STAN PRAWNY NA 28 LUTEGO 2020 Zatrudnianie nauczycieli bez wystarczających kwalifikacji Opracowała: Joanna Swadźba, prawnik Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215 ze zm.), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1148 ze zm.) • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli (Dz.U. z 2017 r. poz. 1575 ze zm.) • Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 20 maja 2014 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli szkół artystycznych, placówek kształcenia artystycznego i placówek doskonalenia nauczycieli (Dz.U. z 2014 r. poz. 784). Z zasady stanowisko nauczyciela może zajmować osoba spełniająca przewidziane przepisami prawa wymagania kwalifikacyjne, jednak w pewnych przypadkach dyrektor szkoły ma możliwość zatrudnienia nauczyciela bez wymaganych kwalifikacji. Nie oznacza to dowolności w zatrudnianiu takich osób, bowiem Karta nauczyciela przewiduje pewne ograniczenia i wymagania w tym zakresie. Ogólne wymagania kwalifikacyjne konieczne do zajmowania stanowiska nauczyciela określone zostały w art. 9 ust. 1 KN. Ten przepis w pkt 1 KN zawiera oprócz wymogu posiadania wykształcenia wyższego również wymóg odpowiedniego przygotowania pedagogicznego. Szczegółowe kwalifikacje do zajmowania stanowisk nauczycieli w poszczególnych typach szkół i placówek ustalają akty wykonawcze do Karty nauczyciela. Wśród tych aktów jest Rozporządzenie w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz Rozporządzenie w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli szkół artystycznych, placówek kształcenia artystycznego i placówek doskonalenia nauczycieli. Natomiast odrębnie określone są wymagania kwalifikacyjne nauczycieli religii. Zawarte zostały w porozumieniach zawartych między ministrem właściwym do spraw oświaty i wychowania oraz władzami poszczególnych kościołów: • w Porozumieniu pomiędzy Konferencją Episkopatu Polski oraz Ministrem Edukacji Narodowej z dnia kwietnia 2019 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii (Dz.Urz. MEN z 2019 r. poz. 9), • w Porozumieniu pomiędzy Polską Radą Ekumeniczną oraz Ministerstwem Edukacji Narodowej z dnia 24 kwietnia 2013 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii kościołów zrzeszonych w Polskiej Radzie Ekumenicznej (Dz.Urz. MEN z 2013 r. poz. 11), • w Porozumieniu pomiędzy Zarządem Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego a Ministrem Edukacji Narodowej z dnia 13 lutego 1995 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii (Dz.Urz. MEN z 1995 r. Nr 3 poz. 7), • w Porozumieniu pomiędzy Naczelną Radą Kościoła Zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz Ministrem Edukacji Narodowej z dnia 12 lipca 2012 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii (Dz.Urz. MEN z 2012 r. poz. 14), • w Porozumieniu pomiędzy Aliansem Ewangelicznym w Rzeczypospolitej Polskiej oraz Ministrem Edukacji Narodowej z dnia 8 maja 2012 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii Kościołów zrzeszonych w Aliansie Ewangelicznym w Rzeczypospolitej Polskiej i z nim współpracujących (Dz.Urz. MEN z 2012 r. poz. 9), • w Porozumieniu pomiędzy Ewangelicznym Związkiem Braterskim w Rzeczypospolitej Polskiej oraz Ministrem Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2013 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii (Dz.Urz. MEN z 2013 r. poz. 7). Wymagania kwalifikacyjne nauczycieli są określone w Karcie nauczyciela oraz przepisach wykonawczych do tej Ustawy. Dotyczą zarówno nauczycieli szkół publicznych