STAN PRAWNY NA 14 STYCZNIA 2020 Sprawozdanie z nadzoru pedagogicznego Opracowali: Wojciech Wasielewski, pracownik kuratorium oświaty, Marcin Majchrzak, prawnik, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie; zaktualizowała: Elżbieta Rzepecka-Roszak, dyrektor szkoły podstawowej, ekspert ds. awansu zawodowego oraz edukator ośrodka doskonalenia nauczycieli, laureatka Ogólnopolskiego Programu „Twórczy nauczyciel – Twórcza Edukacja” Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. z 2019 r. poz. 1148 ze zm.), • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie wymagań wobec szkół i placówek (Dz.U. z 2017 r. poz. 1611 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz.U. z 2017 r. poz. 1658 ze zm.). • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz.U. z 2017 r. poz. 356 ze zm.). Dyrektor szkoły (lub placówki) zobligowany jest przepisami oświatowymi do przedstawiania radzie pedagogicznej wyników i wniosków ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego oraz informacji o działalności szkoły. Wskazane w Ustawie Prawo oświatowe zadania dyrektora (art. 69 ust. 7) obejmują m.in. obowiązek przedstawiania radzie pedagogicznej nie rzadziej niż dwa razy w roku ogólnych wniosków wynikających ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego oraz informacji o działalności szkoły. Rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego analogicznie wskazuje, że dyrektor do 31 sierpnia każdego roku przedstawia radzie pedagogicznej wyniki i wnioski ze sprawowanego nadzoru. Rozporządzenie w sprawie wymagań wobec szkół i placówek Dodatkowo dyrektor, przygotowując sprawozdanie, powinien wykorzystać Rozporządzenie w sprawie wymagań wobec szkół i placówek dotyczące realizacji niezbędnych działań, pozwalających na badanie jakości pracy szkoły. Wspomniane Rozporządzenie, podobnie jak podstawa programowa, jest ważnym dokumentem szkoły, wyznaczającym kierunki jej rozwoju. Dlatego, planując posiedzenie rady pedagogicznej, na którym zaprezentowane zostaną wnioski i wyniki z nadzoru pedagogicznego, dyrektor szkoły powinien zwrócić uwagę nauczycielom, że konsekwencją wpisania do Ustawy Prawo oświatowe szczegółowego określenia kierunku podejmowania działań jakościowych jest odpowiedzialność nauczycieli nie tylko za realizację podstawy programowej, ale również za realizację wymagań określonych dla szkół w ww. Rozporządzeniu. W celu spełnienia tych wymagań należy stworzyć optymalne warunki realizacji działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej. Obok obowiązku realizacji podstawy programowej i wymagań określonych przez państwo dla szkół i placówek, należy również zwrócić uwagę na kompetencje kluczowe. Są one zawarte w celach kształcenia ogólnego oraz stanowią integralną część podstawy programowej. Dyrektor w ramach sprawowanego nadzoru pedagogicznego powinien monitorować realizację kompetencji kluczowych. Ważne jest, by nauczyciele znali zarówno wymagania wobec szkół i placówek, jak i kompetencje kluczowe. Zapamiętaj! Należy systematycznie monitorować i kontrolować realizację podstawy programowej, wymagań wobec szkół oraz poziom rozwoju kompetencji kluczowych np. w czasie obserwacji zajęć szkolnych, zajęć pozalekcyjnych, uroczystości, imprez, wyjazdów, wycieczek szkolnych. Kontroli, monitorowania czy obserwacji dyrektor może dokonywać także, analizując dokumentację nauczycieli dotyczącą wycieczek szkolnych czy zajęć w terenie. Nauczyciele są zobowiązani opracować dokumentację uwzględniającą realizację podstawy programowej i rozwój kompetencji kluczowych. Przedstawienie radzie informacji z działalności szkoły i wniosków z nadzoru Zwyczajowo przyjętą formą przedstawiania radzie pedagogicznej informacji z działalności szkoły i wniosków z nadzoru pedagogicznego jest sprawozdanie. Dyrektor może dowolnie określić formę i sposób przedstawiania radzie pedagogicznej powyższych informacji. Przygotowując sprawozdanie, należy zastanowić się nad celowością przepisów