony pracowników szkoły. Początkowo, kiedy zachowania te mają jedynie charakter incydentalny i jednostkowy, jest ona udzielana na podstawie skoordynowanych działań wychowawcy, nauczycieli przedmiotowych, specjalistów oraz rodziców. Jedynym wymaganym dokumentem na tym etapie jest przekazany rodzicom spis podejmowanych działań, ich wymiar oraz czas udzielania wsparcia. Rodzice powinni potwierdzić otrzymanie dokumentu po to, by w teczce, w której jest gromadzona dokumentacja ucznia mówiąca o udzielanej mu pomocy psychologiczno-pedagogicznej, znalazł się dowód potwierdzający współpracę i podejmowane w celu wsparcia kroki. Jeżeli działanie to jest niewystarczające, co potwierdzają nasilające się sytuacje świadczące o posuwającym się procesie niedostosowania społecznego, konieczne jest powiadomienie o zaobserwowanych problemach przedstawicieli sądu rodzinnego i nieletnich. Postępowanie takie wynika z prawa, jakie nakłada na szkołę w szczególny sposób Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Niedopełnienie tej powinności może być potraktowane jako zaniechanie obowiązków służbowych wykonywanych przez funkcjonariusza państwowego, którym jest nauczyciel pełniący swoje zawodowe zadania. Na wniosek sądu rodzinnego kurator sporządza wywiad środowiskowy, podczas którego przedstawiciel prawa szczegółowo bada sytuację rodzinną dziecka oraz jego rodziców/opiekunów prawnych. Zazwyczaj również zbiera informacje w szkole i ewentualnie w świetlicy środowiskowej, do której uczęszcza uczeń. Na tej podstawie sąd podejmuje decyzję o umorzeniu sprawy lub przekazuje ją do dalszej diagnozy specjalistom Rodzinnego Ośrodka Diagnostyczno-Konsultacyjnego, którzy na podstawie badań psychologiczno-pedagogicznych, ostatnich ocen dziecka, analizy kilku zeszytów przedmiotowych, książeczki zdrowia oraz wszelkiej dokumentacji medycznej (wypisy ze szpitali, zaświadczenia lekarskie, informacje o przebytych chorobach) – stwierdzają poziom niedostosowania społecznego. Podstawowym testem stosowanym w tym celu jest badanie opracowane przez Lesława Pytkę. W zależności od stopnia demoralizacji zespół do spraw orzekania, funkcjonujący przy poradni psychologiczno-pedagogicznej, wydaje orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego ze względu na zagrożenie niedostosowaniem społecznym lub niedostosowanie społeczne. Na tej podstawie sąd wydaje postanowienie o umieszczeniu ucznia odpowiednio w Młodzieżowym Ośrodku Socjoterapii lub w Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym. Z dziećmi przebywającymi w MOS-ie, zagrożonymi niedostosowaniem społecznym, pracuje się na zasadzie dobrowolnego kontraktu. Uczniowie uznani za niedostosowanych społecznie, przebywający w MOW-ie są tam umieszczani do osiągnięcia pełnoletności. Uczeń z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego Ponieważ zarówno MOS, jak i MOW, nie są placówkami o charakterze zamkniętym, izolowanym, zdarzają się ucieczki – początkowo tzw. ucieczki adaptacyjne. Jeżeli się one powtarzają, uczniowie kontynuują naukę w macierzystej szkole. Dla uczniów tych dyrektor szkoły tworzy zespoły. Każdy z nich składa się z nauczycieli uczących w klasie dziecka objętego pomocą psychologiczno-pedagogiczną ze względu na zagrożenie bądź niedostosowanie społeczne. W jego skład wchodzą również specjaliści – zazwyczaj pedagog i psycholog szkolny. Ich pracę koordynuje wychowawca klasy. Dyrektor szkoły może do tego zadania wytypować innego pracownika, np. pedagoga szkolnego. Zespół opracowuje Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny. Przewiduje on m.in. współpracę specjalistów z nauczycielami oraz zajęcia o charakterze socjoterapeutycznym lub resocjalizacyjnym. W szkołach ogólnodostępnych nie organizuje się klas specjalnych dla tych uczniów. Zgodnie z prawem nie można ich też umieszczać w klasach integracyjnych, a ich kształcenie może być kontynuowane do: • 18 roku życia – w przypadku szkoły podstawowej, • 24 roku życia – w przypadku szkoły ponadpodstawowej.