jak i niepublicznych. Z zasady, zatrudniony nauczyciel powinien posiadać wymagane kwalifikacje do zajmowania danego stanowiska. Karta nauczyciela przewiduje jednak pewne odstępstwa od tej reguły. Jak zwraca uwagę Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie, zatrudnianie nauczyciela bez kwalifikacji jest absolutnym wyjątkiem możliwym do zrealizowania tylko w sytuacjach ściśle określonych w przepisach. Zawsze jest to zatrudnienie terminowe, a jego potrzeba nie ma nic wspólnego z dopingowaniem nauczyciela do uzyskania wyższego stopnia wykształcenia (por. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 25 września 2008 r., 1465/07). Brak przygotowania pedagogicznego Zgodnie z treścią art. 10 ust. 3 KN, w szczególnych przypadkach uzasadnionych potrzebami szkoły jest dopuszczalne nawiązanie stosunku pracy z osobą rozpoczynającą pracę w szkole i posiadającą odpowiedni poziom wykształcenia, lecz niemającą przygotowania pedagogicznego, o ile ta osoba zobowiąże się do uzyskania przygotowania pedagogicznego w trakcie odbywania stażu. Mimo że Ustawa tego nie precyzuje, wskazana jest chociażby dla celów dowodowych pisemna forma takiej deklaracji. Dyrektor nawiązuje stosunek pracy z taką osobą bez konieczności uzyskiwania zgody kuratora oświaty. Zatrudnienia takiego nauczyciela Ustawa nie uzależnia od wcześniejszego wyrażenia zgody przez kuratora oświaty. W przepisie opisanym wyżej ustawodawca przewidział również sytuację, w której nauczyciel nieposiadający przygotowania pedagogicznego, mimo wcześniejszego zobowiązania do jego uzupełnienia, nie uzyska w pierwszym roku pracy w szkole przygotowania pedagogicznego. Jeżeli nauczyciel nie uzyska przygotowania pedagogicznego z przyczyn niezależnych od niego, to może zostać zawarta z nim umowa o pracę na jeden kolejny rok szkolny. W konsekwencji, również staż wymagany do ubiegania się o awans na stopień nauczyciela kontraktowego przedłuża się do czasu uzyskania przygotowania pedagogicznego. Reasumując, jest możliwe zatrudnienie osoby nieposiadającej przygotowania pedagogicznego, jeżeli zostaną spełnione następujące przesłanki: • istnieje szczególny przypadek uzasadniony potrzebami szkoły, • osoba rozpoczyna pracę w szkole, • osoba legitymuje się wymaganym poziomem wykształcenia – ma ukończone studia wyższe na kierunku/specjalności zgodnym z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć albo na kierunku, którego zakres jest określony w standardzie kształcenia dla tego kierunku studiów w grupie treści podstawowych i kierunkowych obejmuje treści nauczanego przedmiotu lub prowadzonych zajęć, • zobowiązuje się do uzyskania przygotowania pedagogicznego. Brak odpowiednich kwalifikacji W przypadku zaistnienia potrzeby wynikającej z organizacji nauczania lub zastępstwa nieobecnego nauczyciela, również w trakcie roku szkolnego, jeżeli nie ma możliwości zatrudnienia osoby posiadającej wymagane kwalifikacje, można za zgodą organu sprawującego nadzór pedagogiczny zatrudnić nauczyciela, który nie spełnia warunku posiadania kwalifikacji wymaganych do zajmowania danego stanowiska. W takiej sytuacji nauczyciel zostaje zatrudniony na podstawie umowy o pracę na czas określony (art. 10 ust. 7 i 9 KN). W związku z tym, że do zatrudnienia nauczyciela bez wymaganych kwalifikacji konieczna jest zgoda organu sprawującego nadzór pedagogiczny, to należy do tego organu przed nawiązaniem z nauczycielem stosunku pracy wystąpić ze stosownym wnioskiem o wyrażenie zgody na zatrudnienie nauczyciela w tym trybie. O ile