oświatowych. Przede wszystkim sprawozdanie powinno zawierać jednoznaczne wskazania (zalecenia, wnioski i uwagi) w zakresie prawidłowości realizowanych przez nauczycieli zadań edukacyjnych. Istotnym elementem jest też obowiązek współdziałania z nauczycielami, a w szczególności z radą pedagogiczną. Dyrektor szkoły przedstawia więc radzie sprawozdanie, które powinno wskazywać na wykonanie lub niewykonanie zaplanowanych na dany rok szkolny zadań (np. planu nadzoru, realizacji podstawy programowej). Ponieważ sprawozdanie koncentruje się głównie na analizie jakościowego wykonania zaplanowanych działań edukacyjnych i organizacyjnych, podczas jego przygotowywania można wykorzystać elementy tzw. sprawozdania merytorycznego, składanego podczas rozliczania projektów. Sprawozdanie merytoryczne powinno zawierać m.in.: • informację, czy zakładane cele i efekty planowanych w szkole zadań zostały osiągnięte, a jeśli nie, to należy wskazać przyczyny, • informację o osiągniętych celach i efektach, ze szczególnym uwzględnieniem wskaźników ilościowych i jakościowych, • opis wykonania zaplanowanych zadań, • opis osiągniętych rezultatów. Przyjęcie przez radę sprawozdania Osobną kwestią jest sposób przyjęcia przez radę pedagogiczną sprawozdania. I tym razem przepisy oświatowe nie dają żadnych wytycznych w tej kwestii, dlatego prawo wewnątrzszkolne powinno regulować to w sposób szczegółowy. Można przyjąć, że rada pedagogiczna wysłuchuje sprawozdania, ale należy również uwzględnić opinie nauczycieli i wspólnie z nimi sformułować wnioski końcowe. Warto przypomnieć, że dyrektor szkoły ma dużą autonomię w sposobie sprawowania nadzoru pedagogicznego, jednak powinien on brać pod uwagę charakterystyki wymagań, które szczegółowo określają sposób zarządzania oraz prowadzenia zajęć przez nauczycieli. Przedstawiając sprawozdanie, dyrektor powinien więc starać się zrealizować poniższe wskazania: • angażowanie zespołów nauczycielskich w zarządzanie szkołą (wymaganie – zarządzanie szkołą lub placówką służy jej rozwojowi): o zarządzanie szkołą lub placówką koncentruje się na zapewnieniu warunków organizacyjnych odpowiednich do realizacji zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, o w procesie zarządzania wykorzystuje się wnioski wynikające ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego, o podejmuje się działania zapewniające szkole lub placówce wspomaganie zewnętrzne odpowiednie do potrzeb i służące rozwojowi szkoły lub placówki; • w szkole lub placówce są ustalane i przestrzegane procedury dotyczące bezpieczeństwa, w tym sposobów działania w sytuacjach trudnych i kryzysowych, aktywny udział rodziców w zarządzaniu szkołą (wymaganie – rodzice są partnerami szkoły lub placówki): o rodzice współdecydują w sprawach szkoły lub placówki i uczestniczą w podejmowanych działaniach, o szkoła lub placówka współpracuje z rodzicami na rzecz rozwoju ich dzieci, o szkoła lub placówka pozyskuje i wykorzystuje opinie rodziców na temat swojej pracy. Analiza materiału źródłowego Przygotowując sprawozdanie, dyrektor powinien wykorzystać wszystkie źródła, w tym: • analizy arkuszy kontrolnych w zakresie: o zgodności prowadzenia dokumentacji przebiegu nauczania z przepisami prawa, o bezpieczeństwa uczniów, o planu dydaktycznego, o dostosowania treści, metod i organizacji nauczania do możliwości uczniów; • analizy arkuszy obserwacji w zakresie: o aktywności uczniów na zajęciach, o pracy zespołowej, o wykorzystania technologii informatycznej, o realizacji celów ogólnych i treści podstawy programowej, o realizacji wymagań stawianych szkołom i placówkom przez państwo, o realizacji kompetencji kluczowych; • raporty z przeprowadzonych ewaluacji wewnętrznych, • sprawozdania nauczycieli oraz zespołów, dotyczące efektów działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkoły, • analizy dokumentacji szkolnej, • sprawozdania nauczycieli z realizacji programów nauczania oraz wykonania planów dydaktycznych, • wyniki monitorowania