STAN PRAWNY NA 16 MARCA 2023 Dodatek za pracę w warunkach trudnych lub uciążliwych Opracowała i zaktualizowała: Joanna Swadźba, prawnik, specjalista prawa oświatowego i prawa socjalnego, autorka wielu tematycznych artykułów, pracownik administracji rządowej Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1762 ze zm.), • Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2268 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2005 r. w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 416 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 czerwca 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania wynagrodzenia oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy nauczycieli (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1455 ), • Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 lutego 2002 r. w sprawie kryteriów oceny niepełnosprawności u osób w wieku do 16. roku życia (Dz.U. z 2002 r. Nr 17 poz. 162 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 857), • Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 5 września 2006 r. (IV SA/Wr 396/05), • Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 30 listopada 2010 r. (IV SA/Wr 522/10), • Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 26 stycznia 2023 r. (III SA/Gl 811/22). Wynagrodzenie nauczyciela składa się z wynagrodzenia zasadniczego oraz dodatków do tego wynagrodzenia, wymienionych w treści art. 30 ust. 1 Karty nauczyciela. Jednym z takich obligatoryjnych składników wynagrodzenia za pracę nauczyciela jest dodatek za warunki pracy. W praktyce przyznawanie go budzi wiele wątpliwości, warto więc poznać zasady rządzące tym procesem, poparte aktualnym orzecznictwem sądowym, aby uniknąć ewentualnych naruszeń prawa w tym zakresie. Podstawa przyznania dodatku za warunki pracy Prawo do dodatku za warunki pracy wynika z art. 30 ust. 1 pkt 2 KN w związku z art. 34 KN. Natomiast Rozporządzenie w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy (dalej: Rozporządzenie) zawiera wykaz trudnych i uciążliwych warunków pracy stanowiących podstawę do przyznania nauczycielom dodatku za warunki pracy. Zgodnie z art. 34 ust. 1 KN nauczycielom pracującym w trudnych lub uciążliwych warunkach pracy przysługuje z tego tytułu dodatek. Z treści przywołanego wyżej Rozporządzenia wynikają podstawy do przyznania prawa do tego dodatku, przy czym prawodawca odrębnie określił prace uznawane za wykonywane w trudnych warunkach (§ 8) i prace wykonywane w warunkach uciążliwych (§ 9). Wykazy prac uprawniających do dodatku za warunki pracy, wymienione w powyższym Rozporządzeniu, stanowią katalog zamknięty. Ważne! Nauczyciel, dyrektor szkoły czy organ prowadzący nie decydują o tym, jaki rodzaj prac należy uznać za pracę uprawniającą do przyznania dodatku za warunki pracy. Ustawodawca nie pozostawił możliwości definiowania pojęcia pracy w warunkach trudnych lub pracy w warunkach uciążliwych. Wskazywanie rodzaju zajęć, uprawniających nauczycieli do dodatku za warunki pracy, nie jest zależne od swobodnej decyzji organu prowadzącego szkołę czy dyrektora szkoły, ale zostało w jednoznaczny sposób ustalone w treści Rozporządzenia. Próby definiowania lub określania, co stanowi pracę w warunkach trudnych lub uciążliwych, w treści regulaminu wynagradzania nauczycieli, trzeba uznać za rażące naruszenie prawa. Organ prowadzący szkołę ustala wysokość stawek dodatku za warunki pracy oraz określa szczegółowe warunki przyznawania tych dodatków, ale nie posiada kompetencji do określania okoliczności, w których dodatki te będą albo nie będą przysługiwać. Znaczenie pojęcia pracy w warunkach trudnych lub w warunkach uciążliwych Ustawodawca nie wyjaśnił, co rozumie przez „trudne i uciążliwe warunki pracy”, ale wskazał w treści rozporządzenia wykonawczego do ustawy wykaz prac uznawanych przez prawodawcę za trudne lub uciążliwe. O tym, czy w danej sytuacji przysługuje dodatek za warunki pracy, nie decyduje więc przeświadczenie, że „praca jest ciężka, trudna lub uciążliwa”. Dodatek za warunki pracy nie ma charakteru uznaniowego czy podlegającego ocenie, ale jest pojęciem prawnie zdefiniowanym poprzez wymienienie prac uprawniających do tego świadczenia. Wykonywanie prac wymienionych w wykazie prac w