OPUBLIKOWANO: MAJ 2014
ZAKTUALIZOWANO: 4 SIERPNIA 2017
Obowiązki wynikające z praw autorskich
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 880 ze zm.),
- Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1189 ze zm.).
W ramach zajęć edukacyjnych coraz powszechniejsza staje się praktyka wykorzystywania materiałów dydaktycznych, np. graficznych, dźwiękowych, audiowizualnych lub komputerowych. Bez wątpienia mogą one wzbogacić i urozmaicić przebieg zajęć, jednak posługiwanie się nimi nie jest sytuacją prawnie obojętną. Zarówno nauczyciele, jak i sprawujący ogólne kierownictwo nad placówką dyrektorzy szkół powinni mieć świadomość praw i obowiązków wynikających z praw autorskich dotyczących materiałów dydaktycznych.
Podstawowym aktem prawnym regulującym tę kwestię jest wielokrotnie nowelizowana Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: upa.). W sposób kompleksowy obejmuje ona problematykę praw autorskich, zarówno w zakresie stosunków cywilnych, jak i sfery prawnokarnej, zawiera też katalog czynów zabronionych i sankcje karne.
Przedmiot praw autorskich
Ustawa o prawie autorskim w art. 1 szeroko definiuje przedmiot prawa autorskiego, wskazując, że jest nim „każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór)”. Ustawa zawiera też przykładowy katalog chronionych utworów, wskazując, że można do nich zaliczyć m.in. dzieła: literackie, naukowe, kartograficzne, plastyczne, muzyczne, audiowizualne oraz programy komputerowe.
Orzecznictwo, które ukształtowało się na gruncie art. 1 upa., jest wyrazem tendencji do zapewniania stosunkowo szerokiej ochrony praw autorskich. Przykładowo, sądy przyjmowały już, że chronionym utworem może być reporterskie zdjęcie, opracowanie siatki haseł czy też podręcznik szkolny, nawet jeśli opiera się on na podstawie programowej określonej w rozporządzeniu. Warto też podkreślić w ślad za Sądem Apelacyjnym w Warszawie (Wyrok z dnia 14 marca 2006 r., VI ACa 1012/2005), że: „Ochronie podlega twórca nie tylko powszechnie znany, którego utwory są publikowane w dużym nakładzie, lecz każdy, którego prawa do utworu zostały w jakikolwiek sposób naruszone, prawo autorskie nie dokonuje rozróżnień w zakresie ochrony w zależności od wartości utworu i uznania, jakim cieszy się autor”. Zasadniczo nie powinno więc budzić wątpliwości, że chronionymi utworami są podręczniki szkolne, utwory literackie, muzyczne, takie jak piosenki dla dzieci, zdjęcia, grafiki itp.
Bardzo ważne jest też – co wynika wprost z art. 1 ust. 4 Ustawy – że ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności. Nie jest więc konieczne, aby twórca wyraźnie zastrzegał, że przysługują mu prawa do utworu, a już tym bardziej aby np. gdziekolwiek go rejestrował. Tym samym, jeżeli nie wynika to z wyraźnego przeciwnego upoważnienia, okoliczność np. opublikowania utworu na ogólnodostępnej stronie internetowej nie upoważnia do przyjęcia, iż utwór taki nie jest chroniony i możliwe jest jego dowolne wykorzystywanie.
Zakres ochrony
Ustawa o prawie autorskim określa dwa obszary ochrony: autorskie prawa osobiste i autorskie prawa majątkowe. Prawa osobiste z założenia przysługują autorom i chronią w sposób nieograniczony w czasie ich więź z utworami. Obejmują one np. prawo do oznaczania dzieła nazwiskiem autora, a także do zachowania nienaruszalności treści i formy tego dzieła. Natomiast prawa majątkowe nie muszą przysługiwać autorom, mogą być przez nich zbyte lub przysługiwać pracodawcy. Dotyczą one przede wszystkim sposobu wykorzystania utworów, np. ich rozpowszechniania, powielania oraz, rzecz jasna, pobierania wynagrodzenia za korzystanie z nich. Jak już podkreślono, prawa te odnoszą się do każdego dzieła, nawet niewielkiego co do formy lub treści, i to nawet w sytuacji jego niskiej wartości artystycznej. Oczywiście wartość praw w odniesieniu do różnych utworów może być rozmaicie wyceniana.
Koncentrując się w niniejszym artykule na autorskich prawach majątkowych, warto wymienić szeroki ustawowy katalog środków ochrony, przewidziany w art. 79 upa. Uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która je naruszyła:
- zaniechania naruszania,
- usunięcia skutków naruszenia,
- naprawienia wyrządzonej szkody,
- wydania uzyskanych korzyści,
- złożenia określonych oświadczeń,
- zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel ustawowy.
W zakresie naprawienia szkody ustawodawca dodatkowo ułatwił uprawnionemu uzyskanie zaspokojenia, wskazując, że może on według swojego wyboru dochodzić naprawienia szkody na zasadach ogólnych (tj. na podstawie rzeczywistej straty i utraconym zysku) albo poprzez żądanie zapłaty sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia zgody przez uprawnionego na korzystanie z utworu. Sąd, rozstrzygając o naruszeniu prawa, może orzec na wniosek uprawnionego o bezprawnie wytworzonych przedmiotach oraz środkach i materiałach użytych do ich wytworzenia – może zdecydować o ich wycofaniu z obrotu, przyznaniu uprawnionemu na poczet należnego odszkodowania lub zniszczeniu.
Dozwolony użytek