jest możliwe zatrudnienie nauczycieli nieposiadających wymaganych kwalifikacji pod pewnymi warunkami i tylko w przypadkach ściśle określonych przepisami, to wiąże się to z określonymi konsekwencjami dla takich nauczycieli. Zgodnie z treścią art. 10 ust. 10 przywoływanej Ustawy, do nauczycieli zatrudnionych bez wymaganych kwalifikacji nie stosuje się przepisów o awansie zawodowym. W praktyce oznacza to, że jeżeli nauczyciel został zatrudniony bez wymaganych kwalifikacji i uzyskał w trakcie pierwszego roku pracy wymagane wykształcenie, to należy uznać, że w tym roku jest wyłączony z możliwości stosowania wobec niego przepisów o uzyskiwaniu stopni awansu zawodowego, co jest równoznaczne z zakazem rozpoczynania stażu (por. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 25 września 2008 r., 1465/07). Zatem taki nauczyciel nie rozpoczyna ani nie kontynuuje rozpoczętego stażu. Kolejnym skutkiem prawnym zatrudnienia nauczyciela bez kwalifikacji jest obowiązek zawarcia przez pracodawcę z takim nauczycielem, za zgodą organu sprawującego nadzór pedagogiczny, umowy terminowej (umowa na czas określony). Natomiast do celów płacowych nauczyciele ci traktowani są jak stażyści (art. 10 ust. 10 KN). To oznacza, że niezależnie od posiadanego stopnia awansu zawodowego (kontraktowy, mianowany, dyplomowany) nauczyciel nieposiadający wymaganych kwalifikacji dla celów płacowych traktowany jest jak nauczyciel stażysta. Reasumując, zatrudnienie nauczyciela niespełniającego wymagań kwalifikacyjnych jest możliwe, jeżeli: • istnieje potrzeba wynikająca z organizacji nauczania lub istnieje potrzeba wynikająca z zastępstwa nieobecnego nauczyciela, • jest brak możliwości zatrudnienia nauczyciela posiadającego wymagane kwalifikacje, • dyrektor szkoły wystąpi z wnioskiem do kuratora oświaty o wyrażenie zgody na zatrudnienie nauczyciela niespełniającego wymagań kwalifikacyjnych, • kurator oświaty wyrazi zgodę na zatrudnienie nauczyciela bez wymaganych kwalifikacji. Brak odpowiednich kwalifikacji – regulacje wynikające z Ustawy Prawo oświatowe Kolejnym wyjątkiem od obowiązku zatrudniania w szkole nauczycieli posiadających odpowiednie kwalifikacje jest art. 15 ust. 2 Prawa oświatowego. Dopuszcza w uzasadnionych przypadkach w szkole publicznej – za zgodą kuratora, a w przypadku szkoły artystycznej – ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, zatrudnienie osoby niebędącej nauczycielem, ale posiadającej przygotowanie uznane przez dyrektora szkoły za odpowiednie do prowadzenia danych zajęć. Taką osobę zatrudnia się na podstawie umowy o pracę na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy. Do osób zatrudnionych w trybie art. 15 ust. 2 Prawa oświatowego odnoszą się także niektóre regulacje określone w Karcie nauczyciela. W stosunku do takich osób („nienauczycieli”) dyrektor szkoły powinien zastosować odpowiednio przepisy dotyczące tygodniowego, obowiązkowego wymiaru godzin zajęć edukacyjnych nauczycieli oraz ustalić wynagrodzenie nie wyższe niż przewidziane dla nauczyciela dyplomowanego. Organ prowadzący szkołę może upoważnić dyrektora szkoły, w indywidualnym przypadku do przyznania wyższego wynagrodzenia. Przywołany wyżej przepis pozwala zatem na odstępstwo od ogólnej zasady wyrażonej w art. 14 ust. 1 pkt 3 Prawa oświatowego, zgodnie z którą szkoła publiczna ma obowiązek zatrudniać nauczycieli posiadających wymagane kwalifikacje. Należy zaznaczyć, że taka osoba może zostać zatrudniona w szkole jeśli spełnia następujące warunki: • nie toczy się przeciwko