warunkach trudnych i w warunkach uciążliwych jest jedynym i wyłącznym kryterium decydującym o przyznaniu nauczycielowi prawa do tych dodatków. Praca w trudnych warunkach Za pracę w trudnych warunkach prawodawca uznaje prowadzenie przez nauczycieli : • praktycznej nauki zawodu szkół górniczych – zajęć praktycznych pod ziemią, • praktycznej nauki zawodu szkół leśnych – zajęć w lesie, • praktycznej nauki zawodu szkół rolniczych – zajęć praktycznych w terenie z zakresu produkcji roślinnej, zwierzęcej i mechanizacji rolnictwa, • praktycznej nauki zawodu szkół medycznych – zajęć w pomieszczeniach zakładów opieki zdrowotnej i jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, o których mowa w Ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, przeznaczonych dla: noworodków, dzieci do lat trzech, dzieci niepełnosprawnych ruchowo oraz dla osób (dzieci i dorosłych) upośledzonych umysłowo, psychicznie chorych, przewlekle chorych, z uszkodzeniami centralnego i obwodowego układu nerwowego, w oddziałach intensywnej opieki medycznej oraz w żłobkach, • praktycznej nauki zawodu – zajęć w szkołach specjalnych oraz w szkołach w okręgowych ośrodkach wychowawczych, zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich, • zajęć dydaktycznych w szkołach (oddziałach) przysposabiających do pracy, • zajęć rewalidacyjno-wychowawczych z dziećmi i młodzieżą upośledzonymi umysłowo w stopniu głębokim, • zajęć dydaktycznych i wychowawczych w specjalnych przedszkolach (oddziałach), szkołach (oddziałach) specjalnych oraz prowadzenie indywidualnego nauczania dziecka zakwalifikowanego do kształcenia specjalnego, • zajęć dydaktycznych w szkołach przy zakładach karnych, • zajęć dydaktycznych w klasach łączonych w szkołach podstawowych, • zajęć dydaktycznych w języku obcym w szkołach z obcym językiem wykładowym, z wyjątkiem zajęć prowadzonych przez nauczycieli języka obcego, prowadzenie zajęć dydaktycznych w szkołach, w których zajęcia są prowadzone dwujęzycznie oraz przez nauczycieli danego języka obcego w oddziałach dwujęzycznych, a także prowadzenie zajęć dydaktycznych w języku obcym w nauczycielskich kolegiach języków obcych, z wyjątkiem lektorów języka obcego, • zajęć dydaktycznych w oddziałach klas realizujących program „Międzynarodowej Matury” z przedmiotów objętych postępowaniem egzaminacyjnym, • zajęć dydaktycznych w szkołach w okręgowych ośrodkach wychowawczych, zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich i placówkach opiekuńczo-wychowawczych, • zajęć wychowawczych, opiekuńczych, terapeutycznych oraz badań i działań diagnostycznych prowadzonych bezpośrednio z nieletnimi lub na ich rzecz w okręgowych ośrodkach wychowawczych, zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich, • zajęć wychowawczych bezpośrednio z wychowankami lub na ich rzecz w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych (w tym w internatach), • zajęć wychowawczych bezpośrednio z wychowankami lub na ich rzecz w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, • zajęć wychowawczych bezpośrednio z wychowankami lub na ich rzecz w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych i młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, • badań psychologicznych i pedagogicznych, w tym badań logopedycznych, udzielanie dzieciom i młodzieży pomocy psychologiczno-pedagogicznej, w tym pomocy logopedycznej, pomocy w wyborze kierunku kształcenia i zawodu, a także udzielanie rodzicom i nauczycielom pomocy psychologiczno-pedagogicznej związanej z wychowywaniem i kształceniem dzieci i młodzieży w poradniach psychologiczno-pedagogicznych oraz w innych poradniach specjalistycznych. Prace w warunkach uciążliwych Za pracę wykonywaną w warunkach uciążliwych ustawodawca uznaje zajęcia prowadzone przez nauczycieli w trudnych warunkach: • wymienionych w § 8 pkt 4–16 z dziećmi i młodzieżą, których stan zdrowia z powodu stanów chorobowych, wymienionych w § 2 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 lutego 2002 r. w sprawie kryteriów oceny niepełnosprawności u osób w wieku do 16. roku życia, uzasadnia konieczność sprawowania stałej opieki lub udzielania pomocy, oraz z dziećmi i młodzieżą powyżej 16. roku życia, u których wystąpiło naruszenie sprawności organizmu