Jak nauczyć dziecko altruizmu?

Najprostsza definicja altruizmu to bezinteresowne pomaganie innym ludziom. Według podejścia ewolucyjnego przede wszystkim jesteśmy gotowi do poświęceń na rzecz swoich krewnych. Im silniejsze więzy krwi, tym większa gotowość do ofiarności. Postępujemy tak, gdyż nasze dzieci i kuzyni noszą w sobie te same geny co my. Potrafimy również pomagać niespokrewnionym z nami osobom, lecz w tym przypadku nie jesteśmy do końca bezinteresowni. W wielu sytuacjach współpraca i wzajemna pomoc okazują się bardziej opłacalne niż walka. Biolodzy ten rodzaj altruizmu nazywają odwzajemnionym - pomagam ci, bo liczę, że wesprzesz mnie, kiedy będę w potrzebie.

Psychologia ewolucyjna podkreśla prosty fakt: nasze zachowania zgodne są z logiką ewolucyjną - przetrwały te zachowania, które są przystosowawcze i dzięki którym coś uzyskujemy. Według tej definicji zachowanie altruistyczne to działanie na korzyść innej osoby, bez brania pod uwagę własnych korzyści. Ponoszone są wręcz pewne straty: w działania pomocowe angażujemy swój czas, w którym moglibyśmy realizować własne potrzeby, wkładamy wiele wysiłku i kosztów. Jak pogodzić takie zachowanie z wizją świata, w którym każdy osobnik dba tylko o siebie? Zrozumiałe - w ramach teorii samolubnego genu - wydają się zachowania altruistyczne kierowane do osób z nami spokrewnionych: pomagając im, zwiększamy szanse przekazania kolejnym pokoleniom wspólnych nam genów. Jak wyjaśnia się zachowania altruistyczne przejawiane wobec zupełnie obcych ludzi?

Paradoks altruizmu wyjaśnia wspomniana teoria altruizmu odwzajemnionego: pomagając innym, zwiększamy prawdopodobieństwo, że pewnego dnia inni pomogą nam. Nie dotyczy to tylko osób, którym wcześniej pomogliśmy, lecz i innych członków grupy, którzy nas znają i wiedzą o naszych działaniach. Oni także robią to zgodnie ze swoim jak najlepiej pojętym interesem, gdyż mogą oczekiwać, w razie potrzeby, rewanżu z naszej strony. Zachowania altruistyczne przetrwały nie wbrew prawom ewolucji, ale wskutek tego, że są przystosowawcze. Statystycznie opłaca się nawet ryzyko, czasami realne, które podejmują osoby poświęcające się dla innych. Tendencja do podejmowania zachowań altruistycznych zostaje w ten sposób utrwalona i według psychologów ewolucyjnych - jako korzystna - jest przekazywana z pokolenia na pokolenie jako zachowanie gatunkowe.

Z zachowaniami altruistycznymi związany jest określony rejon mózgu - tylna część górnej bruzdy skroniowej. Dzięki badaniom wiadomo, że jest to obszar zaangażowany w rozpoznawanie relacji społecznych. Z altruizmem wydają się związane nie tylko konkretne rejony mózgu, ale też specjalny rodzaj komórek nerwowych. Są to neurony lustrzane; upraszczając - pozwalają one wczuwać się w sytuację innych ludzi, co stanowi podstawę altruizmu. Występują one dość licznie m. in. w opisanej bruździe skroniowej.

Jednak nie tylko geny i ewolucja wpływają na nasze zachowanie. Aby małego człowieka wyposażyć w odpowiednie umiejętności, pozwalające mu funkcjonować w grupie, niezbędne jest rozwijanie jego kompetencji społecznych. Kompetencje emocjonalne i społeczne są równie ważne dla osiągnięcia sukcesu w życiu jak inteligencja poznawcza. Zaletą tzw. inteligencji emocjonalnej, w przeciwieństwie do zdolności poznawczych, jest to, że można ją kształtować w każdym okresie życia. Inteligencja emocjonalna (EQ) i inteligencja poznawcza (IQ) nie są przeciwieństwami, lecz zachodzą między nimi liczne zależności. Dzieci o rozwiniętej empatii, czyli posiadające zdolność do wczuwania się w stany emocjonalne innych osób (co jest pierwszym krokiem do altruizmu) oraz wyposażone w odpowiednie kompetencje społeczne, są bardziej lubiane i łatwiej nawiązują relacje przyjacielskie. Nowe relacje wiążą się z kolejnymi doświadczeniami, pozwalają na uczenie się od rówieśników, co jest czynnikiem stymulującym rozwój.

W rozwoju społecznym dziecka ważne miejsce zajmuje kształtowanie się mechanizmów psychicznych, które są źródłem zachowań podejmowanych dla dobra innych ludzi, tj. zachowań prospołecznych. U dzieci w młodszym wieku nie są one jeszcze w pełni rozwinięte. Często jednak dzieci rozumieją cudze potrzeby i potrafią udzielać bezinteresownej pomocy osobie, która jej potrzebuje. W tym wieku niektóre dzieci przejawiają zachowania typu altruistycznego, często jednak jest to altruizm warunkowy: wtedy, gdy nie trzeba poświęcać zbyt ważnych wartości lub gdy sytuacja jest pozbawiona elementów rywalizacji.