niej postępowanie karne w sprawie o umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub dyscyplinarne, • nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub nieumyślne. W celu potwierdzenia spełnienia tego warunku, osoba ta przed nawiązaniem stosunku pracy jest zobowiązana przedstawić dyrektorowi szkoły informację z Krajowego Rejestru Karnego (art. 15 ust. 4 Prawa oświatowego). Powyższe warunki wynikające z art. 15 Ustawy stosuje się również w przypadku zatrudnienia osoby posiadającej przygotowanie zawodowe uznane przez dyrektora szkoły lub placówki za odpowiednie do prowadzenia zajęć z zakresu kształcenia zawodowego, z tym że zatrudnienie takiej osoby następuje za zgodą organu prowadzącego, a w przypadku szkoły artystycznej – za zgodą ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (art. 15ust. 6 upo). Regulacje te znajdują również odpowiednie zastosowanie do placówek artystycznych, placówek, o których mowa w art. 2 pkt 8 Prawa oświatowego (a więc w placówkach zapewniających opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania, czyli bursach oraz domach wczasów dziecięcych), dla uczniów szkół artystycznych i placówek doskonalenia nauczycieli szkół artystycznych, z tym, że zgodę na zatrudnienie osoby niebędącej nauczycielem wyraża minister kultury i dziedzictwa narodowego (art. 15 ust. 5 Ustawy Prawo oświatowe). Warto podkreślić, że opisane wyżej zasady zatrudniania w szkole lub placówce osób niespełniających wymagań kwalifikacyjnych mają również zastosowanie w szkołach niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej. Powyższe wynika z postanowień art. 14 ust. 3 pkt 6 Ustawy Prawo oświatowe. Ustawa Prawo oświatowe w art. 15 ust. 2, ust. 5 i ust. 6 również w odniesieniu do szkół niepublicznych (art. 14 ust. 3 pkt 6) wprowadza możliwość zatrudniania osób niebędących nauczycielami, a posiadających przygotowanie uznane przez dyrektora szkoły za odpowiednie do prowadzenia danych zajęć. Dyrektor może zatrudnić taką osobę w uzasadnionych przypadkach. Przy czym Ustawa nie definiuje, czym jest uzasadniony przypadek. Jest to zwrot niedookreślony i w praktyce stosowanie tego przepisu może budzić wątpliwości. Wykładnia tej regulacji jest możliwa jedynie w odniesieniu do konkretnego przypadku, jednak wydaje się, że uzasadnionym przypadkiem może być obiektywna trudność w znalezieniu osoby spełniającej wymagania kwalifikacyjne na dane stanowisko. Ocena, czy dany przypadek zatrudnienia takiej osoby jest uzasadniony, należy do dyrektora szkoły, jednak nie ulega wątpliwości, że chodzi tu o wyjątkowe sytuacje. Decyzja dyrektora w tym zakresie podlega kontroli organu, który jest zobowiązany wyrazić zgodę na zatrudnienie takiej osoby. W związku z tym, że zatrudnienie osoby niebędącej nauczycielem w trybie art. 15 ust. 2, 5 i 6 Ustawy Prawo oświatowe wymaga zgody kuratora oświaty, odpowiednio organu prowadzącego lub ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego przed nawiązaniem stosunku pracy należy się zwrócić do właściwego organu z wnioskiem o wyrażenie zgody na zatrudnienie osoby niebędącej nauczycielem. Wzór dokumentu nie jest sformalizowany, ustawodawca nie określił koniecznych elementów takiego wniosku, jednak wniosek powinien być odpowiednio uzasadniony tak, by umożliwiał organowi prowadzącemu podjęcie właściwej decyzji. Uzasadnienie wniosku powinno obejmować wskazanie z imienia i nazwiska osoby, która ma zostać zatrudniona. Wniosek powinien zawierać także opis stanowiska pracy, na którym ma zostać