z przyczyn, o których mowa w § 32 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności, • z dziećmi i młodzieżą upośledzonymi w stopniu lekkim, wśród których znajduje się co najmniej jedno dziecko ze stanem chorobowym, wymienionym w § 2 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 lutego 2002 r. w sprawie kryteriów oceny niepełnosprawności u osób w wieku do 16. roku życia oraz w § 32 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności, • z dziećmi i młodzieżą upośledzonymi w stopniu lekkim, wśród których znajduje się co najmniej jedno dziecko upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym lub znacznym, pod warunkiem że zajęcia dydaktyczne z tym dzieckiem prowadzone są według odrębnego programu nauczania obowiązującego w danego typu szkole specjalnej, a zajęcia wychowawcze – według odrębnego programu wychowawczego opracowanego przez wychowawcę, • z nieletnimi: o mającymi problem ze szkodliwym lub nałogowym nadużywaniem substancji psychoaktywnych, z zaburzeniami rozwoju osobowości na tle organicznego uszkodzenia centralnego układu nerwowego, z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub z zaburzeniami zachowania wymagającymi stałej opieki psychiatrycznej, przebywającymi w okręgowych ośrodkach wychowawczych i zakładach poprawczych, o przebywającymi w zakładach poprawczych zamkniętych, zakładach poprawczych o wzmożonym nadzorze wychowawczym i schroniskach dla nieletnich o wzmożonym nadzorze wychowawczym. Praca w warunkach trudnych i uciążliwych – połączenie dodatków Nie ulega wątpliwości, że prawo nauczyciela do dodatku do wynagrodzenia za warunki pracy dotyczy sytuacji, gdy pracuje on w warunkach trudnych, jak również w warunkach uciążliwych. Przykładowo w Wyroku z dnia 30 listopada 2010 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny we Wrocławiu orzekł, że „(…) pojęcia «praca w warunkach trudnych» i «praca w warunkach uciążliwych» to pojęcia odrębne. Za każdy z rodzajów tych prac nauczycielowi przysługuje zatem dodatek, do którego prawo ustanawia przepis art. 30 ust. 1 pkt 2 KN”. Pojęcia te nie są pojęciami tożsamymi i nie można przyjąć, iż praca w warunkach trudnych automatycznie wyklucza pracę w warunkach uciążliwych. Co więcej, z analizy przepisów KN nie wynika, by możliwe było wypłacanie nauczycielowi tylko jednego dodatku, jeśli pracowałby on w warunkach zarówno trudnych, jak i uciążliwych. Jak wynika z przepisów KN oraz utrwalonego orzecznictwa sądów administracyjnych, jeśli dochodzi do zbiegu prawa do obu dodatków za warunki pracy – trudne i uciążliwe, nauczycielowi przysługują dwa dodatki do wynagrodzenia. Z przepisów Karty nauczyciela nie wynika, by była dopuszczalna możliwość wypłacania nauczycielowi tylko jednego dodatku do wynagrodzenia, jeśli pracowałby on w warunkach zarówno trudnych, jak i uciążliwych, zaś ograniczenie uprawnienia tylko do jednego dodatku jest de facto pozbawieniem prawa do tego dodatku (por. Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 26 stycznia 2023 r.). Ważne! Obydwa ww. dodatki są odrębnymi świadczeniami i niedopuszczalne (a zarazem nielegalne) jest uchwalenie przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego w treści regulaminu wynagradzania nauczycieli przepisu stanowiącego, że w razie zbiegu prawa do tych dwóch świadczeń nauczycielowi przysługuje wyłącznie jeden dodatek za warunki pracy. Za nieprawidłowy należy zatem uznać zapis regulaminu wynagradzania nauczycieli, stosownie do którego „(…) w przypadku zbiegu prawa do dodatków za trudne i uciążliwe warunki pracy nauczycielowi przysługuje tylko jeden, korzystniejszy (wyższy) dodatek do wynagrodzenia”. Wysokość dodatków i szczegółowe warunki ich przyznawania Wysokość stawek dodatków oraz szczegółowe warunki ich przyznawania określa, w myśl art. 30 ust. 6 pkt 1 KN, organ prowadzący szkołę będący jednostką samorządu terytorialnego. Z treści powołanego przepisu wynika, że rada gminy (rada powiatu, sejmik województwa) uprawniona jest do określenia wyłącznie kwestii o charakterze technicznym, porządkowym, natomiast nie jest dopuszczalne ustalenie ani modyfikowanie wykazu prac, za które nauczycielom przysługuje dodatek za warunki pracy. Ważne! Wysokość dodatku będzie zróżnicowana w