dostosowania treści, metod i organizacji nauczania do możliwości uczniów, • arkusze obserwacji zajęć. Wnioski Rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego w § 23 nakłada na dyrektora obowiązek uwzględniania w planie wniosków z nadzoru realizowanego w poprzednim roku szkolnym. Taki zapis wskazuje, że nadzór sprawowany przez dyrektora jest ciągły. Wnioski formułowane w sprawozdaniu dotyczą rzeczywistości danej szkoły, nie są wnioskami (priorytetami) kuratora oświaty ani Ministerstwa. Nadzór jest autonomiczny i uzależniony od konkretnej sytuacji. Ewaluacja wewnętrzna, kontrola, wspomaganie i monitorowanie, prowadzone przez dyrektora, wynikają z potrzeb placówki. Przygotowując sprawozdanie z nadzoru pedagogicznego, dyrektor powinien zwrócić uwagę na jego funkcję diagnostyczną. Wnioski muszą przede wszystkim wskazywać zagadnienia i kwestie, które należy rozwiązać w kolejnym roku szkolnym i odnosić się do spełniania wymagań zawartych w Rozporządzeniu w sprawie wymagań dla szkół i placówek. Warto też zwrócić uwagę na znaczenie obserwacji przy wszystkich formach nadzoru. Realizując zadania związane z ewaluacją, kontrolą, wspomaganiem i monitorowaniem pracy szkoły, dyrektor szkoły lub placówki – we współpracy z nauczycielami zajmującymi stanowiska kierownicze – w szczególności: • analizuje dokumentację przebiegu nauczania, • obserwuje prowadzone przez nauczycieli zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze oraz inne zajęcia i czynności wynikające z działalności statutowej szkoły lub placówki (§ 22 ust 3 Rozporządzenia w sprawie nadzoru pedagogicznego). Oznacza to, że w sprawozdaniu dyrektor powinien uwzględnić wnioski z analizy dokumentacji przebiegu nauczania, a także obserwacji przeprowadzonych podczas kontroli, ewaluacji, monitorowania pracy szkoły lub placówki oraz wspomagania nauczycieli. Przygotowując wnioski z ewaluacji, należy pamiętać, że są to krótkie informacje o sytuacji w szkole. Mogą one przedstawiać mocne i słabe strony funkcjonowania placówki (tzw. analiza SWOT). Wnioski powinny wskazywać na działania, które zakończyły się sukcesem i które należy kontynuować (każde ocenianie powinno zaczynać się od wskazania sukcesów), oraz identyfikować problemy szkoły, które należy w przyszłości rozwiązać. Ponieważ na podstawie wniosków należy przygotować rekomendacje, analiza przyczyn sukcesów i porażek edukacyjnych powinna zostać pogłębiona podczas dyskusji nad sprawozdaniem. W czasie debaty warto zapytać o to, jakie działania: • przyczyniły się do sukcesów, • są potrzebne, aby w przyszłości odnosić sukces, • doprowadziły do niepowodzeń, • należy zaplanować, żeby rozwiązać problemy edukacyjne. Raport Ważnym zagadnieniem jest również sposób prezentowania raportu z ewaluacji. Sam raport, zgodnie ze wskazaniami ww. Rozporządzenia, powinien zostać przygotowany przez zespół nauczycieli. W sprawozdaniu z nadzoru pedagogicznego dyrektor nie musi przedstawiać całego raportu z ewaluacji, ale powinien zamieścić jego najistotniejsze części. Raport może przyjąć formę prezentacji multimedialnej czy opisu zamieszczonego na stronie internetowej. W ewaluacji wewnętrznej praktykuje się przeprowadzanie kilku ewaluacji problemowych, które powinny dostarczyć jak najwięcej wniosków i rekomendacji lub informacji o mocnych i słabych stronach funkcjonowania szkoły. Również nauczyciele mogą przeprowadzać autoewaluacje swojej pracy. Oznacza to, że sprawozdanie powinno uwzględnić także wnioski płynące z refleksji nauczycieli nad efektami ich działalności. Informacja z przeprowadzonych ewaluacji powinna być krótka, dokładna i przystępna w odbiorze. W sprawozdaniu powinny się znaleźć odpowiedzi na poniższe pytania: • Czy wszystkie ewaluacje zostały zrealizowane? Jeśli nie, to jakie były przyczyny niezrealizowanych ewaluacji? • Czy zrealizowano dodatkowe ewaluacje i dlaczego? • Czy zostały zrealizowane cele ewaluacji? • Czy sformułowano odpowiedzi na pytania ewaluacyjne? • Czy rozwiązano