Jak skutecznie przeciwdziałać niepożądanym zachowaniom dziecka

Dziecko nie je. Krzyczy. Bije inne dzieci. Nie można go nawet na chwilę zostawić samego. Jest nieposłuszne. Kopie i płacze. Lista niewłaściwych, niepożądanych zachowań dzieci mogłaby być bardzo długa. Dziwaczne i niepożądane zachowania opłacają się - absorbują więcej uwagi rodziców i wychowawców. Każdy opiekun ma swoją słabą stronę. Im bardziej niepewnie reaguje, tym więcej korzyści osiąga dziecko ze swego dziwacznego zachowania. Jakie są przyczyny takich zachowań u dzieci?

Kilka lat temu prowadziłam warsztaty z rodzicami dzieci w wieku szkolnym, na których przyglądaliśmy się m.in. niewłaściwym zachowaniom dzieci. Rodzice stworzyli listę czynników wpływających na zachowania dziecka. Oto one (przytaczam w takiej kolejności, w jakiej zostały spisane - jest to kolejność przypadkowa):

sytuacja w domu; osiągnięcia szkolne; stosunek uczuciowy do danej osoby; samodzielność; wcześniejsze doświadczenia związane z daną sytuacją lub osobą, pozycja w grupie (klasie); oczekiwania nauczyciela; sytuacja materialna; wiek; płeć; poczucie własnej wartości; stan zdrowia (choroba lub kalectwo); stan psychofizyczny (wypoczęte, głodne, niewysiusiane…); pogoda; wygląd; grupa społeczna, z której pochodzi; cechy charakteru; oczekiwania rodziców, relacje pomiędzy rodzicami; dodatkowe obowiązki i przeciążenie nimi; kontakty z grupą; nastrój; zasady; zwyczaje; to, co się wydarzyło wcześniej; telewizor, komputer; poczucie akceptacji; poczucie bezpieczeństwa; wiedza; idole jako wzory zachowań; rodzeństwo; zwierzęta; ilość zajęć.

Lista tych czynników jest długa i na pewno jeszcze niepełna. To już pokazuje, jak wiele czynników ma wpływ na reakcje dzieci na codzienne wydarzenia.

Następnie rodzice przyglądali się różnym niepożądanym zachowaniom dzieci i próbowali znaleźć przyczyny tych zachowań. Dla przykładu, zobaczmy możliwe powody takich zachowań, spotykanych na co dzień, jak krzyk i niewykonywanie poleceń rodzica. Według rodziców dziecko nie wykonało ich polecenia, ponieważ:

w tym czasie było zajęte czymś innym; miało inne plany; nie zgadzało się na to; na przekór; z lenistwa; nie lubi wykonywać pewnych prac; miało swoje zdanie; z braku czasu; zapomniało; nie zdawało sobie sprawy, że to ważne; w myśl zasady: "co masz zrobić dzisiaj, zrób jutro - będziesz miał dzień wolnego"; słuchało walkmana i nie słyszało; nie słyszało - bo tak było czymś zajęte; jest w towarzystwie kolegów i nie chce, by uznali go za słabeusza.

Jeżeli chodzi o krzyk dziecka, rodzice podali następujące przyczyny:

chciało wyładować gniew; nie potrafi inaczej okazać złości; boi się; coś je zabolało; chciało zwrócić na siebie uwagę; poczuło się bezsilne; chce przekrzyczeć innych - zwrócić na siebie uwagę; nie kontroluje swych emocji; świetnie się bawi; zamyśliło się i powiedziało coś za głośno; uderzyło się; ktoś je uderzył; przestraszyło się czegoś; jest złe i zdenerwowane; zna takie wzorce z domu; jest poirytowane; zmęczone; powiela zachowanie dorosłych; chce wywołać posłuch dla siebie - zostać zauważone; chce coś wymusić; nie potrafi radzić sobie ze swoimi emocjami; chce coś zdobyć; chce, by je usłyszeć; myśli, że inaczej nikt go nie zauważy; odruchowo.

Jak widać, różne mogą być przyczyny tych samych zachowań u różnych dzieci, jak również u tego samego dziecka w różnym czasie. Zaszufladkowanie zachowań poprzez etykietkę, np. "to zwykłe lenistwo" czy "jesteś taki nieposłuszny/agresywny" zaciemnia sprawę, nie dając pełnego obrazu problemu. Stąd etykietki zachowań niewiele pomagają. Warto dokładnie przyjrzeć się zachowaniu dziecku poprzez odpowiedzenie sobie na kilka pytań:

• Co się zdarzyło bezpośrednio przed niewłaściwym zachowaniem dziecka?
• Co działo się potem?
• Jak ja sam/-a zareagowałem/-am?
• Czy dziecko wkrótce znowu ma jakiś powód, by zachować się niewłaściwie?
• Czy rzeczywiście wyłoniły się istotne podstawy, by w przyszłości tego nie robiło?

Kiedy rozpoczynamy pracę nad zmianą zachowań, warto określić, jakie zachowanie jest zachowaniem poprawnym i możliwym do przyjęcia przez ucznia.

Proponuję spojrzeć na zachowanie z punktu widzenia modelu ABC zachowania. Wyobraźmy sobie, że dziecko rzuca się na podłogę i głośno krzyczy. Jest to trudne zachowanie "B". Zdarzeniem poprzedzającym "A" jest fakt, że inne dziecko zabrało mu jego ulubioną zabawkę. Natomiast następstwem "C" jest reakcja opiekuna, który  początkowo prosi dziecko, by wstało i uspokoiło się, a gdy nie posłucha, wysyła je do pani dyrektor lub zostawia je na podłodze.

Każde zachowanie można w ten sposób podzielić na trzy kolejne fazy:
I. zdarzenie poprzedzające ("A") - czyli to, co nastąpiło bezpośrednio przed nieakceptowanym przez dorosłego zdarzeniem. Najczęściej nie jesteśmy w stanie przewidzieć, kiedy wystąpi trudne zachowanie dziecka, gdyż różne sytuacje i czynniki mogą prowadzić do konfrontacji. Czasami jednak trudne sytuacje powtarzają się w podobnych okolicznościach - warto wówczas zastanowić się, w jakich sytuacjach dziwaczne zachowanie powtarza się. Jeżeli chcemy zmienić niepożądane zachowanie, ważne jest dokładne zdefiniowanie owego zachowania dziecka. Poniżej podaję listę dodatkowych pytań, które ułatwią zdiagnozowanie niepożądanego zachowania:

• czy pojawia się ono o tej samej porze dnia?
• podczas wykonania konkretnej (jakiej?) czynności czy zabawy?
• kiedy dziecko jest poproszone o wykonanie konkretnej (jakiej?) czynności?
• w określonej sytuacji pracy/zabawy: grupowej, indywidualnej, współpracy czy sytuacji wymagającej koncentracji uwagi nauczyciela?
• kiedy dziecko przebywa w określonej grupie rówieśników?
• w odpowiedzi na prowokację pozostałych dzieci?
• w odpowiedzi na konkretne polecenie opiekuna?
• podczas mało ustrukturyzowanej aktywności?
• kiedy dziecko jest nadmiernie pobudzone lub przeładowane nadmiarem bodźców?
• kiedy dziecko jest znudzone, zmęczone?