poszczególnych JST, ponieważ organy prowadzące szkołę samodzielnie i swobodnie mogą ustalić w regulaminie wynagradzania nauczycieli wysokość dodatków za pracę w warunkach trudnych i za pracę w warunkach uciążliwych. Możliwe jest ustalenie takiej samej stawki i za pracę w warunkach trudnych, i za pracę w warunkach uciążliwych, ale dopuszczalne jest też zróżnicowanie tych stawek. Organy prowadzące szkoły i placówki samorządowe mogą określić wysokość dodatków na różne sposoby: • jako stały procent np. od średniego wynagrodzenia nauczyciela początkującego (stawka procentowa) lub • jako jednakową kwotę miesięczną (stała kwota dodatku). Wątpliwa jest natomiast możliwość ustalenia kwoty dodatku za warunki pracy poprzez „widełki procentowe lub kwotowe” – ustawodawca bowiem nie wskazał, by jakiekolwiek kryteria dodatkowe decydowały o wysokości dodatku za warunki pracy. To organ stanowiący ma jednoznacznie wskazać wysokość tego składnika wynagrodzenia nauczyciela. Ustalając wysokość dodatku za warunki pracy jako stały procent wynagrodzenia nauczyciela, organ prowadzący powinien pamiętać, że kwota bazowa będąca podstawą obliczenia wysokości dodatku za warunki pracy powinna być jednolita dla wszystkich nauczycieli pracujących w określonych warunkach trudnych lub uciążliwych. Za niezgodne z prawem należy uznać ustalenie wysokości dodatku za warunki pracy jako wskazany procent osobistego wynagrodzenia zasadniczego nauczyciela. Organ prowadzący powinien odwołać się do wynagrodzenia jednolitego dla wszystkich nauczycieli, np. do średniego wynagrodzenia nauczyciela początkującego. Powyższe stanowisko jest zgodne z orzecznictwem sądowo-administracyjnym. Przykładowo w Wyroku z dnia 26 stycznia 2023 r. WSA w Gliwicach wskazał, że „(…) niewątpliwie realizacja zajęć, których prowadzenie przez nauczyciela jest uznawane za pracę w trudnych warunkach i uciążliwych (stosownie do wykazu trudnych i uciążliwych warunków pracy stanowiących podstawę do przyznania nauczycielom dodatku za warunki pracy zawartego w rozporządzeniu) jest jednakowo trudna lub uciążliwa dla każdego nauczyciela niezależnie od jego kwalifikacji, pełnionej funkcji czy stopnia awansu zawodowego. Wobec tego zasadnie podaje organ nadzoru, że kwota bazowa będącą podstawą obliczenia wysokości omawianego dodatku powinna być jednolita dla wszystkich nauczycieli pracujących w obiektywnie określonych warunkach trudnych lub uciążliwych”. W uchwale organu stanowiącego JST mogą znaleźć się jedynie ustalone wysokości tych dodatków i szczegółowe warunki ich przyznawania (a więc kwestie o charakterze technicznym, porządkowym). Treść uchwały nie może wkraczać w sytuację prawną nauczycieli, a więc w materię regulowaną jedynie przepisami ustawy. Ważne! Rada gminy, powiatu czy sejmik województwa nie mają przy tym kompetencji do wprowadzenia regulacji uzależniających nabycie prawa do dodatku za warunki pracy od liczby godzin przepracowanych w warunkach trudnych czy uciążliwych. Organ będący JST nie może bowiem ustanawiać warunków wypłacania nauczycielom dodatków, o których mowa w regulaminie. Wskazuje na to m.in. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 5 września 2006 r. Dodatek za warunki pracy zaliczany jest do podstawy wymiaru wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy nauczycieli (§ 1 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia w sprawie szczegółowych zasad ustalania wynagrodzenia oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy nauczycieli). Zerowa stawka dodatku za warunki pracy Organ stanowiący JST uprawniony jest do ustalenia wysokości dodatku za warunki pracy w drodze aktu prawa miejscowego – regulaminu wynagradzania nauczycieli. Z treści przepisów KN wnosić należy, że organ prowadzący ma bezwzględny nakaz określenia wysokości przysługującego nauczycielowi dodatku za warunki pracy. W konsekwencji ustalenie w treści regulaminu wynagradzania nauczycieli zerowej stawki dodatku za warunki pracy należy uznać za rażące naruszenie prawa skutkujące nieważnością całego regulaminu wynagradzania. Ustalenie stawki zerowej dodatku za warunki pracy stanowi niewątpliwie obejście prawa i jest nielegalne. W takim przypadku organ nadzoru (wojewoda) może stwierdzić nieważność takiej uchwały.