problemy występujące w szkole? • Czy wskazano stopień realizacji wymagań określonych w Rozporządzeniu w sprawie nadzoru pedagogicznego? • Czy określono stopień spełnienia kryteriów sukcesu wskazanych przez szkołę? Użyteczność, efektywność, analiza kosztów Bardzo ważnym kryterium ewaluacyjnym jest użyteczność oraz efektywność, co oznacza, że dyskusja w gronie pedagogicznym powinna dotyczyć: • zgodności celów i przedmiotu ewaluacji z potrzebami placówki, • przydatności wniosków i wyników ewaluacji. Istotnym zagadnieniem jest również analiza kosztów (zużyty papier, czas pracy nauczycieli itp.) w porównaniu do uzyskanych efektów. Powinna ona skłonić do refleksji nad lepszą organizacją ewaluacji w przyszłym roku szkolnym. Rekomendacje Planując rekomendacje, trzeba skupić się na działaniach krótkoterminowych (tzw. rekomendacje operacyjne), nie zapominając jednocześnie o długoterminowych (tzw. rekomendacje strategiczne). Rekomendacje powinny konkretyzować odpowiedzialność za wykonanie zadania (lub rozwiązanie problemu) i zawierać następujące informacje: • osoba (osoby) odpowiedzialna, • termin realizacji, • kryterium sukcesu. W planowaniu rekomendacji pomóc może metoda tzw. gwiazdy pytań, która polega na formułowaniu odpowiedzi na następujące pytania: • Co trzeba zrobić, żeby poprawić funkcjonowanie placówki? • Kiedy, w jakim terminie należy to zrobić? • Jak należy to zrobić? • Gdzie należy to zrobić? • Kto ma to zrobić? • Określenie celu – po co to robimy? Pomocna we wdrożeniu wniosków z nadzoru może być metoda czterech kroków: • Krok 1. Poznanie sytuacji – jak jest? • Krok 2. Określenie stanu docelowego – jak chcemy, żeby było? • Krok 3. Szukanie przyczyn – co powoduje, że nie ma stanu docelowego? • Krok 4. Zdefiniowanie, jaki obszar rozwoju jest kluczowy, aby osiągnąć stan docelowy. Kolejna metoda planowania wdrożenia rekomendacji to model GROW Johna Whitmore’a, który stanowi scenariusz sesji coachingowej. Nazwa modelu to skrót stworzony z pierwszych liter kolejnych kroków. Przykładem obrazującym strukturę coachingu w modelu GROW może być podróż. Prowadząc rozmowę w tym modelu, zadajemy kolejno następujące pytania: • Jaki jest cel podróży? – goal, • Gdzie jesteśmy teraz? – reality, • Jakie są możliwe trasy dotarcia do celu? – options, • Którą drogę jednostka/zespół wybiera jako najlepszą pomimo jej zagrożeń? – will. Przedstawienie wyników i wniosków ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego ma charakter nie tylko formalnoprawny, ale przede wszystkim jakościowy. Dlatego najlepiej zaplanować debatę nad wnioskami ze sprawozdania w formie warsztatowej. Do dyskusji nad jakością pracy szkoły warto zaprosić przedstawicieli rodziców, uczniów, pracowników szkoły, a nawet partnerów współpracujących ze szkołą. Podczas takiego spotkania można wypracować w zespołach zadaniowych plan rozwoju szkoły, ocenić dotychczasowe działania, określić mocne i słabe strony oraz zaproponować rozwiązania, które udoskonalą pracę i funkcjonowanie szkoły. Najważniejsze jest spojrzenie na działania szkoły z różnych perspektyw. Uczniowie wskażą takie problemy, które niekoniecznie były wcześniej dostrzegane przez dorosłych. Rodzice również podsuną pomysły na rozwiązanie problemów, a co najważniejsze zauważą, jak trudne zadania stoją przed nauczycielami i dyrekcją szkoły. Natomiast dyrektor wspólnie z nauczycielami może porównać wyniki i wnioski z ewaluacji z funkcjonującym w szkole planem pracy oraz wymaganiami państwa wobec szkół i placówek. Precyzyjne określenie spełniania przez placówkę kryteriów sukcesu pozwoli na przygotowanie rekomendacji do pracy w kolejnym roku szkolnym. Podsumowanie Przedstawienie wniosków i wyników z nadzoru powinno stać się początkiem debaty nad jakością pracy szkoły, a w dyskusji tej powinni uczestniczyć również rodzice. Warto wykorzystać do ewaluacji metodę „profil szkoły”, która w sposób demokratyczny angażuje całą społeczność szkolną (nauczycieli, rodziców oraz uczniów).