zatrudniona osoba niebędąca nauczycielem oraz wskazanie przygotowania uznanego przez dyrektora za odpowiednie do prowadzenia zajęć, a także wskazanie umotywowanych przyczyn zatrudnienia osoby niebędącej nauczycielem, co poparte może zostać również opisem starań podjętych przez dyrektora szkoły w celu zatrudnienia nauczyciela spełniającego wymagania kwalifikacyjne. Do wniosku powinny zostać dołączone kopie dokumentów poświadczających posiadanie odpowiedniego przygotowania do prowadzenia danego typu zajęć. Ponadto koniecznym wydaje się także dołączenie do składanego wniosku np. zaświadczenia właściwego miejscowo urzędu pracy o braku zarejestrowanych osób bezrobotnych posiadających wymagane wykształcenie, co potwierdzi faktyczne trudności w znalezieniu odpowiedniego kandydata spełniającego wymagania kwalifikacyjne. Osoby zatrudnione w tym trybie nie są nauczycielami, choć na podstawie delegacji ustawowej stosuje się do nich przepisy o wymiarze zajęć i ustala się dla nich wynagrodzenie nie wyższe niż przewidziane dla nauczyciela dyplomowanego (art. 15 ust. 3 Ustawy Prawo oświatowe.). Przy uwzględnianiu wynagrodzenia zasadniczego należy przyjąć poziom wykształcenia, jaki dana osoba faktycznie posiada. Natomiast do tych osób nie będą miały zastosowania przepisy o awansie zawodowym nauczycieli (zob. teza 85 do komentarza do art. 15, (red.) M. Pilich, Komentarz do ustawy Prawo oświatowe, (w:) Prawo oświatowe oraz przepisy wprowadzające. Komentarz, WKP 2018). Podsumowanie Reasumując, zatrudnienie osoby niebędącej nauczycielem (na stanowisku innym niż do prowadzenia zajęć z zakresu kształcenia zawodowego) możliwe jest po spełnieniu wszystkich do tego przesłanek. Są to: • zachodzi uzasadniony przypadek, • uznane przez dyrektora przygotowanie do prowadzenia danego rodzaju zajęć, • dyrektor szkoły wystąpi z wnioskiem do kuratora oświaty/ministra właściwego o wyrażenie zgody na zatrudnienie osoby niebędącej nauczycielem, • kurator oświaty/właściwy minister wyrazi zgodę na zatrudnienie osoby niebędącej nauczycielem. W świetle powyższych uregulowań należy podkreślić, że Ustawa Prawo oświatowe dla zatrudniania osób niebędących nauczycielami do prowadzenia zajęć z zakresu kształcenia zawodowego przewiduje odmienne zasady. Zgodnie z art. 15 ust. 2¬–4 i ust. 6 ustawy Prawo oświatowe w przypadku zatrudniania osoby posiadającej przygotowanie zawodowe uznane przez dyrektora szkoły lub placówki za odpowiednie do prowadzenia zajęć z zakresu kształcenia zawodowego, zatrudnienie takiej osoby następuje za zgodą organu prowadzącego. Osoby takie mogą zostać zatrudnione, jeśli spełniają następujące warunki: • zachodzi uzasadniony przypadek, • dyrektor uzna przygotowanie kierunkowe lub specjalistyczne do prowadzenia zajęć z zakresu kształcenia zawodowego, • dyrektor szkoły wystąpi z wnioskiem do organu prowadzącego o wyrażenie zgody na zatrudnienie osoby niebędącej nauczycielem, • organ prowadzący (a w przypadku szkoły artystycznej – za zgodą ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego) wyrazi zgodę na zatrudnienie osoby niebędącej nauczycielem. Po uzyskaniu zgody organu prowadzącego dyrektor szkoły zatrudnia osobę niebędącą nauczycielem. Stosunek pracy z taką osobą zawiera się na zasadach określonych w Kodeksie pracy. Nie stosuje się zatem przepisów Karty nauczyciela, z wyjątkiem przepisów dotyczących tygodniowego obowiązkowego wymiaru zajęć. Wynagrodzenie dla takiego pracownika ustala się na nie wyższym poziomie niż przewidziane dla nauczyciela dyplomowanego.